Historia szkolnictwa i oświaty Problematyka historii uniwersytetów

Znaczącym kierunkiem badań, uprawianych przez powojennych history‑ ków wychowania, były dzieje szkół wyższych. Wśród autorów podejmujących problematykę historii uniwersytetów należy wymienić H. Barycza, K. Lewi‑ ckiego, E. Maleczyńską, T. Manteuffela.

Henryk Barycz do tematyki dziejów uniwersytetów powrócił tuż po II woj-nie światowej 78. Pierwsze jego powojenne publikacje dotyczyły Uniwersy‑ tetu Wrocławskiego 79. W rozprawie poświęconej historii tej uczelni omówił kolejne etapy jej rozwoju, prowadzące do uzyskania statusu polskiej szkoły wyższej. Były to pierwsze próby założenia uniwersytetu w latach 1505-1507, które zakończyły się niepowodzeniem, czasy funkcjonowania akademii jezui‑ ckiej (1702-1811), okres istnienia uniwersytetu jako pruskiej uczelni (1811-1945) oraz czasy od 1945 roku, będące początkiem polskiego uniwersytetu. Charak‑ teryzując kolejne okresy podkreślił, iż ośrodek wrocławski był nie tyle ośrod‑ kiem naukowy, ile „ogniskiem dążeń narodowo-politycznych niemieckich” 80.  W takiej atmosferze uniwersytet dotrwał do momentu przejęcia przez grupę „kulturalno-naukową”, pod przewodnictwem Stanisława Kulczyńskiego byłe‑ go rektora Uniwersytetu Lwowskiego. Dodać warto, iż aktywnym członkiem tej grupy był Antoni Knot.

Z powyższym problemem tematycznie łączyła się kolejna publikacja H. Ba‑ rycza (pt. Polska młodzież akademicka we Wrocławiu...), ukazująca sytuację młodzieży akademickiej w tym ośrodku przed powstaniem styczniowym 81.  Uznając okres przedpowstaniowy za najbardziej reprezentatywny w rozwoju ruchu studenckiego zaznaczał, iż „polska kolonia akademicka we Wrocławiu stanowiła pod względem ideowym i narodowym niezwykle zwarty zespół”. Ponadto charakteryzując polskich studentów pisał:

78 W okresie międzywojennym H. Barycz na temat uniwersytetów opublikował m.in.:

Hi-storia Uniwersytetu Jagiellońskiego w epoce humanizmu, Kraków 1935; Szkice z dziejów Uni-wersytetu Jagiellońskiego, Kraków 1933.

79 H. Barycz, Uniwersytet Wrocławski w przeszłości i teraźniejszości, „Zaranie Śląskie” R. 17, 1946, s. 6-13 i nadb., Katowice 1946; tegoż, Rola Polaków w Uniwersytecie Wrocław -skim, Wrocław 1946, wyd. 2, Wrocław 1946; tegoż, Polska młodzież akademicka we Wrocła-wiu przed powstaniem styczniowym (1858-1863), Sobótka 1946, s. 151-225 i nadb., Wrocław

1947.

80 H. Barycz, Uniwersytet Wrocławski, s. 22.

81 H. Barycz informuje, że praca ta (Młodzież polska akademicka we Wrocławiu) powsta‑ ła pomimo braku możliwości dostępu do źródeł Archiwum Uniwersytetu Wrocławskiego, które były w tym czasie rozproszone i podejmowano próby ich kompletowania. Wykorzy‑ stał natomiast materiały ks. S. Pawlickiego, który w tych latach był studentem Uniwersytetu Wrocławskiego.

54 Historia oświaty i wychowania w Polsce...

Jedną z najbardziej znamiennych cech młodzieży polskiej we Wrocławiu... była niezwykła pilność i gorliwość w pracy, można powiedzieć gorączkowa chłonność intelektualna 82.

W rozprawie tej autor starał się ukazać przede wszystkim formy walki o „godność narodową”, podnosił wartość i rangę stowarzyszeń studenckich między innymi Bractwa oraz Towarzystwa Literacko-Słowiańskiego. Warto nadmienić, iż w pierwszym działał Ksawery Liske, w drugim zaś Stefan Paw‑ licki. Dziejową rolę pokolenia młodzieży wrocławskiej z lat 1858-1863 ujął następująco:

Poświęca się ona głównie budzeniu i utrwalaniu oświaty wśród szerokich mas, podniesieniu ekonomicznemu i kulturalnemu stanu trzeciego... W każdej z tych dziedzin pracy narodowej spotykamy na posterunku członków kolonii akademickiej z Wrocławia 83. 

