Dynamics of events that occurred in the 20th century directly influenced the fate of the region and the countries forming the East-Central Europe. Two world wars, Nazi and communist ideologies, political, economic and social meltdowns caused that this region has been in much worse situation in compare with Western Europe. Closing the civilisation gap took a lot of time. However, it seems that the recent years of the 21st century are favourable to East-Central Europe. Many countries of the region take advantage of this favourable situation and develop considerably. The position of the whole region is also improving. In this context the security is a key factor. There are numerous challenges and threats to the security. They are especially related to the posi-tion and the role of Russia and her imperial plans. And the opportunities result from co-operation undertaken by the region’s states with each other and with the United States of America.
In this part the analysis will focus on three important spheres: geopolitical pre-conditions of regional security, experiences of the East-Central Europe countries, and perspectives of the East-Central Europe countries in this field.
Establishing of geopolitics as an academic science and as practical way of running international politics invoked important influence on results of scientific research and on particular political decisions. It should not be forgotten that a correlation exists between the country’s geographic location and conditions related to it and the coun-try’s position or its political capabilities, which influence its security level. Additional factors are the time and place, in which the particular events occur, being directly or indirectly important to the state or region6.
6 F. Sempa, Geopolitics. From the Cold war to the 21st Century, New York 2017; G. Demko, Reor-dering the World. Geopolitical Perspectives on the 21st Century, New York 2017.
Analiza przedmiotowej problematyki obejmować może różne koncepcje geopoli-tyczne. W przypadku Europy Środkowo-Wschodniej można zauważyć kilka istotnych uwarunkowań geopolitycznych. Część z nich jest wspólna dla całego regionu lub do-tyczy konkretnych państw. Wśród nich można wskazać te państwa, które z uwagi na swoje położenie są szczególnie ważnym podmiotem relacji międzynarodowych, swo-istej gry geopolitycznej. Jednym z nich jest z pewnością Polska. Nie sposób wymie-nić wszystkich czynników na to wpływających. Jeden jest jednak szczególnie istotny.
W ciągu zaledwie trzech lat (1990-1993) sąsiedztwo Polski zmieniło się radykalnie, w sposób niespotykany w najnowszej historii świata. Wszystkie państwa sąsiadujące stały się formalnie nowymi podmiotami. Nastąpiła więc konieczność uregulowania re-lacji nie z 3, jak do 1990 r., ale 7 państwami7.
Pozytywne i podmiotowe znaczenie dla państw regionu ma podejście oparte o bli-skość kulturową, istnienie swoistej tożsamości w Europie Środowej i Wschodniej. Do-tyczy to podobnych dziejów, wspólnej historii, tradycji, kultury oraz częstych i inten-sywnych kontaktów społecznych. Idea ta wskazuje na znaczenie regionu jako swoiste-go pomostu między Wschodem a Zachodem. Kluczowe znaczenie ma niezależność od wpływów ze strony Rosji i Niemiec. Widać to wyraźnie w poglądach i przekonaniach politycznych m.in. Eugeniusza Romera, Tomáša Masaryka, Oskara Haleckiego, Jenö Szücsa8. Mimo występujących naturalnie różnic, w szczegółach są oni zgodni co do ge-neralnych pryncypiów w zakresie istnienia wspólnoty interesów, kultury i tożsamości.
Fakt ten został również podkreślony przez współczesnych międzynarodowych anality-ków i myślicieli działających w tym regionie Europy. Wśród nich na szczególną uwagę zasługują obserwacje m.in. Timothy’ego Gartona Asha, Normana Daviesa i Gerarda Delanty’ego9.
W zupełnie innym kierunku idą koncepcje zdefiniowane przez Friedricha Nauman-na w ramach pojęcia Mitteleuropa10. Jest to wyraźnie przedmiotowe ujęcie regionu, którego sens istnienia jest związany z silnymi wpływami Niemiec, łącznie z postępu-jącą i systematyczną germanizacją i pełnym podporządkowaniem Europy Środkowej i Wschodniej interesom tego państwa. Ta część Europy miała być swoistym miejscem
7 Na zachodzie zamiast NRD pojawiły się Zjednoczone Niemcy, na południu w miejsce Czechosło-wacji – Czechy i Słowacja, na wschodzie po rozpadzie ZSRR – Ukraina, Białoruś, Litwa i Rosja. Do-datkowym czynnikiem jest zróżnicowanie instytucjonalne ww. państw. Niemcy, Czechy, Słowacja i Litwa są członkami instytucji euroatlantyckich (NATO i UE), Ukraina, Białoruś i Rosja stanowią obszar szczególnie wymagających relacji politycznych.
