Wśród wielu materiałów Biblioteki Polskiej w Paryżu, dotyczących dawnych teryto riów Wielkiego Księstwa Litewskiego, znajduje się interesujący, ponad 400-stronico- wy, rękopis Mikołaja Akielewicza pt. Dzieje Wielkiego Księstwa Litewskiego1. Tekst ten
pisany - jak można przypuszczać na zamówienie Waleriana Kalinki2 - należy do szeregu opracowań dotyczących dawnych obszarów Rzeczypospolitej Obojga Narodów, wyko nywanych systematycznie na emigracji w latach od schyłku lat trzydziestych do począt ku sześćdziesiątych XIX wieku. Poza pracą Akielewicza są to m.in. opisy Księstwa Żmudzkiego, Polesia, województw podolskiego, bracławskiego, nowogródzkiego3.
Pisząc na zamówienie ówczesnego przedstawiciela Hotelu Lambert Waleriana Ka linki, mógł Akielewicz nawiązywać do wydanej w roku 1853 książki tego autora Gali
cja i Kraków pod panowaniem austriackim. Antyugodowość późniejszego współtwór
cy historycznej szkoły krakowskiej jest tu wyraźna. Warto jednak zwrócić uwagę tak że na inne założenie dzieł tego rodzaju, swoistych monografii wielkich prowincji daw nej Rzeczypospolitej. Mieści się to bowiem w idei utrwalania historycznej pamięci, jako składnika trwałości i tożsamości narodowej.
Autor rękopiśmiennego dzieła, Mikołaj Akielewicz (Mikolojus Akelaitis) jest postacią znaną litewskiemu ruchowi odrodzenia narodowego. Urodzony 5 grudnia 1829 roku w powiecie mariampolskim (obecnie w granicach Litwy) jako syn litewskiego chłopa, zmarł 27 września 1887 roku w Paryżu. Po nieukończonej nauce w szkole średniej, jako samouk, w połowie XIX wieku rozpoczął działalność dziennikarską i literacką. Pisał w polskiej prasie wileńskiej i warszawskiej, nawiązał bliższe kontakty m.in. z Kraszewskim, Kirkorem i Kolbergiem. Dzięki litewskiemu historykowi Simonasowi Daukantasowi (Szymon Dowkont) rozpoczął pisanie w języku litewskim i działalność
* Praca została wykonana w oparciu o materiały zgromadzone w Bibliotece Polskiej w Paryżu, dzięki stypendium Towarzystwa Historyczno-Literackiego w Paryżu im. dr Marii Zdziar- skiej-Zaleskiej.
1 BPP, syg. 208. Przy cytatach z rękopisu zaznaczam stronice.
2 Do rękopisu zostały dołączone pokwitowania na ogólną kwotę 1240 fr.: „odebrałem od p. Kalinki za dzieło o Litwie pod rządem rosyjskim”; z datami: 27 październik 1862 i 11 luty 1863 roku.
translatorską. Równocześnie podjął pracę literacką (pisząc w języku litewskim krótkie opowiadania). Ze względu na antyrosyjski charakter jego tekstów, zagrożony areszto waniem uciekł za granicę. Przebywał w Paryżu pracując w Bibliotece Polskiej. Po wybuchu powstania wrócił na Litwę i uczestniczył w nim jako reprezentant rządu na augustowszczyźnie. Po klęsce, przez Prusy Wschodnie przedostał się do Paryża, w którym podjął działalność kulturalną organizując litewskie towarzystwo „Żelmuo” (Ruń). Jest także autorem Gramatyki języka litewskiego.