Uzupełnieniem tematyki historii Uniwersytetu Wrocławskiego, zwłaszcza ukazaniem kwestii walki o jego polskość, była broszura H. Barycza pt. Rola Pola-ków w Uniwersytecie Wrocławskim. Przedstawił w niej zmagania kilku pokoleń

Polaków o polskość uczelni, a zarazem Śląska. Według niego otwarcie Uniwer-sytetu polskiego we Wrocławiu miało głębokie i symboliczne znaczenie:

...jest zamknięciem i ukoronowaniem długotrwałych zmagań Polski z zabor‑ czym sąsiadem niemieckim o duchowe oblicze Śląska, a zarazem nawiązaniem do szlachetnego, twardego wysiłku kilku generacji młodzieży polskiej, studiu‑ jącej we Wrocławiu w dobie niewoli i pracującej nad rozszerzeniem oświaty narodowej, wykuwaniem polskiego intelektu oraz opancerzeniem duchowym Polski i uodpornieniem jej przeciw sączącej się truciźnie germanizacji 84.

Podczas VII Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich we Wrocławiu wy‑ głosił referat, pt. Zagadnienie uniwersyteckie w Polsce w epoce Oświecenia 85.  Powrócił zatem w nim do zagadnienia rozwoju idei uniwersyteckiej w polskiej myśli naukowej, które rozważał w latach trzydziestych XX wieku, i wówczas skoncentrował się na XVI wieku. W rozwoju polskiej myśli uniwersyteckiej wyróżnił kilka etapów. Pierwszy, rozpoczynający się w roku 1764, drugi wy‑ znaczał rok 1793 (uchwała sejmu grodzieńskiego), gdy zdecydowano o rozbiciu jednolitości uniwersytetów i wreszcie trzeci etap, przejawiający się dążeniami

82 H. Barycz, Młodzież polska, s. 166. 83 Tamże, s. 224.

84 H. Barycz, Rola Polaków w Uniwersytecie Wrocławskim, s. 3.

85 H. Barycz, Zagadnienie uniwersyteckie w Polsce w epoce Oświecenia, w: Pamiętnik

VII Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich we Wrocławiu 19-22 września 1948, t. II, z. 1,

do zmiany ustroju korporacyjno-autonomicznego szkół wyższych. Najkorzyst‑ niejszy okres dla rodzenia się koncepcji ustroju uniwersyteckiego przypadł na lata 1764-1777, zaś osobą, która wprowadziła na nowe tory myśl uniwersyte‑ cką był H. Kołłątaj. Przy czym autor podkreślał, że polska myśl uniwersytecka epoki Oświecenia była pełna sprzeczności, a powstające koncepcje tylko częś‑ ciowo zostały wprowadzone w życie.

Z okazji 600-lecia powstania Uniwersytetu Praskiego H. Barycz ogłosił studium na temat związków Polski z Uniwersytetem Karola w Pradze 86. Ana‑ lizami swymi objął okres od momentu jego założenia, aż do roku 1923, kiedy utworzono katedrę języka polskiego i literatury polskiej. W swoich wywodach koncentrował się na zaprezentowaniu najwybitniejszych studentów polskich, którzy następnie mieli swój udział w rozwoju umysłowym, społecznym i po‑ litycznym kraju. Związki naukowe pomiędzy Pragą a Polską określił mianem przyjaźni dwóch narodów słowiańskich. H. Barycz podkreślał, że szczegól‑ nie żywe stosunki łączyły Wszechnicę Krakowską z Uniwersytetem w Pradze w XIV i XV wieku. Patrzył na tę relację także przez pryzmat burzliwych wy‑ darzeń w dziejach narodu polskiego i czeskiego. Nie pominął w swoich rozwa‑ żaniach kwestii stosunków pomiędzy studentami obydwu narodów, zwłaszcza w trudnych latach niewoli.

W dorobku H. Barycza wiele miejsca zajmują studia nad dziejami Uniwer‑ sytetu Krakowskiego. Badania historii Akademii Krakowskiej towarzyszyły mu przez całe życie i dotyczyły różnorodnych kwestii, zarówno ważnych okre‑ sów w dziejach najstarszej polskiej uczelni, sylwetek wybitnych profesorów, edycji ich dzieł, jak i oddziaływaniu Uniwersytetu na społeczeństwo polskie. Owocem jego studiów w okresie powojennym był zarys dziejów tej uczelni pt.

