Dzięki standaryzacji wprowadzonej przez proces boloński można zapoznać się przekrojowo z programami kształcenia językowego uniwersytetów polskich i europejskich.
Terminy: kultura, kształcenie interkulturowe, kształcenie kompetencji interkulturowych - pojawiają się w nich szczególnie często. Glottodydaktycy nadają im rangę istotniejszych składowych procesu nauczania (w piśmiennictwie włoskim dla podkreślenia tych zależności
stosuje się określenie linguacullura - językultura, tłum. D .A .1). Liczne w ostatnich latach publikacje pokazują2, jak różnorodnie można owe zjawiska interpretować. Ta szczególna rola kultury w glottodydaktyce wiąże się z ogólniejszymi procesami, takimi jak: cultural tu m w naukach humanistycznych, myśl postmodernistyczna, tradycja brytyjskich studiów kulturoznawczych. W rozważaniach nad specyfiką zjawiska W. J. Burszta wskazuje, że „[...]
nieusuwalna wieloznaczność pojmowania kultury [...] zaszła ju ż tak daleko, iż badacze- humaniści zdają się być niekiedy bezradni, rezygnując w ogóle z prób uporządkowania panującego chaosu i dowolności odwoływania się do pojęcia kultury”3. D. Pasini i A. Cavar potwierdzają ten stan rzeczy w glottodydaktyce: „Nie istnieje jeszcze systemowa metodyczno-dydaktyczna koncepcja włączania kultury i cywilizacji do nauki języka obcego” . Kompetencje kulturowe i interkulturowe są wiązane albo z wiedzą o kulturze, albo ze zdolnościami interkulturowymi, albo z wrażliwością na kulturę, postawami, nastawieniem4.
W ESOKJ (Europejski System Opisu Kształcenia Językowego) postuluje się rozwijanie następujących konkretnych umiejętności:
- tworzenie pozytywnych relacji między własną a obcą kulturą, - nawiązywanie kontaktów z przedstawicielami innej kultury, - pośredniczenie kulturowe,
- rozwiązywanie międzykulturowych sytuacji konfliktowych, - przełamywanie stereotypów.
Glottodydaktyk przyjmujący kształcenie kompetencji interkulturowych za jeden z głównych celów powinien być świadomy specyfiki dziedziny..Działania intuicyjne mogą być skuteczne, lecz nie każdy program geografii, historii, sztuki sam przez się rozwija wspomniane już kompetencje i nie każda wiedza encyklopedyczna ułatwia przełamywanie stereotypów.
Obserwacje autorki z ostatnich 30 lat dotyczące organizacji i struktury językow ych zajęć kulturoznawczych w kontekście nauczania języka włoskiego potwierdzają dwie tendencje:
dowolność w kształtowaniu tego modułu i jego dynamiczny rozrost (zmieniały się etykiety nadawane zajęciom, zakresy tematyczne, zmieniały się liczby godzin przeznaczonych na to kształcenie, zmieniało się usytuowanie w siatkach (nie zawsze motywowane ciągłością i sensem kształcenia). Rozbudowę bloku kulturoznawczego dzisiaj tłumaczą rzeczywistość, w jakiej żyjemy, a pośrednio dyrektywy unijne (dokumenty ESOKJ). W tym kontekście pytania o to, co konkretnie inicjuje zmiany, co decyduje o nadaniu im kierunku, czym jest/pow inno być w praktyce kształcenie interkulturowe, jakie są realne możliwości realizacji
1 B. Osimo: Manuale del traduttore, guida pratica eon glossario. Milano: Hoepli, 2012, s. XIII.
2 Na przykład w piśmiennictwie polskim: M. Mackiewicz (2005), W. Wilczyńska (2005), E. Bandura (2007); we włoskim: M. Santerini, P. Reggio (2007).
3 Kulturoznawstwo - dyscyplina bez dyscypliny? Red. W. J. Burszta, M. Januszkiewicz. Warszawa: Akademica, 2010, s. 8.
4 D. Pasini i A. Ćavar: Kompetencja interkulturowa i stereotypy w nauczaniu języka chorwackiego jako obcego.
Prace Katedry Filozofii Uniwersytetu w Zagrzebiu, Zagreb 2008, s. 2; także K. Mihułka: Rozwój kompetencji interkulturowej w warunkach szkolnych - mity a polska rzeczywistość na przykładzie języka niemieckiego jako L3. Rzeszów: Wyd. URz, 2012.
celów wskazywanych przez ESOKJ, jakie są sposoby pom iaru efektywności takiego kształcenia - nie mogą być traktowane jako czysto teoretyczne. Z punktu widzenia glottodydaktyka nie może też być traktowane jako teoretyczne pytanie o to, czym jest kultura dzisiaj, jak zmieniają się treści związane z tym pojęciem.
