Hermeneuta uznaje, że droga do poznania wartości zawartych w tradycji prowadzi przez akt interpretacji. Nie można wskazać jednego sposobu rozumienia hermeneutyki, trudno też stworzyć metodę hermeneutyczną, którą uznają wszyscy jej zwolennicy. M ożna jednak mówić o doświadczeniu hermeneutycznym, wyrażonym w dyskursywnym języku, którego celem je st rozumienie wybranych aspektów rzeczywistości, w tym niezależnych od podmiotu wartości14. Proces rozumienia je st ciągły, nie formułuje się w nim ostatecznych rozwiązań ani niepodważalnych stwierdzeń. Brak pewności wiedzy nie oznacza, że nie ma absolutnych pryncypiów (obiektywnych wartości). Doświadczenie hermeneutyczne jest zasadniczo momentem spotkania podmiotu z różnorodnym i wielobarwnym światem wartości. Są one przedmiotem odczuwania i namysłu, ujętymi przez form y symboliczne. Poznanie takich wartości, ja k prawda, dobro i piękno, ma postać fragmentaryczną. Odkrywanie kolejnych aspektów dokonuje się w perspektywie doświadczeń i poszerzania horyzontu rozumienia rzeczywistości i tradycji. Świadomość arbitralności powinna uczyć dystansu do samego siebie i własnej tradycji. Powinność realizacji wartości jest uniwersalna, ale jest przeżywana w sposób jednostkowy. Nie można doświadczyć spotkania z wartościami za kogoś czy w imieniu kogoś, ponieważ decydujące znaczenie ma w tym wypadku moment osobistego otwarcia i zaangażowania.
13 H.-G. Gadamcr: Idea dobra w dyskusji między Platonem i Arystotelesem..., s. 119.
14 Zob. J. Grondin: Wprowadzenie do hermeneutyki filozoficznej..., s. 11-27.
W ramach współczesnej aksjologii można wyróżnić trzy podstawowe stanowiska:
1. obiektywizm, w którym przyjmuje, że wartości są obiektami istniejącymi niezależnie od podmiotu, podobnie ja k obiekty matematyczne i twory logiki (ponadczasowo i ponadkulturowo);
2. jego przeciwieństwem jest subiektywizm aksjologiczny, w którym uznaje się, że wartości są wytworem jednostek (subiektywizm aksjologiczny w wersji skrajnej) bądź bytów społecznych funkcjonujących w określonym miejscu i czasie (relatywizm kulturowy);
3. perspektywa hermeneutyczna, którą sam przyjmuję, odrzuca się te dwa skrajne stanowiska. Przyjmuje, że wartości są niezależne od podmiotu, są relacjami, a nie obiektami, stanowią podstawowy element tradycji kulturowej. Ich relacyjność oznacza, że odnoszą się do podmiotu, grup podmiotów, rzeczy, wreszcie do innych wartości. Proces rozumienia bądź realizacji jednej wartości wpływa na rozumienie i realizację wartości z nią powiązanych. W pływa to na zmianę rejestru i głębię doświadczenia jakości aksjologicznej. W ujęciu herm eneutycznym podmiot je st istotą historyczną, jego wykształcenie, doświadczenie spotkania ze światem wartości, wrażliwość moralna stanowią część historii, która go ukształtow ała15. Nie je st to historia jednorodna ani wewnętrznie spójna.
W artości poznajemy intuicyjnie, później poprzez namysł i dyskurs umieszczamy je w obrębie systemu etycznego, estetycznego, antropologicznego. Takich systemów je st wiele, przy czym wielość stanowi w tym wypadku zaletę, a nie wadę. Drogą do odkrywania wartości je st analiza treści aksjologicznych zawartych w tradycji. Poznanie wartości zależy od tego, na ile mocno są one związane z nośnikiem. W artości utylitarne (zmysłowe i pragmatyczne) postrzegamy przede wszystkim przez nośniki prowadzące do realizacji potrzeb i interesów.
W spółczesna kultura konsumpcyjna je st szczególnie nastawiona na afirmację wartości utylitarnych. W ówczas mamy do czynienia z relacją podm iot - świat zewnętrzny, w którym sens działań polega na tym, aby zapewnić podmiotowi bezpieczne i ja k najprzyjemniejsze życie. Ten pożytek ma zawsze charakter zmysłowy i jest uwarunkowany kulturowo16.
W przypadku wartości duchowych (intelektualnych, moralnych, religijnych) ich związanie z nośnikiem jest słabsze, jednak trudniejszy je st dostęp do tych wartości. W ymaga odpowiedniego przygotowania merytorycznego (wartości intelektualne), silnej woli, wyrobionego charakteru (wartości moralne) oraz ukształtowanego zmysłu estetycznego (wartości estetyczne).
Obraz świata posiadany przez konkretną osobę jest dynamiczny. Jego warunki formalne to: odniesienie do tradycji, układ preferencji aksjologicznych, a także relacje międzyosobowe.
Historyczne rozumienia i realizacje wartości stanowią duchowe dziedzictwo tradycji.