Uniwersytet Jagielloński w życiu narodu polskiego 87. Była to książka, w któ‑ rej ogromna wiedza jej autora szła w parze z talentem popularyzatorskim. Po rozdziale wprowadzającym na temat początków i istoty oraz funkcji szkolni‑ ctwa uniwersyteckiego, dał wykład na temat historii UJ od jego założenia po rok 1947. W syntezie tej ukazane zostały nie tylko sukcesy naukowe krakow‑ skiej uczelni, ale jej znaczenie w przełomowych momentach życia narodu pol‑ skiej i kulturze polskiej. Na kartach książki przywołani zostali wybitni profe‑

86 H. Barycz, Dziejowe związki Polski z Uniwersytetem Karola w Pradze, „Przegląd Za‑ chodni” nr 3 i 4, 1948 i odb., Poznań 1948, ss. 41.

87 H. Barycz, Uniwersytet Jagielloński w życiu narodu polskiego, Warszawa 1948, ss. 111. Strukturę książki tworzyło jedenaście rozdziałów: R. I: Uniwersytety dzisiejsze a dawniejsze; R. II: Założenie Uniwersytetu w r. 1364; R. III: W służbie narodu i wiary, R. IV: Rozkwit

na-ukowy Uniwersytetu; R. V: Od szkoły międzynarodowej do krajowej; R. VI: Uniwersytet na drodze do odrodzenia (1777-94); R. VII: Na przełomie wieku XVIII i XIX; R. VIII: W ruchu wolnościowym (1816-31); R. IX: W dobie ucisku politycznego i narodowego (1831-61); R. X: Uniwersytet ogólnopolskim ogniskiem nauki; R. X: Na nowych drogach rozwoju (1905-1947). 

Wydanie drugiej tej pracy, zmienione i rozszerzone ukazało się w 1964 roku z okazji jubileu‑ szu 600-lecia Akademii Krakowskiej.

56 Historia oświaty i wychowania w Polsce...

sorowie tej uczelni. Ważnym przyczynkiem do historii Akademii Krakowskiej autorstwa H. Barycza była również rozprawa na temat związków naukowych Akademii Krakowskiej z Pomorzem 88. Relacje te przedstawił na szerokim tle związków duchowych Pomorza z Macierzą w okresie od XIV-XVII wieku. Do tematyki tradycji uniwersyteckiej we Wrocławiu nawiązała w swojej publikacji Ewa Maleczyńska 89. W pracy Polskie tradycje naukowe i

uniwer-syteckie Wrocławia omówiła dzieje kształtowania się życia naukowego we

Wrocławiu od XII wieku do XIX stulecia. Zakres swojej pracy i jej wartość autorka określiła następująco:

Szkic niniejszy nie rości sobie najmniejszych pretensji do tego, aby być wy‑ czerpującym źródłowym opracowaniem tematu. Ogranicza się do zestawienia rzeczy w ogromnej większości znanych i cytowanych już literaturze, bądź pol‑ skiej, bądź niemieckiej, oraz do rzucenia pewnej liczby pytań i dezyderatów odnośnie do przyszłych dociekań 90. 

Wydawnictwo ma charakter popularnonaukowy. A jego podstawowym za‑ daniem, jak to wynika z treści, było zebranie materiału ukazującego trady‑ cje kultury polskiej we Wrocławiu. E. Maleczyńska zrealizowała to zadanie badawcze przedstawiając osoby zasłużone dla rozwoju kultury polskiej we Wrocławiu, polskie towarzystwa naukowe i związki młodzieży akademickiej oraz szkoły. Podsumowując swoje rozważania na temat Wrocławia i jego „pol‑ skości” stwierdzała:

Tu rodziły się pierwociny myśli naukowej polskiej w średniowieczu. Tu w XVI i XVII stuleciu stanowili Polacy czy półpolacy ożywczy ferment dla wszyst‑ kich poczynań organizacyjnych i naukowych, a gdy w XIX wieku zaczęła się rodzić nowożytna nauka polska, równocześnie z rozrostem jej w innych środowiskach, narastała i we Wrocławiu. Jest więc rzeczą słuszną, że gdy po straszliwej zawierusze lat 1939-1945 życie naukowe polskie zaczyna się odradzać... – jedną z jej kolebek staje się znów Wrocław 9.