Zachowany rękopis powstał w przededniu powstania styczniowego i w czasie pierw szego pobytu Akielewicza w Paryżu. Jego dzieło moż e zainteresować z kilku przynaj mniej powodów. Po pierwsze - jest wyczerpującym opisem topograficznym, politycz no-społecznym i kulturowym obszaru Wielkiego Księstwa w momencie, kiedy ono politycznie przestało istnieć, to znaczy w okresie zaborów. Tekst jest ważny nie tyle jako historia Wielkiego Księstwa Litewskiego (czy jego losów pod zaborami), ile jako charakterystyka porządków „moskiewskich”, ich wpływu na kondycję społeczeństwa, sposoby jego wychowania (czy raczej - indoktrynacji), jako określenie celów polityki caratu na „ziemiach zabranych”. Dzieło jest zatem wyrazistą ideologiczną i antyro syjską wypowiedzią; zarysem sytuacji, w której dokonywała się destrukcja ważnej części dawnej Rzeczypospolitej. Pisał Akielewicz:
„Przez siedemdziesiąt lat rąbano w kawały WKL, aby dawną jego postać zmienić nie do poznania. Na kartach jeograficznych skasowano odwieczne nazwiska ziem, zmieniono dawny, święty zwyczaj i prawo mianowania się obywatelem WKL, a nato miast kazano nazywać się tylko urodzonym w zachodnich guberniach (urożenec za- padnych gubernij); w aktach zaś rządowych i dokumentach publicznych cesarz Rosyj ski zachował tytuł Wielkiego Księstwa Litewskiego. Wiele rzeczy pod rządem Moskiewskim istnieje tylko na papierze [...] tak i Wielki Ks. Litewski dzisiaj jest tylko księciem malowanym”4.
Narracja historyczna w Akielewiczowskim opisie Wielkiego Księstwa jest charakte rystyczną, dla dużej grupy historyków tamtego czasu, „opowieścią” ideologicznie nacechowaną. Nie tylko rekonstruującą stan dawny i obecny, ale także wyraźnie for mującą perspektywę interpretacyjną z paryskiego „oddalenia”. Badacz przedstawia głów nie „ życie pośmiertne” Wielkiego Księstwa, a jego „byt” wcześniejszy ujmuje jako „przed- akcję” współczesności.
Wielkie Księstwo Litewskie, mimo iż należało do szerszego organizmu państwowe go Rzeczypospolitej, i mimo integrujących prób unii lubelskiej oraz wyraźnej poloniza- cji, odróżniało się etnicznie i kulturowo od innych „prowincji” Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Oba jej człony oddzielała bowiem nie tylko przestrzeń geograficzna, ale tak że odmienność narodowościowa, wyznaniowa, obyczajowa, mentalna, a nawet emo cjonalna. Terytorium Wielkiego Księstwa stanowiło wieloimienny konglomerat etnicz ny, religijny i kulturowy. Zabory ten stan rzeczy jeszcze mocniej zakonserwowały, a to z dwóch przeciwstawnych powodów. Utrwalała go społeczna pamięć historyczna o utraconym lepszym „litewskim” świecie, ale także świadoma polityka władz rosyj skich, celowo wyodrębniająca historyczne Wielkie Księstwo od dawnego terytorium
Korony. Było to tym łatwiejsze, że niemal całe Wielkie Księstwo Litewskie znalazło się wówczas pod panowaniem Rosji.
„Obszary te tworzyły tzw. Północno-Zachodni Kraj Cesarstwa Rosyjskiego - pisze Dariusz Szpoper - Obejmował on swoim terytorium 6 guberni: wileńską, grodzieńską, kowieńską, mińską, witebską i mohylewską. W końcu XIX wieku [...] zamieszkiwało je około 12 milionów ludności, przeważnie pochodzenia niepolskiego. W guberni ko wieńskiej dominowała ludność litewska, w pozostałych guberniach zaś ludność biało ruska. W miastach poważny odsetek ludności stanowili Żydzi”5.