15 Zob. H.-G. Gadamer: Prawda i metoda..., s. 44-45.
16 Zob. L. Hostyński: Wartości w świecie konsumpcji. Lublin: Wydawnictwo UMCS, 2006, s. 17-19; por.
K. Starczewska: Wartości podstawowe, „Etyka” 1978, s. 105-108.
Opowieści (narracje) są sposobami ich przekazywania z pokolenia na pokolenie. Narracje są przedmiotem kolejnych interpretacji17. W ujęciu hermeneutycznym prawda, dobro i piękno nie są aksjologicznymi obiektami, ale zasadami określającymi idealne proporcje realizacji całego bogactwa świata wartości. Idealne kompozycje stanowią element określonych biografii i wydarzeń o doniosłym znaczeniu społecznym. Proces odkrywania i hermeneutycznego rozumienia prawdy, dobra i piękna polega poszukiwaniu tego, co łączy elementy w danym momencie rozproszone i zdezintegrowane.
Bez odniesienia do tych aksjologicznych pryncypiów - prawdy, dobra, piękna - wartości nie mają kulturowego zakorzenienia, są pozbawione duchowego centrum, w języku Gadamera - „duchowej pełni”. Bez centrum istnieją jedynie duchowe peryferia, zbiór niepowiązanych ze sobą orientacji aksjologicznych. Życie bez centrum sprawia, że podmiot nie dostrzega tego, co kluczowe dla sensu jego istnienia. Nie odróżnia wartości istotnych od mniej istotnych, nie wyznacza sobie długotrwałych celów działania, żyje chwilą, a w wydarzeniach błahych i przypadkowych doszukuje się rozstrzygnięć kluczowych. Zanik wrażliwości na prawdę, dobro i piękno prowadzi do zapomnienia o wartościach uważanych za fundament życia społecznego, takich jak: sprawiedliwość, przyjaźń, życzliwość, ofiarność.
W artości mogą być czymś przez podmiot nieuświadamianym, mogą się skrywać w imaginacjach kształtujących społeczną w yobraźnię18, być czymś w rodzaju oczywistości, która jest na tyle bliska, że umyka naszej uwadze, jak okulary, do których się przyzwyczajamy i traktujemy ja k część naturalnego wyposażenia. W artości potrzebują przypomnienia, rozjaśnienia, ukazania w nowym świetle, w innym kontekście nowych powiązań aksjologicznych, aby stać się ważnymi dla kultury. W ypracowane w tradycji modele narracji i związane z nimi wzorce są sposobami upowszechniania wartości, a jednocześnie stanowią zachętę do ich realizacji. Niektóre wzorce dezaktualizują się, w ich miejsce pojawiają się inne. Na przykład wartość dobrego życia można afirmować jako troskę 0 zdrowie psychiczne (Epikur), jako pragnienie życia wiecznego z Bogiem (św. Augustyn), jako uznanie dla samej woli życia (F. Nietzsche) bądź jako troskę o jakość życia innych osób
(Matka Teresa z Kalkuty).
Wartości stanowią pewien zbiór wspólny, istnieje jednak wiele narracji o tych wartościach. Odkrywanie ukrytych horyzontów znaczeń jest procesem, który nie ma swojego kresu. Dzięki temu, co niedopowiedziane czy niewypowiedziane, możliwe są dialog 1 synergia między osobami odwołującymi się do różnych narracji, a nawet dialog między przedstawicielami odmiennych tradycji, ale wrażliwymi na te same wartości. Odkrycie braku we własnym obrazie świata stanowi dodaną wartość dialogiczną, jest pretekstem do dalszych
17 Zob. M. Wojewoda: Pluralizm aksjologiczny i jego implikacje we współczesnej filozofii religii. Katowice:
Wydawnictwo UŚ, 2010, s. 145-147.
18 Charles Taylor ten aspekt wyobraźni społecznej określa! jako „imaginarium społeczne”. Por. Nowoczesne imaginaria społeczne. Kraków: Znak, 2010, s. 37-40.
poszukiwań. Rozmowa, w której interlokutorzy nie mają żadnych wątpliwości, są absolutnie pewni własnych racji, jest skazana na niepowodzenie.
Naturalną konsekwencją hermeneutycznej aksjologii jest etyka. Jeden ze współczesnych heremeneutów, Gianii Vattimo, przyjmuje, że inspiracja hermeneutyczna prowadzi do trzech formuł etycznych: a) etyki komunikacji, której przedstawicielem jest Jürgen Habermas, b) etyki redyskrypcji (prawo do różnicy, odmienności i zmiany samego sobie) reprezentowanej przez Richarda R orty’ego, oraz c) etyki ciągłości Hansa-Georga Gadamera.
Skoncentruję się na tej ostatniej.
Zdaniem Vattimo etyka Gadamera uznaj e wartość dialogu nawet wtedy, gdy dialog nie prowadzi do przejrzystości i do ostatecznych konkluzji. Otwartość na kolejne interpretacje oznacza, że możliwość mediacji między kulturami nie ma granic, podobnie jak niewyczerpane są możliwości translacji i porównywania różnych tradycji19. Ciągłość polega na godzeniu jednostkowych doświadczeń wartości bądź doświadczeń poszczególnych wspólnot historycznych z całością przekazu tradycji. W ówczas tradycję można ujmować w perspektywie antycznego ideału harmonii, w bogactwie możliwych powiązań i odniesień między prawdą, dobrem i pięknem. Prawdę należy rozumieć jako dążenie do poznania idei całości-ciągłości, a dobro jako piękno godzenia różnych perspektyw (fuzję odmiennych horyzontów rozumienia), a piękno jako realizację idealnej harmonii elementów. Idea całości- ciągłości nie jest Heglowskim duchem absolutnym, a jedynie ogólnym postulatem jedności, do którego się zmierza.