Poniższy zarys biografii intelektualnej Profesora Hieronima Kubiaka stanowi raczej glossę do wcześniejszych, a także zamieszczonych w tym tomie „szkiców do portretu” Pro fesora Kubiaka. Występuję tu w podwójnej roli - bowiem już taki portret kiedyś współ tworzyłem i jednocześnie w roli autora niniejszego tekstu. Pozwolę sobie odwołać się do pierwszego biogramu i przytoczyć tu pewne jego fragmenty1. Od tamtej publikacji upłynęło tylko pięć lat, ale lata te okazały się, podobnie jak wszystkie poprzednie, bardzo bogate w aktywność intelektualną Jubilata. Dlatego na nich staram się skupić, zwłaszcza na książce Jubilata U progu ery postwestfalskiej.
Pierwsze lata działalności akademickiej, naukowej i politycznej Hieronima Kubiaka zostały w tomie Zrozumieć współczesność przedstawione przez osoby, które Profesora w tym czasie znały i z Nim współpracowały, ograniczam się zatem do przedstawienia tego okresu aktywności Profesora, który znam w znacznym stopniu osobiście z racji długoletniej z Nim współpracy.
Niełatwo pisać biogram swego Nauczyciela i Mistrza, a jednocześnie opiekuna i przyjaciela. Poznałem Hieronima Kubiaka w roku 1965, po Jego powrocie z pierw szego wyjazdu stypendialnego do USA. Ukończyłem wówczas pierwszy rok studiów socjologicznych i problematyka polonijna czy amerykańska była mi jeszcze obca. To dzięki - wtedy doktorantowi - Hieronimowi Kubiakowi do programu studiów socjo logicznych została szeroko włączona literatura amerykańska, amerykańskie teorie so cjologiczne i propozycje metodologiczne. To głównie dzięki Niemu Katedra Etnografii Ogólnej i Socjologii, w owym czasie bez formalnego kierownika, zaczęła się prze kształcać w coraz bardziej nowoczesny ośrodek socjologiczny. Tak to widziałem jako student kolejnych lat socjologii, chociaż nie zdawałem u Hieronima Kubiaka żadnego egzaminu w czasie studiów - poza ostatnim, magisterskim, bo Hieronim Kubiak był kierownikiem i opiekunem mojej pracy magisterskiej. Przygotowywałem ją, pracując już w kierowanej przez Hieronima Pracowni Socjologii Kultury przy Krakowskim Domu Kultury. Zbyt dużo tu może moich wątków autobiograficznych, ale te szczegóły ade
1 G. Babiński, M. Niezgoda, Biografia intelektualna Hieronima Kubiaka, [w:] Władza, na
ród, tożsamość. Studia dedykowane Profesorowi Hieronimowi Kubiakowi, pod redakcją
kwatnie ukazują rolę Hieronima Kubiaka w kształtowaniu się krakowskiego środowi ska socjologicznego na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych ubiegłego wieku.
* * *
Po ukończeniu studiów rusycystycznych i kilkuletniej pracy jako nauczyciel Hieronim Kubiak wrócił na Uniwersytet Jagielloński w 1959 roku. Podjął studia socjologiczne, które ukończył, broniąc pracę magisterską zatytułowaną „Studia nad kształtowaniem się wolnomyślicielstwa w Polsce w XX w.” , napisaną pod kierunkiem prof. Kazimie rza Dobrowolskiego w roku 1964. Niedługo potem wyjechał na roczne stypendium do Stanów Zjednoczonych w ramach umowy zawartej między Zrzeszeniem Studentów Polskich i Narodowym Związkiem Studentów Stanów Zjednoczonych. Zamierzał zaj mować się świadomoś cią Murzynów amerykańskich w kontekście afrykańskich ru chów narodowowyzwoleńczych. Na skutek kilku, jak twierdzi w przedmowie do swej ostatniej książki U progu ery postwestfalskiej, przypadkowych okoliczności, zaintere sował się Polonią, konkretnie parafią Polskiego Narodowego Kościoła Katolickiego. Owocem tego zainteresowania była rozprawa doktorska napisana pod kierunkiem prof. Kazimierza Dobrowolskiego, obroniona 19 kwietnia 1968 roku, a opublikowana dwa lata później przez Ossolineum - Polski Narodowy Kościół Katolicki w Stanach Zjedno
czonych Ameryki w latach 1897-1965. Jego społeczne uwarunkowania i funkcje
(angielskojęzyczna poszerzona reedycja The Polish National Catholic Church in the
United States of America from 1897 to 1980, PWN, Kraków 1982).