Takie stosunki demograficzne ułatwiały władzom manipulację, które eksponując bliskość językową i religijną (zwłaszcza po zniesieniu unii) Białorusinów oraz przeciw stawiając Polakom odrębność historyczną i językową Litwinów, mogły kwestionować znaczenie polskich tradycji. Z tych też powodów, historyczna Litwa, znajdująca się prawie w całości na Ziemiach Zabranych, przez dłuższy czas zachowywała, przynaj mniej formalną, łączność z niektórymi strukturami samorządowymi i prawnymi Wiel kiego Księstwa. Dopiero w połowie XIX wieku przestał obowiązywać Statut Litewski, a stopniowo w coraz bardziej fikcyjne istnienie przechodziły ziemskie urzędy szlachec kie. Ostateczny cios owym reliktom przeszłości zadały represje po 1863 roku.
Przede wszystkim jednak Wielkie Księstwo pozostawało składnikiem historycznej pamięci. Dodajmy, w znacznej części - pamięci spolonizowanej. Kształtujące się wów czas formy korelacji pomiędzy uformowaną wcześniej świadomością narodową litew skich Polaków z podobnymi procesami odrodzenia narodowego wśród Litwinów i Białorusinów6 miały charakter „asymetryczny” i łączyły się z niestabilnością naro dową znacznej części mieszkańców tego terytorium. Występująca na terenach Wi- leńszczyzny tzw. tutejszość - „niesprecyzowana świadomość narodowa”, była bo wiem podatna na asymilację do grupy atrakcyjniejszej kulturalnie czy religijnie7. W zasadzie - do grupy polskiej, rzadziej - rosyjskiej. Mimo to, przeświadczenie
0 dziedzictwie kulturowym i historycznym byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego oraz poczucie wspólnoty losów historycznych stanowiło trwały składnik. Społeczność wie loetniczną terytorium cechowało jeszcze jedno podobieństwo: wszystkie narodowości musiały się przeciwstawiać rusyfikacji.
Jak już o tym była mowa, zasadniczym problemem obszarów dawnego Wielkiego Księstwa było ich zróżnicowanie. Przy dominacji języka polskiego, jako języka warstw „oświeconych”8, większość posługiwała się jednak językami odrębnymi, wśród któ rych język litewski należał do stosunkowo słabiej reprezentowanych. Owo „wskrze szane” przez ideologów i twórców Wielkie Księstwo, było więc budowane na sprzecz nych, odśrodkowych kierunkach; z jednej strony - jego wizje ulegały rozproszeniu
1 dezintegracji (nie bez znaczenia były tu także rusyfikatorskie dążenia caratu); z dru giej - zmierzały ku trwaniu w wspólnocie wyidealizowanego, historycznego świata.
5 D. Szpoper, Sukcesorzy Wielkiego Księstwa, Gdańsk 1999, s. 3.
6 J. Bardach, O dawnej i niedawnej Litwie, Poznań 1988, s. 193.
7 Ibidem, s. 194.
8 Na ten temat por. Z. Kurzowa, Język polski Wileńszczyzny i kresów północno-wschodnich, Warszawa-Kraków 1993.
W drugiej połowie dziewiętnastego wieku tworzył się z tych różnorodnych składników szczególny „stop” mityczny. Powstawał byt „duchowy” i „świadomoś ciowy” poszu kujący wsparcia w pamięci historycznej. W tym też sensie wkraczał on do piśmiennic twa i literatury, rozbudowując obraz legendarnej krainy przodków i umacniając obraz historycznego Litwina, różniącego się zasadniczo od „Koroniarza” czy „Galileusza”.
W znacznym stopniu wyrazem takiej świadomości jest zachowany w paryskiej bibliotece rękopis Akielewicza. Skierowany głównie do litewskich Polaków, zatem na pisany po polsku, wyraża jednak przeświadczenia, różniące się od wielu ówczesnych publikacji mocniejszym akcentem rdzennie litewskim. Z tym, że dominuje w nim wy raźne nastawienie antyrosyjskie, połączone z ostrą krytyką wszelkich objawów naro dowej i religijnej apostazji. Swoista „monograficzność” tego dokumentu pozwala w nim dostrzec różne aspekty „obecności” (czy raczej „trwania”) Wielkiego Księstwa Litewskiego w ramach rosyjskiego imperium. Mimo iż, wyeksponowane w pracy Akie- lewicza motywy represji i martyrologii zdają się dominować, to jednak równie istotne znaczenie mają te części dzieła, które dają wyraz trwałości ukształtowanego przez poprzednie wieki „zakonserwowanego” obrazu świata.