Interpretacje i reinterpretacje pojęć kultury i stereotypów
Już w latach pięćdziesiątych XX wieku kultura przestała być wyłącznie domeną elit naukowych, głównie za sprawą Raymonda Williamsa, autora pierwszego podziału na
„obszary znaczeniowe”5:
1. kultura wysoka, często identyfikowana z rzeczywistością sakralną, z myśleniem religijnym,
2. elitarne normy zachowania, 3. intencjonalne wytwory kulturowe,
4. całościowy sposób życia danej grupy ludzi.
W artościowanie obszarów (kultura elit/kultura ludowa) odzwierciedlało ustalony porządek rzeczy, zachowanie go miało chronić przed degradacją kulturę wysoką, a tradycje plebejskie - przed rozpadem. Zmiany społeczne (kapitalizm, kultura masowa) sprawiły, że kultura stała się częścią profanum , kulturą konsumpcji, „nabywania, używania i pozbywania się przedmiotów”6. Obszary, do których odnosi się to pojęcie w ostatnich latach, obejmują życie codzienne, ekonomię, media, reklamę, produkcję, dystrybucję, subkultury, sposoby komunikowania się, multikulturalizm, globalny przemysł kulturowy. „W świeżo przełożonym na język polski podręczniku Wstęp do kulturoznawstwa przeczytamy więc, że kultura może obejmować Szekspira, ale także komiksowego Supermana, operę, ale także futbol amerykański, problem, kto zmywa naczynia w domu, ale także strukturę urzędu Prezydenta Stanów Zjednoczonych Ameryki. Istnieje coś takiego, ja k kultura twojej ulicy, twojego miasta, kraju, ale kulturę znajdziemy też na drugim końcu świata. Dzieci, nastolatki, dorośli, emeryci, wszyscy oni mają własne kultury, zarazem jednak mogą uczestniczyć w kulturze w spólnej”7. W tak szerokiej definicji z punktu widzenia badacza trudno o wyznaczenie granic badawczych i o uogólnienia. Z punktu widzenia glottodydaktyka sytuacja staje się jeszcze bardziej rozmyta, prowokuje do pytania o to, jakie treści powinny się pojawić w programach, jakie m iałyby mieć charakter priorytetowy? Jakie byłyby ich relacje z wartościowaniem stereotypowym? W. J. Burszta, rozważając charakter współczesnego podejścia badawczego do zjawisk kulturowych, daje niezwykle pom ocną wskazówkę: poznanie musi ustąpić miejsca interpretacji, ta zaś nie rości sobie prawa do bewzględnej prawdziwości i bezwzględnego,
5 Kulturoznawstwo..., s. 8.
6 Tamże, s. 13.
7 Tamże.
ahistorycznego obowiązywania, zdaje natomiast sprawę z dynamiki przemian8. Te dwa terminy - interpretacja i rozumienie - jako kluczowe dla dalszych rozważań, zostaną podjęte w trzecim rozdziale.
Definicje i funkcje stereotypów w ujęciach psychologicznym, socjologicznym i lingwistycznym
Stereotypy obecne w rozważaniach naukowych od czasów publikacji książki W. Lippmanna (1922) są definiowane w sposób zróżnicowany, w zależności od dyscypliny, a wewnątrz niej - w zależności od szkoły, podejścia i teorii9. Socjologowie akcentują naturę kolektywną stereotypów (rolę kontekstu, przestrzeni historycznej, geopolitycznej, w jakich powstają), wskazują, ja k wpływają one na działanie jednostki i społeczności. Podkreślają, iż większość uprzedzeń ,je s t uzgodniona [...] i sankcjonowana przez jej normę”.
Przypisywanie cech ujemnych obcym ma na celu wzmocnienie obrazu własnej grupy10.
Warto tu wspomnieć niektóre z teorii tłumaczących mechanizmy powstawania stereotypów:
a) podejście socjobiologiczne upatruje źródła stereotypów w „naturalnej genetycznej dyspozycji gatunku ludzkiego do utożsamiania się z własną grupą oraz do odczuwania odrębności, lęku i niechęci wobec grup obcych”, co ma gwarantować utrzymanie stabilności psychiki społeczności;
b) teoria racjonalnego społecznego wyboru wskazuje na silny związek treści poznawczych i emocjonalnych w stereotypach narodowych determinowanych interesami grupy;
c) teoria rzeczywistego konfliktu grupowego wiąże negatywną rolę stereotypów z dążeniem do uzyskania korzyści11.