Kolejne szczeble kariery naukowej Jubilata to habilitacja (15 czerwca 1972) na pod stawie rozprawy Religijność a środowisko społeczne. Studium zmian religijności pod
wpływem ruchów migracyjnych ze wsi do miast (Ossolineum, Wrocław-Warszawa-
-Kraków-Gdańsk 1972). Od listopada tegoż roku został zatrudniony na stanowisku docenta. Tytuł profesora nadzwyczajnego uzyskał w 1979 roku, a profesora zwyczaj nego w 1990 roku.
Od 1959 do 2004 roku, kiedy odszedł na emeryturę, Jubilat związany był z Uniwer sytetem Jagiellońskim i nadal jest aktywny jako dydaktyk. Profesora Kubiaka pokolenia studentów socjologii Uniwersytetu Jagiellońskiego zapamiętały jako wykładowcę urze kającego piękną polszczyzną, kompetencją naukową i zaangażowaniem we wszystko, co robił. A robił bardzo wiele. Wykładowcę, który zawsze jest gotów do wyjaśniania wszelkich wątpliwości i podjęcia dyskusji. Przyjaciela i starszego kolegę, który zawsze znajduje czas, aby po skończonych zajęciach kontynuować, w bardziej nieformalnych rozmowach, rozpoczęte dysputy.
Hieronim Kubiak zapamiętany został jako wymagający, ale równocześnie bardzo pomocny opiekun prac magisterskich i promotor rozpraw doktorskich. Mistrz, do któ rego zawsze można się zwrócić z wszelkimi wątpliwościami. Mistrz, który był gotów uznać racje i poglądy ucznia i kolegi, jeśli były dostatecznie uargumentowane, mimo że sam nie do końca się z nimi zgadzał. Wynika to z Jego sposobu rozumienia nauki jako z jednej strony niczym nie skrępowanej wolności badań, z drugiej - równie otwartego dyskursu, w którym każdy ma prawo i obowiązek prezentowania rezultatów swoich dociekań intelektualnych.
Prowadzone przez Niego zajęcia dydaktyczne zawsze cieszyły się uznaniem stu dentów i były bardzo wysoko oceniane. Był i pozostał przykładem człowieka życzliwe go dla swoich studentów, doktorantów i asystentów. Wiedzą o tym wszyscy, którzy z Nim współpracowali i pisali pod jego kierunkiem dysertacje.
Jubilat posiadł szczególny dar inspirowania samodzielnej działalności badawczej stu dentów. Profesor Kubiak nie należy do promotorów „przydzielających” studentom te maty prac magisterskich, przyciąga ich Jego problematyka badawcza i umiejętność współpracy ze studentami. Znacznie rzadziej rezultaty takiej wspólnej pracy przynoszą efekt w postaci publikacji.
W roku 2000 ukazała się wydana przez profesorów H. Kubiaka i J. J. Wiatra książ ka Between Authority and Utility: Political Parties and Their Matrix (Scholar, War szawa 2000), będąca pokłosiem konferencji zorganizowanej wcześniej w Krakowie. Zgromadziła ona nie tylko grono krajowych i zagranicznych specjalistów z dziedziny socjologii polityki, którzy zastanawiali się nad rolą partii politycznych w zmieniających się warunkach współczesności, ale także doktorantów i studentów interesujących się tą problematyką. Z lektury tej pracy można odnieść przemożne wrażenie, że właśnie dla nich, dla młodych, te działania zostały podjęte, aby mogli podzielić się refleksją naukową, zaprezentować własne przemyślenia.