Punktem wyjścia w dziele jest dokładne wyznaczenie terytorium krainy, w takim jej kształcie, jaki wyznaczył rok 1791. Posługując się nazwami utrwalonymi tradycją autor określa granice Wielkiego Księstwa, wówczas już raczej imaginacyjne (czy lepiej „pamięciowe”):
„W użyciu pospolitym inne dają się nazwania ziemiom składającym się na Wielkie Księstwo. I tak województwo wileńskie i północna część trockiego, stanowi właściwą Litwę. Dla różnicy od Żmujdzi. Województwo Połockie, Witebskie i Mścisławskie z częścią Mińskiego, nazywają Białąrusią. Nowogrodzkie i Trockie około Grodna two rzy Czerwonąruś. Powiat Grodzieński od Niemna aż do granicy pruskiej zowie się Traktem Zapuszczańskim, a południowe strony województwa Mińskiego i Brzesko -Litewskie mianują się Polesiem” (s. 25).
Co ciekawe, Akielewicz ukazał - jako ewenement - swoiste „wykreowanie” no wych granic dawnego Wielkiego Księstwa, według „widzimisię” przedstawicieli nie których arystokratycznych rodów. Na ich prośbę i dla ich wygody, władze dokony wały wewnętrznych korekt granicznych:
„W 1827 roku odcięto z tej [kowieńskiej - T.B.] guberni miasto Połągę z przyległo- ściami - pisze autor pracy - i na prośbę dziedzica Michała Tyszkiewicza przyłączono do guberni kurlandzkiej” (s. 38).
Nie była to tylko formalność. Zmiana guberni dawała bowiem pewne - głównie ekonomiczne - przywileje właścicielowi, ze względu na inny, bardziej autonomiczny, niż guberni „litewskich”, status Kurlandii i Inflant w cesarstwie rosyjskim.
Skupiając uwagę na reformach gospodarczych i społecznych w epoce oświecenia, autor podkreślał zasługi wielkich ówczesnych działaczy, poczynając od Konarskiego i Staszica. Interesują go jednak głównie litewscy reformatorzy: Tyzenhauz zakładający fabryki w Grodnie i Łosośne; Ogiński jako twórca słynnego kanału, ks. Paweł Brzo stowski (kreator „republiki” pawłowskiej bez poddaństwa i o własnym demokratycz nym statusie); Joachim Chreptowicz (oczynszowanie chłopów, huta żelazna i piwo- warnia); Tadeusz Czacki (jako twórca nowoczesnej oświaty); wiele miejsca poświęcił autor roli edukacyjnej i naukowej wileńskiego uniwersytetu.
Tworząc obraz zmieniającej się cywilizacyjnie Litwy, autor stworzył na poły uto pijną i progresywną wizję możliwej przyszłości. Rozwój oświaty - sądził Akielewicz - spowoduje, że „...ciemna mgła przesądów zniknie, a światło rozumu doprowadzi rolni ka do wiary w systematyczne gospodarstwo” (s. 131). Ten proces przerwały jednak okoliczności zewnętrzne: konflikty społeczne i wojna, a zwłaszcza rozbiór państwa. Jednak nie bez znaczenia były także utrwalone w świadomości ogółu szlachty litew skie (a zwłaszcza arystokracji) zachowawcze przekonania. Maksyma: „Jak robili nasi ojcowie, tak i my robić będziemy” wpłynęła decydująco - zdaniem autora - na spara liżowanie władzy i upadek państwa.