88 H. Barycz, Związki intelektualne Pomorza z Uniwersytetem Krakowskim w XIV-XVII

wieku, „Przegląd Zachodni” 1955, s. 233-243.

89 E. Maleczyńska, Polskie tradycje naukowe i uniwersyteckie, „Polski Śląsk” S. II, Wroc‑ ław 1946, ss. 86. Na strukturę pracy składa się cztery rozdziały: I. Początki i świetność

wroc-ławskiego życia umysłowego za Piastów; II: Rola elementu polskiego w humanizmie wrocław-skim; III: Polska myśl we Wrocławiu w czasie wojen i upadku miasta aż do przejścia pod rządy pruskie; IV: Od ruiny do odrodzenia nauki polskiej we Wrocławiu. 

90 Tamże, s. 7.

9 Tamże, s. 76. Rozszerzoną wersją problematyki przedstawionej w Polskich tradycjach

naukowych i uniwersyteckich, była publikacja E. Maleczyńskiej, Tradycja szkoły polskiej na Śląsku na tle walki o narodowość, w: Oblicze ziem odzyskanych, t. 2: Dzieje – Kultura, War‑

Tak jak H. Barycz zapisał się w historiografii przede wszystkim jako badacz Uniwersytetu Jagiellońskiego, tak K. Lewicki zajmował się histo‑ rią Uniwersytetu Lwowskiego. O Uniwersytecie Lwowskim pisał on jeszcze w okresie międzywojennym 9. Problematykę tę kontynuował po wojnie. Osob‑ ną pracę poświęcił K. Lewicki Uniwersytetowi Lwowskiemu w dobie Wiosny Ludów. Temat ten uczynił przedmiotem dysertacji doktorskiej 9. Opubliko‑ wane jej fragmenty ukazują działalność Centralnego Komitetu Akademickie‑ go we Lwowie w roku 1848, funkcjonowanie Lwowskiej Legii Akademickiej i formy walki z „niemczyzną” w Uniwersytecie Lwowskim.

Opisany przez K. Lewickiego Centralny Komitet Akademicki powstał w kwietniu 1848 roku, jego zadaniem było wspieranie działalności lwowskiej Legii Akademickiej 94. W jego skład weszli wybitni studenci, wyróżniający się w działalności patriotycznej, wspierani przez pracowników naukowych. Wzorując się na Radzie Narodowej twórcy Komitetu stworzyli kilka wydzia-łów odpowiedzialnych za realizację programu działania takich jak wydział: naukowy, legii, opieki, korespondencji, gospodarczy, porządku i spokoju, wy-konawczy i prezydialny. Komitet Akademicki współpracował niemalże ze wszystkimi stowarzyszeniami i organizacjami Lwowa (najpoważniejszą z nich była Rada Narodowa) oraz innych miast Galicji. Podejmował także współpracę ze stowarzyszeniami z innych zaborów.

9 Ważną datą w historii Polski, a tym samym w dziejach Uniwersytetu Lwowskiego, był rok 1830. Temu zagadnieniu została poświęcona praca magisterska K. Lewickiego, opubliko‑ wana jako tom III serii, „Prace Historyczno-Kulturalne”, redagowanej przez S. Łempickiego. Była to, jak napisał w Przedmowie S. Łempicki, pierwsza praca, powstała na jego Seminarium

Historii Oświaty i Szkolnictwa, poświęcona dziejom Uniwersytetu Lwowskiego. Oparta była na materiałach archiwalnych oraz pamiętnikach współczesnych wydarzeniom powstania listo‑ padowego. Autor ukazał m.in. lwowską młodzież akademicką i jej stosunek do powstania. Opi‑ sał pierwsze reakcje młodzieży na wieść o powstaniu, ucieczki za kordon, udział w powstaniu i wreszcie represje popowstaniowe wobec studentów. Tak zrodziło się, zdaniem autora, zjawi‑ sko tzw. studentów – emigrantów. Praca przynosi także sporo informacji o sytuacji uniwersy‑ tetów w Galicji i życiu społeczeństwa tego zaboru w okresie powstania. W tzw. „Dodatku”, K. Lewicki zamieścił m.in. Listę studentów UL, prawdopodobnie uczestników powstania listo‑ padowego, Edykt ck Rządu Krajowego Królestwa Galicji i Lodomerii, w którym zestawiono nazwiska zbiegłych do Królestwa mieszkańców Galicji z wezwaniem ich do powrotu oraz list studenta – uczestnika powstania. K. Lewicki, Uniwersytet Lwowski a powstanie listopadowe, Lwów 1937, ss 169. Praca składa się z pięciu rozdziałów: I. Młodzież Uniwersytetu Lwowskiego

a tajne związki przed rokiem 1830; II: Pierwsze odgłosy powstania listopadowego w Uniwer-sytecie Lwowskim; III: Wyprawa styczniowa grupy Wirskiego; IV: Władze austriackiego wobec dalszych ucieczek młodzieży uniwersyteckiej; V: Losy młodzieży uniwersyteckiej po upadku powstania listopadowego oraz Dodatków. 