Przykład to typowy dla działalności naukowej i dydaktycznej Profesora Kubiaka, który w sposób perfekcyjny dba o przepisy godne uczonego mistrza, dzieląc się nie tylko własnymi dokonaniami i doświadczeniami, ale stwarzając swym uczniom szansę prezentacji własnego dorobku.
Szczeble kariery naukowej Jubilata i towarzyszące im publikacje wskazują wyraź nie na krąg Jego zainteresowań naukowych. Początkowo są to z całą pewnością pro blemy religii i jej miejsca w życiu społecznym, a następnie etniczności i narodu oraz władzy i polityki. Im poświęcona jest większość prac badawczych i publikacji. Nie ograniczał się jednak do tych zagadnień. Pojawiają się w Jego twórczości także i inne wątki, takie jak zagadnienia formowania się kultury robotniczej, kształtowania się sty lów życia, funkcjonowania szkolnictwa wyższego, młodzieży jako kategorii socjolo gicznej. Dokumentuje to załączona bibliografia prac Jubilata, obejmująca niemal 200 pozycji (brak w niej wykazu artykułów prasowych i wystąpień konferencyjnych), w tym autorstwo 7 książek, współautorstwo i redakcję 15 innych oraz imponującą działalność edytorską i redakcyjną.
Chronologicznie pierwsza w zainteresowaniach naukowych Profesora pojawia się socjologia religii. W tym obszarze można umieścić jego pracę magisterską, rozprawy doktorską i habilitacyjną oraz artykuły drukowane w czasopismach, w sumie co naj mniej dwadzieścia pozycji. Odnoszą się one do przemian w religijności pod wpływem zachodzących w społeczeństwie procesów zmiany społecznej, stąd interesują Go prze miany we wzorach religijności wiejskich migrantów do miasta, a także procesy seku laryzacji jako wynik uprzemysłowienia i urbanizacji. Ponieważ zajmują Go również problemy formowania się postaw, przygląda się mechanizmom formowania się świa topoglądu, w tym światopoglądu młodzieży. Jego prace o tworzenia się nowych wzo rów religii weszły do kanonu badań socjologii religii i religioznawczych w Polsce.
Zaangażowanie w badania polonijne, które przez dziesięciolecia stanowiły dominu jący wątek zainteresowań i pasji naukowych Profesora, zostało zapoczątkowane w czasie jego pierwszego pobytu w USA na przełomie roku 1964 i 1965. W wyniku tego pobytu powstała wymieniana już rozprawa doktorska, opublikowana później jako książka: Polski Narodowy Kościół Katolicki w Stanach Zjednoczonych Ameryki 1897
1957. Jego społeczne uwarunkowania i społeczne funkcje (1970). Książka ta łączy
wyraźnie dwa długo równoległe wątki zainteresowań naukowych Profesora Kubiaka - socjologię religii oraz socjologię stosunków etnicznych. Stanowi ona łącznik pomiędzy zainteresowaniami organizacjami religijnymi, ich społecznymi funkcjami i badaniami nad Polonią. Ten nurt badawczy oraz związana z nim działalność organizacyjna, edy torska i dydaktyczna wydają się najbardziej ważkie w całej bogatej i różnorodnej dzia łalności Jubilata, dlatego poświęcam im więcej miejsca niż innym wątkom.