Tą stereotypową w gruncie rzeczy interpretacją regresu na przełomie XVIII i XIX wieku, zabarwia emocjonalnie narrację dzieła. Wyodrębniają się w niej: współczujący stosunek do „włościan”, krytyczny wobec szlachty i zdecydowanie niechętny do Żydów. Tych ostatnich autor przedstawia jako wyzyskiwaczy (ekonomicznych) i „podporę” zaborczego państwa. Niechęć Akielewicza jest wyraźna i wyraża się często inwekty wami. Z oburzeniem wskazuje na ślady współdziałania Żydów z komisjami śledczymi oraz wykorzystywania różnych okazji, pozwalających na wykupywanie ziemi za bez cen. Schematyczność tych ocen nie wykracza poza ówczesny przeciętny horyzont ideowy; Akielewicz - podobnie jak wielu innych - traktuje Żydów jako nację „obcą” i „wrogą”. Najwyraźniej sprzymierzoną z zaborcami.
Do najbardziej ekspresywnych stylistycznie fragmentów dzieła należą te, w któ rych autor opisuje represyjne akcje władz carskich; pisze o rewizjach i grabieżach niszczących gospodarstwa, podwyższaniu podatków, zesłaniach. Na tym tle nierzadko wprowadza autor sarkastyczno-anegdotyczne „sceny” z udziałem karykaturalnie przed stawionych urzędników rosyjskich.
Efektem działań władz rosyjskich był zatem wyraźny regres gospodarczy. Konfi skaty zredukowały do połowy liczbę majątków ziemskich. Dochodziło do licznych bankructw w przemyśle. Na masową skalę dokonywano wycinki lasów. Zdaniem Akie lewicza były to wszystko dążenia świadome, mające na celu nie tylko osłabienie pod staw ekonomiki dawnego Wielkiego Księstwa, lecz również demoralizację jego miesz kańców. Co jest tym widoczniejsze, że po zniesieniu Statutu Litewskiego zostały wpro wadzone prawa osłaniające przestępstwa urzędnicze.
Szczególną uwagę poświęcił autor formowaniu się na opisywanych terenach no wego podziału stanowego. Poza utytułowaną „szlachtą starożytną” oraz „włościana mi”, kształt tego podziału w znacznym stopniu zależał od postępowania rosyjskich urzędników i petersburskiej heraldii. Warstwę osobną stanowili „zasłużeni” dla rządu. Powstawało nowowykreowane za pieniądze „dworiaństwo”, pochodzące często - jak pisze Akielewicz - z bogatszych włościan. System korupcyjny był bardzo rozwinięty; udowodnienie szlachectwa wymagało znacznych sum pieniężnych. Równocześnie roz wijał się „czarny rynek” - powstały „fabryki starych dokumentów”. W rezultacie de klasowała się przede wszystkim szlachta zaściankowa. Udowodnienie szlachectwa, a tego wymagały „ukazy” carskie, stawało się przeszkodą głównie ze względu na wy sokie łapówki. „Szlachcic zagrodowy dziś pod względem umysłowym i moralnym nie różni się od włościanina, a materialnie ma się częściej gorzej od niego” - pisał na 195 stronie swego rękopisu Akielewicz. Zarazem konserwatyzm obyczajowy i społeczny oraz pogarda dla chłopa utrwala negatywny obraz warstwy. „Wszystko, co było złego
- pisze z sarkazmem autor - tkwi w niej i przechodzi z pokolenia na pokolenie” (s. 196).
Akielewicz, pochodzący z rodziny chłopskiej, a zarazem doświadczonej przez ro syjskie represje (ojciec był po powstaniu listopadowym zesłany na Syberię), z szcze gólną uwagą traktował „sprawę włościańską” i jej różne aspekty na obszarze dawnego Wielkiego Księstwa. Swoje wnioski autor wysnuwał z bezpośredniego doświadczenia i autopsji. Jego zdaniem, był to problem nie tylko i nie tyle materialny, moralny i naro dowy, lecz także terytorialno-ekonomiczny. Objęcie prawami rosyjskimi zachodnich guberni rodziło bowiem niebezpieczeństwo przeniesienia na Litwę panującej w Rosji wspólnotowej zasady gospodarowania (tzw. miru), a tej Akielewicz był zdecydowanie przeciwny. Pisał: „Wprowadzenie takiego komunizmu do społeczeństwa, które rządzi się osobistą odpowiedzialnością, a materialnie opiera się na osobistej własności, pocią gało za sobą [...] obalenie zasad tegoż społeczeństwa” (s. 71).