8 O. Halecki, Borderlands of western civilization: a history of East Central Europe, New York 1952;
T. G. Masaryk, The Problem of Small Nations in the European Crisis, London 1966; J. Szűcs, The Three Historical Regions of Europe: An Outline, Budapest 1983.
9 T. G. Ash, The Magic Lantern: The Revolution of 1989 Witnessed in Warsaw, Budapest, Berlin, and Prague, London 1990; G. Delanty, Inventing Europe: Idea, Identity, Reality, Basingstoke 1995;
N. Davies, Europe East and West: A Collection of Essays on European History, London 2006.
10 F. Naumann, Mitteleuropa, Berlin 1916.
Analysis of the subject could cover different geopolitical concepts. In the case of East-Central Europe a few important geopolitical preconditions could be identified.
Some of them are common for the whole region and some of them refer to particular countries. Among them one can point out those countries which, due to its geographic location, are especially important actors on the international scene, and conduct a pe-culiar political game. One of such countries is certainly Poland. It is hard to list all the factors which influence this position. However, one of the factors is especially import-ant. During the only three years (1990-1993) Poland’s neighbourhood changed radical-ly in the unprecedented way in the modern world history. All the neighbour countries formally became a new subjects on the international scene. Therefore, the relations had to be set with not three states like before 1990, but with seven states7.
Positive and respectful approach to the region’s countries must take advantage of the cultural similarity and of the particular identity of the Central and East Europe. It is the result of similar fates, common history, traditions, culture and frequent, intensive contacts of the region’s societies. It indicates the importance of the region as an unique bridge between East and West. For many countries, the independence from Russian and German influence is of key importance. It can be easily read in opinions and po-litical beliefs of, among others, Eugeniusz Romer, Tomáš Masaryk, Oskar Halecki, Jenö Szücs8. Despite natural differences they are generally in agreement as of existence of common interests, similar culture and identity. The fact has been also confirmed by contemporary international analysts and thinkers dealing with this part of Europe.
Among them the observations of Timothy Garton Ash, Norman Davies and Gerard Delanty are of special interest9.
The concepts of Friedrich Naumann formed within the framework of “Mitteleu-ropa” go in a totally different direction10. It is clearly an objectifying approach to the region, which sense of existence lays in the strong German influence, including systematic and progressive Germanisation and full subordination of the Central-East Europe to German interests. This part of Europe was to be the place of peculiar
politi-7 In the west German Democratic Republic was replaced by the united Germany, in place of Czecho-slovakia, the Czech Republic and Slovak Republic appeared in the south, and in the east, after the collapse of the Soviet Union – Russia, Lithuania, Belarus and Ukraine. Additional factor is the fact of institutional diversification of the above countries. Germany, Czech and Slovak Republics and Lithuania are members of Euroatlantic institutions (NATO and EU). Ukraine, Belarus and Russia are especially demanding political actors.
8 O. Halecki, Borderlands of western civilization: a history of East Central Europe, New York 1952;
T. G. Masaryk, The Problem of Small Nations in the European Crisis, London 1966; J. Szűcs, The Three Historical Regions of Europe: An Outline, Budapest 1983.
9 T. G. Ash, The Magic Lantern: The Revolution of 1989 Witnessed in Warsaw, Budapest, Berlin, and Prague, London 1990; G. Delanty, Inventing Europe: Idea, Identity, Reality, Basingstoke 1995; N.
Davies, Europe East and West: A Collection of Essays on European History, London 2006.
10 F. Naumann, Mitteleuropa, Berlin 1916.
ekspansji politycznej, ekonomicznej i społecznej. Przestrzenią eksploatowaną zgodnie z potrzebami zachodniego imperium.