9 Praca opublikowana została we fragmentach : Centralny Komitet Akademicki we Lwowie

w r. 1848, „Rocznik Zakładu Narodowego im. Ossolińskich” XXXIV, 1948, s. 291-319; Lwow-ska Legia Akademicka w 1848 r., „Przegląd Historyczny” t. XXXVIII, 1948, s. 187-202; Walka z niemczyzną w Uniwersytecie w Lwowskim w 1848 r., „Sobótka” IV, 1948, s. 141-167.

94 K. Lewicki, Centralny Komitet Akademicki we Lwowie..., s. 1-2. Pierwotna nazwa CKA brzmiała Administracja Gospodarcza.

158 Historia oświaty i wychowania w Polsce...

Z kolei studium K. Lewickiego Lwowska Legia Akademicka, miało na celu odtworzenie prób zbrojnej działalności młodzieży studenckiej Uniwersytetu w roku 1848. To historia organizacji powstałej w oparciu o wiedeńskie wzory tego typu stowarzyszenia. Jej działalność (chociaż krótkotrwała, ponad 8 mie‑ sięcy) była jednym z przejawów zrywu patriotycznego Polaków w dobie Wios‑ ny Ludów.

Zagadnieniom wewnętrznego życia Uniwersytetu Lwowskiego w roku 1848 zajął się K. Lewicki w szkicu Walka z niemczyzną w Uniwersytecie Lwowskim

w 1848 r. Sprawa ukazana została w kontekście działalności Komitetu Aka‑

demickiego walczącego o wprowadzenie wykładów w języku polskim, oraz przeszkód stawianych przez władze zaborcze w realizacji tego postulatu. Au‑ tor opisał próby powoływania wybitnych Polaków na katedry uniwersyteckie (zazwyczaj nieudane), a także petycje kierowane do Ministerstwa Oświaty, sejmu, gubernatora w sprawie wprowadzenia języka polskiego jako języka wykładowego. Działania te zaświadczały o ogromnej determinacji społeczeń‑ stwa akademickiego. Akcji polonizacji Uniwersytetu Lwowskiego towarzy‑ szyły działania na rzecz wprowadzenia języka polskiego do szkół wszystkich szczebli. Służyć temu miała powołana wówczas Rada Szkolna. Ta, chociaż działała krótko, była później wzorem dla powstałej w okresie autonomii galicyj-skiej Rady Szkolnej Krajowej.

Z zakresu problematyki uniwersyteckiej ukazała się także, w tym czasie publikacja T. Manteuffla na temat Uniwersytetu Warszawskiego w okresie okupacji 95. Było to właściwie, jak powszechnie wiadomo, nie tyle opracowanie naukowe ile kronika funkcjonowania Uniwersytetu Warszawskiego w latach 1939-1945. T. Manteuffel opierając się na dostępnych materiałach zachowanych pomimo zniszczeń w czasie Powstania Warszawskiego oraz wspomnieniach zrekonstruował wydarzenia pierwszych dni wojny, organizacje tajnego na‑ uczania na poszczególnych wydziałach, straty materialne i osobowe. Wydaw‑ nictwo pokazuje także odbudowę życia naukowego Uniwersytetu Warszaw‑ skiego, pierwsze promocje magistrów, doktoraty i habilitacje.

Te pierwsze doktoraty, kilkadziesiąt magistrów, do dwudziestu habilitacji sta‑ nowią pierwsze przejawy brzasku rodzącego się dnia pracy naszej, pisał. Wie‑ my, że na drodze do rozwinięcia pełnej naszej działalności znajdziemy jeszcze wiele trudności, lecz gotowi jesteśmy do walki z nimi 96.

95 Uniwersytet Warszawski w latach wojny i okupacji. Kronika 1939/40 – 1944/45, oprac. T. Manteuffel, Warszawa 1948, ss. 84.