Akielewicz interpretuje ów „komunizm”, jako wygodny dla carskiego despotyzmu; Dlatego skłaniał się ku innym koncepcjom uwłaszczenia, np. wprowadzenia czynszu z prawem wykupu, co pozwoliłoby na zmianę własności komunalnej w osobistą. Od wyboru zasady - pisał - zależy to, czy uda się „...ochronić lub poddać Litwę pod wpływ rosyjski - wschodni, tyle przeciwny pierwiastkom zachodniej cywilizacji” (tam że). Opisując sprzeczne działania powołanych dla uregulowania „sprawy włościań skiej” Komisji, opanowanych przez rosyjskich biurokratów, autor negatywnie określa ten stan rzeczy:
„Komisja - pisał z oburzeniem - jest wierną służebnicą Cara, starającą się wydobyć lud z rąk obywatelstwa, by dać go za podporę tronowi i biurokracji” (s. 76).
Zarazem owe działania w myśl zasady divide et impera, uznaje autor za formę naruszania stabilnych stosunków między wsią a dworem. Wygłaszając krytyczne sądy wobec szlachty, Akielewicz obciąża jednak władze rosyjskie rosnącą nienawiścią chło pów do dworu. Idea solidarności chłopów i ziemian wobec przemocy „moskiewskiej” jest bowiem dla niego zasadnicza.
Wiele miejsca w swoim opracowaniu poświęcił autor opracowania problemom re ligijnym w dawnym Wielkim Księstwie. Było ono bowiem „od zawsze” wieloreligijne, z przewagą prawosławia, także w okresie I Rzeczypospolitej. Gdyby nie rosnąca nie tolerancja, działalność jezuitów i próba rozbicia prawosławia przy pomocy unii brze skiej, nie doszłoby - jego zdaniem - do drastycznych wydarzeń na Ukrainie oraz ich refleksów w Wielkim Księstwie. Nie byłoby buntów kozackich - pisze Akielewicz - gdyby zachowano zasadę zrównania wyznań (s. 252).
Przechodząc do opisu sytuacji współczesnej, zwrócił uwagę na różne sposoby in strumentalnego wykorzystania dwóch największych kościołów w tej części imperium. W momencie kiedy nastąpiło „zdelegalizowanie” unii i grekokatolicy stanęli przed ko niecznością dokonania pozornej lub świadomej apostazji, wybór między katolicyzmem a prawosławiem stawał się w coraz większym stopniu wyborem ideologicznym i poli tycznym. Przewaga cerkwi powodowała, iż „renegaci” uzyskiwali wysoką pozycję w rusyfikacyjnych planach władz. I tak, niegdysiejszy unita, biskup Siemaszko - staje się „najgorliwszym apostołem” prawosławia, odłączającym per fas et nefas unitów od katolicyzmu. Rola popów jako narzędzi władz moskiewskich staje się oczywista. Każ
dy ksiądz prawosławny jest nadzorcą katolików i donosicielem (s. 149). Doniesienia popów stają się „nieodwołalnym wyrokiem” (tamże). Także nauczanie wiejskie staje się wyłącznym prawem popów. Wymuszanie świadczeń na rzecz cerkwi, chciwość, nieuctwo, niemoralność, zaniedbywanie obowiązków - to wyliczane przez Akielewicza cechy prawosławnego duchowieństwa. W efekcie: „Lud nie uczęszczał do cerkwi, nie mówił żadnego pacierza, a zgoła nie myśląc o Bogu zezwierzęcał się” (s. 154). Stąd - jego zdaniem - wzrost złodziejstwa, rozbojów, opilstwa oraz „ruina włościańskiego gospodarstwa”. Winowajcą nie było jednak tylko prawosławie. „Lud