Swoistą kalką koncepcji Mitteleuropy jest dominująca w Związku Radzieckim i Ro-sji idea „bliskiej zagranicy”. Strefa jej wpływów obejmować miała wszystkie państwa i narody leżące w bezpośrednim sąsiedztwie. Państwa Europy Środkowej traktowane są jako swoiste satelity bądź terytoria przechodnie. Kluczowe znaczenie ma przy tym minimalizacja interesów innych podmiotów, w tym samych państw regionu oraz obec-ności w nim Stanów Zjednoczonych11. Było to skutecznie realizowane w czasie tzw.
zimnej wojny, zwłaszcza w republikach radzieckich. Po zmianach zapoczątkowanych w 1989 r., upadku ZSRR idea ta uległa wyhamowaniu. Odradza się jednak stopnio-wo w mocarststopnio-wowych działaniach Władimira Putina. Rosja stale dąży do utrzymania swojej roli i znaczenia na arenie międzynarodowej. Poszerzenie NATO i UE o państwa Europy Środkowej i Wschodniej (1999 i 2004) stworzyło wprawdzie nowy system bezpieczeństwa europejskiego, ale doprowadziło do powstania próżni, w której pozo-stały państwa takie jak Ukraina, Mołdawia i Białoruś. Co więcej Rosja, bez względu na transformację NATO po zimnej wojnie z sojuszu stricte wojskowego na w większej mierze polityczny, wciąż traktuje tę organizację jako zagrożenie dla własnego bezpie-czeństwa, sprzeciwiając się stanowczo jej dalszemu poszerzeniu12.
Biorąc pod uwagę obie koncepcje mocarstwowe, istniejące także dzisiaj w Niem-czech i Rosji, państwa Europy Środkowo-Wschodniej muszą konkretyzować wspólne działania, które służyć będą realizacji ich suwerennych interesów. Chodzi z jednej stro-ny o wzmacnianie podmiotowości wspólstro-nych korzyści, z drugiej zaś minimalizowanie różnic. Wzajemna konfrontacja i konflikt są zdecydowaną przeszkodą w budowaniu swoistej przestrzeni bezpieczeństwa regionu. Wzmacnia przy tym środowiska i intere-sy imperialne zarówno na Wschodzie, jak i Zachodzie.
1.2. Reminiscencje i perspektywy środowiska bezpieczeństwa w Europie Środkowej
Doświadczenia i perspektywy środowiska bezpieczeństwa w Europie Środkowej są wynikiem swoistego balansu obejmującego uwarunkowania geopolityczne. Położenie regionu, doświadczenia ostatnich 100 lat państw tworzących tę przestrzeń są kluczo-wym determinantem podejmowanych działań i możliwości w tym zakresie. Najistot-niejsze wydaje się to, iż współcześnie dominuje przeświadczenie o zdecydowanie auto-nomicznym kreowaniu rzeczywistości politycznej, gospodarczej i społecznej.
11 A. Dugin, Podstawy geopolityki. Geopolityczna przyszłość Rosji, Moskwa 1999.
12 Putin mens NATO among Threats in New Russian Security Startegy, „Financial Times”, 3 stycznia 2016.
cal, economic and social expansion. It was to be an area exploited in accordance with the needs of the western empire. An unique mirror of this approach is the concept dominant in the Soviet Union and now Russia, the idea of so-called “close abroad”.
Its sphere of influence was supposed to cover all the countries and nations located in the direct neighbourhood. The Central Europe countries are considered as satel-lites or traversal territories. Minimization of the other actors’ interests, including the involved countries’ governments, as well as the reduction of the US presence, is of key importance in this concept11. The concept was successfully implemented during the so-called Cold War, especially in Soviet republics. After the changes occurred in 1989 and the collapse of the Soviet Union, the implementation of this idea has slowed down. However, it is now resurgent in the superpower activities of Vladimir Putin. Russia continually pursues the goal of maintaining her role and importance in the international scene. Expansion of NATO and EU by accepting the Central and East Europe countries (1999 and 2004) admittedly created a new European security system, but it generated a vacuum, in which such countries like Ukraine, Moldavia and Belarus exists. Furthermore, despite the transformation of NATO from a strict military alliance towards the political organization after the Cold War, Russia still considers this organization as a threat to her own security, strongly protesting against its further expansion12.
Taking into account the both superpower concepts, even today present in Germa-ny and Russia, the Central-East Europe countries must jointly undertake concrete measures to realise their sovereign interests. The goal is to strengthen the mutual benefits and to minimise differences. Confrontations and conflicts are the obstacles on the road to the region’s security. And they reinforce imperial circles and interests in the east and west.