W roku 1970 zorganizowano na Uniwersytecie Jagiellońskim pierwsze powojenne kursy wakacyjne dla młodzieży polonijnej. Dwa lata później powstał Polonijny Ośrodek Naukowo-Dydaktyczny, organizowany i kierowany przez Hieronima Kubiaka i Gwido na Rysiaka. Wtedy też, głównie dzięki rozszerzonej przez ten ośrodek współpracy z amerykańskimi uniwersytetami i instytucjami polonijnymi oraz stypendiom Fundacji Kościuszkowskiej, moż liwe stały się pierwsze, po dłuższej przerwie, wyjazdy badaw cze do USA.
Przez ponad dwadzieścia lat Hieronim Kubiak był głównym projektodawcą, twórcą, koordynatorem i w znacznym zakresie realizatorem szerokiego, interdyscyplinarnego programu badań nad dziejami i współczesnymi przemianami zbiorowości polonijnych. Był to program, który obejmował badania nad wszystkimi zbiorowościami polonijny mi. Mimo wielu ograniczeń program ten rozciągał się wtedy również na badania nad Polonią w ZSRR i innych krajach socjalistycznych.
Pierwsze zarysy programu badawczego nad Polonią powstawały już u progu lat siedemdziesiątych. Przybrały one bardziej dojrzały kształt jako program międzynarodo wej konferencji zorganizowanej w Uniwersytecie Jagiellońskim na przełomie sierpnia i września 1975 roku. Materiały z tej konferencji: Stan i potrzeby badań nad zbiorowo-
ściami polonijnymi, opublikowane jako tom współredagowany przez Hieronima Kubia
ka i Andrzeja Pilcha, zawierały ówczesną syntezę wiedzy na temat przeobrażeń zbioro wości polonijnych. Ukazywały one zakres niewiedzy o przeobrażeniach społeczności polonijnych oraz wytyczały kierunki przyszłych poszukiwań badawczych. Podkreśla no tam konieczność interdyscyplinarnego podejścia do badań przemian Polonii oraz postulowano ukazywanie tych przemian na tle szerszych procesów kulturowych, et nicznych i społecznych zachodzących w krajach osiedlenia Polonii.
W książce znalazł się ważny tekst Hieronima Kubiaka zatytułowany Główne per
spektywiczne zadania poznawcze w badaniach polonijnych i warunki ich realizacji
(s. 643-652). Zawarty w nim został perspektywiczny program interdyscyplinarnych badań nad Polonią, obejmujący 16 głównych wątków tematycznych, co razem z ich rozwinięciem tworzyło prawie 80 tematów badawczych. Mimo upływu ponad 30 lat program ten do dzisiaj pozostaje bardzo aktualny i mógłby w całości posłużyć jako podstawa formułowania podobnego założenia i obecnie, gdyby ktokolwiek o taki sze roki program się odważył pokusić. Świadczy to o dalekowzroczności programu wtedy
przez Profesora Kubiaka zaproponowanego, ale także i o tym, że był to program wol ny od ograniczeń bądź nacisków politycznych czy ideologicznych: był to bowiem pro gram badań naukowych sensu stricte. Warto przypomnieć, po latach, główne wątki tematyczne tego programu. Oto one: 1) Geograficzne rozmieszczenie i statystyka zbio rowości polonijnych w świecie, 2) Procesy emigracyjne z ziem polskich na tle dziejów społeczeństwa polskiego oraz historia krajów imigracyjnych, 3) Reemigracja, 4) Dzieje skupisk polonijnych, 5) Język skupisk polonijnych, 6) Polonijny system oświaty szkol nej i pozaszkolnej, 7) Kultura zbiorowości polonijnych, 8) Życie religijne zbiorowości polonijnych, 9) Zbiorowości polonijne a rozwój krajów osiedlenia, 10) Zakres i formy więzi Polonii z Polską, 11) Stereotypy przedstawicieli Polonii i Polaków w świadomo ści społecznej, sztuce oraz środkach masowego przekazu krajów osiedlenia skupisk polonijnych, 12) Problemy etniczne we współczesnym świecie, 13) Ruchy migracyjne w świetle prawa, 14) Metodologia badań polonijnych, 15) Historia badań polonijnych, 16) Heurystyka polonijna. Był to program badań przemian emigracji polskiej i Polonii na tle szerokich przemian politycznych, kulturowych i etnicznych współczesnego świata. Stał się podstawą sformułowania i realizacji centralnego międzyresortowego projektu badawczego.