katolicki również upadał moralnie” - pisał w dalszym ciągu swego wywodu Akielewicz. Symptomy tego postrzegał zarówno w rozerwanym związku dworu z chłopem, jak i w ograniczeniu roli dziedziców katolickich, zagrożonych oskarżeniami o antypaństwową działalność. Za ten stan rzeczy obwiniał również zachowanie części katolickiego kleru: zaniedbanie obowiązków duszpasterskich, uległość zaborczej władzy. Nie darmo lud nazywał księ dza „...psem czarnym z białą obrożą, co tylko szczeka z ambony” (s. 159). Niektórzy biskupi podkreślał Akielewicz - stawali się także narzędziami rządu. Dlatego negatyw nej ocenie cerkwi, towarzyszy, wcale nie mniejsza i traktowana z sarkazmem, opinia o działalności zakonów i hierarchów kościoła katolickiego. Ze szczególnie ostrym osą dem spotkała się działalność jezuitów, którzy, ze względu na charakter ich duszpaster skich zadań oraz „bezwarunkowe posłuszeństwo dla każdej zwierzchności choćby an- tyreligijnej” (s. 273), uzyskali aprobatę Katarzyny Wielkiej, która - wbrew papieżowi - utrzymała zakon na ziemiach imperium rosyjskiego.
Także papiestwo jest przez Akielewicza traktowane krytycznie. Przede wszystkim za aprobatę rozbiorów Rzeczypospolitej. Autor przypomina, iż to Klemens XIV zwra cał się do dworu wiedeńskiego z zachętą do przejęcia części jej ziem:
„...Klemens XIV mówi, że grabież i podział Polski nie tylko jest polityczny, ale w sprawie religii konieczny - pisał z oburzeniem Akielewicz - że dla duchowej kościo ła korzyści, dworowi wiedeńskiemu należy rozciągnąć swe w Polsce panowanie jak może najdalej” (s. 27-28).
Podobnie krytyczna jest ocena listu Grzegorza XVI, który „przypominał Polakom zasadę posłuszeństwa dla panującego”. List będący obroną monarchii zaborczych zwra ca uwagę „na odwrócenie zgubnych wpływów”. Pismo to - podkreśla Akielewicz - jest dowodem, ze Stolica Apostolska:
„...najchętniej udziela swej przeważnej pomocy i używa moralnego wpływu na to, aby od tronów, choćby najbardziej despotycznych i naruszających zasady chrześcijań stwa, odwracać wszystko, co by mogło je zachwiać lub obalić ku powszechnemu dobru ludzkości” (s. 351).
Te, poświęcone dwom największym wyznaniom na obszarze dawnego Księstwa stronice rękopisu, należą do napisanych z największą pasją i sarkazmem. Akcenty an- tyklerykalne, przeplatają się tu z pochwałą tylko tych przedstawicieli duchowieństwa, którzy, mimo presji zwierzchników, spełniali obowiązek patriotyczny uczestnicząc w powstaniu i sprzeciwiając się „moskiewskim” próbom podporządkowywania Ko ścioła władzy. Tym mocniej na tym tle zarysowują się fragmenty dzieła, w których Akielewicz przedstawił sylwetkę i niezwykłą karierę arcybiskupa renegata Stanisława Siestrzeńcewicza. Wyodrębniona w osobną „cząstkę” fabularną, jest w pewnym stopniu sensacyjną opowieścią, wspartą na ciągu zdarzeniowym i wątkach anegdotycznych.
Tworzona przez Akielewicza „historia” byłego Wielkiego Księstwa zawiera co prawda kilka podobnie wyodrębnionych sylwetek, ta jednak wyróżnia się od pozostałych nasy