M yślenie stereotypowe chroni i konsoliduje grupę przez blokowanie informacji niepotwierdzonych w stereotypie (nawet wbrew racjonalnym przesłankom). Nadmierne uogólnianie zarazem degraduje człowieka jako indywidualność, utrwala lub wzmaga w rogość12, stąd często wskazuje się na związek stereotypów z ksenofobią, „głosi się hasła walki ze stereotypami i potrzebę ich przełamywania” 13. To komponenty emocjonalny i ewaluatywny tworzą bariery polityczne, kulturowe, religijne, językowe.
8 Tamże.
9 G. Dessi: L 'altro potere. Opinione pubblica e democrazia in America. Roma: Donzelli, 2008, s. 27-49.
10 Por. E. Czapka: Stereotypy w badaniach socjologicznych. W: Stereotypy - walka z wiatrakami?
Red. A. Bujnowska, J. Szadura. Lublin: Wyd. UMCS, 2011, s. 53-65; M. Pretelli: La risposta del fascismo agli stereotipi degli italiani a ll’estero. Trieste: Edizioni della Fondazioni Giovanni Agnelli, 2004; J. S. Bystroń:
Tematy, które mi odradzano. Pisma etnograficzne rozporoszone. Wybrał i opracował L. Stomma. Warszawa:
PIW, 1980.
11 J. Błuszkowski: Stereotypy a tożsamość narodowa. Warszawa: Dom Wydawniczy ELIPSA, 2005, s. 13-25.
12 Por. M. Peisert; Nazwy narodowości i ras we współczesnej polszczyżnie potocznej. W: Stereotyp jako przedmiot lingwistyki: teoria, metodologia, analizy empiryczne. Red. J. Anusiewicz, J. Barmiński. Wrocław:
Tow. Przyjaciół Polonistyki Wrocławskiej, 1998, s. 210-211; J. Błuszkowski: Stereotypy..., s. 31.
13 J. Bartmiński: O stereotypach i profilowaniu słów kilka. Lublin: Wydawnictwo UMCS, 2011. W: Stereotypy - walka z wiatrakami?..., s. 34. Ale także Stereotypy i uprzedzenia. Red. Z. Chlewiński, I. Kurcz. Warszawa: IP PAN, 1992; J. Bartmiński: O stereotypach i profilowaniu słów kilka. Lublin: Wydawnictwo UMCS, 2011.
Na potrzeby niniejszej analizy istotniejsze są funkcje kognitywne w procesach percepcyjnych i w przetwarzaniu informacji podnoszone w analizach psychologicznych i językoznawczych. Stereotypy:
- stanowią punkt odniesienia w orientacji w świecie, są wiedzą wstępną, bez której nie jest możliwe poznanie;
- upraszczają zarazem poznanie do radykalnych uogólnień, powierzchownych, niepełnych, częściowo tylko prawdziwych, opierają się na wiadomościach lub przekonaniach z drugiej ręki.
A fektywny aspekt sprawia, że stereotyp nie jest bezstronnym schematem poznawczym.
Szeroka definicja językoznaw cza jest proponowana przez J. Bartmińskiego - „Stereotyp językow y i stereotyp mentalny współtworzą językow y obraz świata, odzwierciedlony w ustabilizowanych połączeniach semantycznych i/lub formalnych zawierających: a) sądy implikowane przez znaczenia, b) opinie i sądy wprowadzone do bazy poznawczej języka.
Innymi słowy to wiedza o świecie (językowa, pozajęzykowa, naukowa, specjalistyczna, intuicyjna) ustrukturyzowana w specyficzny sposób, która staje się narzędziem urabiania opinii, walki i manipulacji” 14 - obejmuje trzy fakty istotne z punktu widzenia kształcenia interkul turo w ego:
1. stereotypy są typem doznania grupowego, łączącego ponad podziałami młodych, starszych, wykształconych i niewykształconych,
2. stereotypy są zjawiskiem silnie emocjonalnym, pobudzającym do wyrażania opinii, 3. stereotypy są obecne w języku.
Te trzy aspekty zostaną podjęte w trzecim rozdziale.