W tym samym roku ukazał się pierwszy numer (w owym czasie półrocznika, prze kształconego w roku 1978 w kwartalnik) „Przeglądu Polonijnego”. Jubilat był twórcą koncepcji tego naukowego, interdyscyplinarnego czasopisma oraz jego pierwszym re daktorem naczelnym. W pierwszym numerze „Przeglądu Polonijnego” ukazał się też Jego artykuł O koncepcję badań polonijnych w kraju, w którym zawarte zostały za sadnicze założenia szerokiego programu badań nad Polonią.
Od roku 1976 realizowany był międzyresortowy centralny program badawczy, któ rego projektodawcą i koordynatorem był Jubilat. 1 kwietnia 1976 roku powstał w Uniwersytecie Jagiellońskim Instytut Badań Polonijnych. Hieronim Kubiak był jego twórcą oraz dwukrotnie dyrektorem w latach 1976-1981 i 1987-1991. Kierowany przez niego Instytut stał się największym i najbardziej znaczącym krajowym centrum badań polonijnych, a także ośrodkiem badań etnicznych, znanym szeroko za granicą.
W roku 1977 ukazała się pierwsza monografia w ramach nowej serii wydawniczej sponsorowanej przez Komitet Badania Polonii Polskiej Akademii Nauk - „Biblioteka Polonijna”. Jubilat, w tym okresie sekretarz Komitetu Badania Polonii PAN, został jej redaktorem naczelnym. W redagowanej przez niego serii w ciągu siedemnastu lat uka zało się 29 monografii i prac zbiorowych, w tym wiele rozpraw doktorskich i habilita cyjnych z zakresu problematyki polonijnej i etnicznej. Warto tu przypomnieć, że jako tom 3. tej serii ukazała się monografia Zygmunta Łukawskiego pt. Ludność polska
w Rosji do roku 1914, a więc z zakresu problematyki polonijnej bardzo niemile widzia
nej przez ówczesne władze i cenzurę. Także w tym roku została otwarta seria „Zeszy tów Naukowych Uniwersytetu Jagiellońskiego - Prace Polonijne”, z Hieronimem Ku biakiem jako redaktorem serii. Ukazało się w niej łącznie ponad dwadzieścia pozycji. Znaczną ich część stanowiły podręczniki do nauczania języka polskiego jako obcego.
Ważnym składnikiem organizowanej przez Hieronima Kubiaka współpracy z Polo nią były kongresy uczonych polskiego pochodzenia, zorganizowane w roku 1973 i 1979. Brali w nich udział naukowcy polonijni z całego świata. Kongresy te były
istotnymi płaszczyznami spotkań nie tylko przedstawicieli nauki z kraju i zagranicy, ale także okazjami do ważnych spotkań różnych pokoleń i orientacji Polonii z całego świata. W roku 1973, w czasie pierwszego kongresu, jego uczestnicy podpisali akt erekcyjny powołujący Kolegium Polonijne im. Kazimierza Pułaskiego. Kolegium, jako kompleks budynków dydaktycznych, zostało otwarte dopiero w roku 1990, a okres między podpisaniem aktu erekcyjnego i otwarciem to czas żmudnych i skomplikowa nych zabiegów Hieronima Kubiaka o realizację tego bardzo ważnego dla Uniwersytetu Jagiellońskiego i Polonii przedsięwzięcia.
W roku akademickim 1976/1977 Jubilat przebywał w USA jako stypendysta Fun dacji Fulbrighta. W czasie tego pobytu, we współpracy z Polskim Instytutem Nauko wym w Ameryce oraz Fundacją Kościuszkowską, powstał z Jego inicjatywy projekt wielkiej syntezy dziejów i współczesnych przemian Polonii amerykańskiej. W projekcie tym, którego został koordynatorem, wzięło udział kilkadziesiąt osób z USA i Polski. Interdyscyplinarna synteza dziejów Polonii w USA, pod redakcją Jubilata, Tadeusza Gromady i Eugeniusza Kusielewicza, ukazała się w roku 1988. Praca ta stanowiła w znacznym zakresie podsumowanie wieloletnich, interdyscyplinarnych badań nad Po lonią w USA, prowadzonych przez badaczy reprezentujących zróżnicowane podejścia badawcze i odmienne nieraz opcje polityczne. Nie miały one jednakże zasadniczego wpływu na niewątpliwą jedność intelektualną i teoretyczną materiałów zawartych w tym tomie. Do dzisiaj pozostaje on aktualnym kompendium wiedzy o przemianach zbiorowości polonijnych w USA.
Rezultatem pobytu badawczego w USA w latach 1976-1977 była także, rozszerzo na i znacznie zmodyfikowana w stosunku do poprzedniego wydania, monografia Pol skiego Narodowego Kościoła Katolickiego w USA, pióra Jubilata, która została opubli kowana w roku 1984 w języku angielskim.
W roku 1978 odbyła się w Instytucie Badań Polonijnych międzynarodowa konfe rencja poświęcona teoretycznym i metodologicznym problemom teorii asymilacji. Jej plonem była publikacja książkowa pod redakcją Hieronima Kubiaka i Andrzeja Palucha pt. Założenia teorii asymilacji (1980). Praca ta określała podstawowe kierunki badań przemian zbiorowości polonijnych.
Zmiany polityczne po roku 1989 oznaczały także zniesienie istniejących ograniczeń w zakresie badania problematyki polonijnej krajów komunistycznych. Rezultatem była zorganizowana w grudniu 1990 roku przez Instytut Badań Polonijnych w nowo otwar tym Kolegium Polonijnym im. Kazimierza Pułaskiego w Przegorzałach konferencja nt. „Mniejszości polskie i Polonia w ZSRR”. Materiały z tej konferencji, pod redakcją Hieronima Kubiaka, Tadeusza Palecznego, Jarosława Rokickiego i Małgorzaty Wawry- kiewicz, zostały opublikowane w roku 1992. Była to ostatnia pozycja książkowa reda gowana przez Jubilata w ramach Instytutu Badań Polonijnych.
Działalność badawcza, wydawnicza i organizatorska Jubilata zaowocowała także pracami, które wnoszą znaczący wkład do teorii wyjaśniających mechanizmy etnicz- ności: procesy asymilacji i akulturacji imigrantów w krajach osiedlenia, procesy for mowania się narodu czy wreszcie znaczenie teoretyczne takich kategorii analitycz nych, jak charakter narodowy, świadomość narodowa, terytorium. Hieronim Kubiak jest jednym z najważniejszych naukowych autorytetów w tej dziedzinie.
Kolejny obszar poszukiwań badawczych Jubilata to socjologia polityki. Prowadzi ło Profesora Kubiaka do niej zainteresowanie socjologią religii, a szczególnie spo łeczną rolą religii i instytucji religijnych, następnie problemami narodu, od których już krok do zainteresowania państwem i rolą, jaką w nim muszą odgrywać grupy etniczne, szczególnie naród, i wreszcie bezpieczeństwa narodowego i międzynaro dowego, zagadnienia wojny i pokoju. Należy pamiętać, że Profesor ma wyjątkowe kompetencje do uprawiania tej szczegółowej dziedziny socjologii: ma za sobą do świadczenie praktyczne wynikające zarówno z działań w charakterze eksperta, jak i udziału w sprawowaniu realnej władzy. Stąd może wynikać Jego zainteresowanie systemami partyjnymi, szczególnie procesami formowania się systemu partyjnego w Polsce i w europejskich krajach postkomunistycznych. Co jednak równie ważne, nie są to rozważania wyłącznie o samych partiach, ale o istocie władzy, zmiany spo łecznej i kultury politycznej.
Polityka w oczach socjologa Hieronima Kubiaka to nie autonomiczna sfera działań zmierzających do zdobycia lub utrzymania władzy czy pole gry jednostek (polityków), bądź partii, ale jeden z najważniejszych aspektów istnienia i działania społeczeństwa.
Nie zamierzałem i nie czuję się kompetentny, aby podjąć się gruntownej analizy wszelkich dokonań naukowych i dydaktycznych Profesora Hieronima Kubiaka. Cho dziło mi raczej o wskazanie tych nurtów, które wyróżniają się w Jego bardzo różno rodnych osiągnięciach badawczych. Warto też podkreślić zaangażowanie Jubilata w badania eksperckie dla praktyki. Ich początki sięgają drugiej połowy lat sześćdzie siątych (kontynuacja w latach siedemdziesiątych) oraz badania terenowe realizowane na zlecenie „Hydroprojektu” nad optymalnymi, ze społecznego punktu widzenia, wa runkami lokalizacji zbiorników wodnych. Aspekt praktyczny mają Jego badania nad szkolnictwem wyższym czy nurt badań prasoznawczych o roli prasy regionalnej w formowaniu wzorów życia społecznego.
Na podkreślenie zasługuje ostatnia publikacja książkowa Profesora, zatytułowana
U progu ery postwestfalskiej. Szkice z teorii narodu (Kraków 2007). Szkice te powsta
wały w latach 1993-2003, układają się w ciąg zainteresowań badawczych, ale także politycznych Jubilata. Zebrane w jednym tomie ukazują ich przydatność jako tekstów naukowych i prób „zrozumienia współczesności”, stały się także inspiracją do tytułu niniejszej publikacji. We wstępie Autor stwierdza, że w książce tej poszukiwał odpo wiedzi na cztery zasadnicze pytania dotyczące natury i kierunków przeobrażeń współczesnych narodów. Pierwsze - dotyczy istoty bytu narodowego: czy narody są wspólnotami kulturowymi o szerokich funkcjach społecznych, czy społeczeństwami obywatelskimi. Drugie pytanie odnosiło się do procesów społecznych kulturowych i politycznych, które w najbardziej istotny sposób określały kształt i kierunki przeobra żeń wspólnot narodowych. Pytanie trzecie dotykające relacji między strukturami et nicznymi i politycznymi, sprowadza się do przyczyn dążenia narodów i zbiorowości etnicznych do posiadania własnych państw. Wreszcie pytanie czwarte odnosiło się do przyszłości narodów; Hieronim Kubiak formułuje je w słowach: czy narody mogą być uznane za ostatnie, najwyższe stadium przemian zbiorowości etnicznych?
Szkice powstałe w ciągu dziesięciolecia 1993-2003, zgromadzone w jednej książce i opatrzone wstępem napisanym w roku 2007, tworzą spójną i bardzo aktualną całość.
Zrozumienie świata narodów epoki postwestfalskiej bowiem to jeden z kluczowych problemów zrozumienia współczesności. Współczesność nie poddaje się interpretacji w postaci ekstrapolacji dotychczasowych trendów przemian i teorii trendy te objaśnia jących. Współczesność charakteryzuje się załamaniem wcześniej widocznych trendów
i procesów, takich jak modernizacja, przemiany rozwiniętych społeczeństw przemy słowych, sekularyzacja, koniec wieku ideologii czy ewolucja państw narodowych w kierunku ich postępującej odrębności i autarkii oraz asymilacji ich mniejszości. Epo