Przedwojenny nurt badań nad dziejami Komisji Edukacji Narodowej kon‑ tynuowano po 1945 roku 97. Dorobek historiografii oświatowo-wychowawczej poświęcony KEN był udziałem takich autorów jak: W. Bobkowska, J. Fie‑ rich, J. Hulewicz, Ł. Kurdybacha, J. Lechicka, K. Mrozowska, H. Pohoska, A. Schletz, S. Truchim.
Interesujące poznawczo spojrzenie na dzieje KEN przyniosła publikacja Ł. Kurdybachy pt. Kuria Rzymska wobec Komisji Edukacji Narodowej, opub‑
likowana w serii Archiwum Komisji do Dziejów Oświaty i Szkolnictwa w Pol‑ sce PAU 98. Jej wartość wynikała z faktu, iż praca oparta została na materia‑ łach Archiwum Watykańskiego w Rzymie 99. Praca zmieniała i uzupełniała niektóre dotychczasowe ustalenia o KEN. Dzięki analizie wspomnianych ma‑ teriałów okazało się, że zainteresowanie Watykanu sprawami KEN nie miało charakteru ciągłego, największe było w pierwszym dziesięcioleciu działalno‑ ści Komisji. Sformułowane w tytule pracy zagadnienie ukazane zostało po‑ przez pryzmat widzenia spraw dwóch nuncjuszy papieskich. Ten punkt wi‑ dzenia zawarty został w raportach przesyłanych do Rzymu. Treść raportów daje też charakterystykę postaw poszczególnych grup sejmowych wobec bre-ve papieskiego o zniesieniu zakonu jezuitów, ścieranie się poglądów, postaw.
W świetle tych analiz uwypuklona została rola króla Stanisława Augusta i jego postawa wobec spraw oświatowych Rzeczypospolitej. Król jako pierwszy wy‑ sunął projekt utworzenia świeckiej władzy szkolnej, był także orędownikiem idei założenia uniwersytetu w Warszawie. W studium Ł. Kurdybachy, wyraź‑ nie zostały przedstawione dwa obozy, wyłonione w wyniku rysujących się po-staw wobec różnych koncepcji i kwestii szkolnych Rzeczypospolitej. Pierwszy reprezentowany przez Kościół, drugi głównie przez osoby świeckie. Z ustaleń Ł. Kurdybachy wynika, że obóz kościelny wcale nie był jednolity.
Łukasz Kurdybacha nakreślił także rolę, jaką odegrali obydwaj przedstawi‑ ciele Watykanu, którzy jak się wydaje nie rozumieli sensu przemian oświato‑ wych w Polsce. Dodatkowo wykorzystywani byli przez Polaków niechętnych próbom zmian oświatowych.
97 Opracowaniem dziejów Komisji w okresie międzywojennym zajmowali się m.in. S. Kot, S. Łempicki, S. Tync, J. Lewicki, Z. Kukulski i H. Pohoska. Szerzej na ten temat w: W. Szula‑ kiewicz, Historia oświaty i wychowania 1918-1939. Studium historiograficzne, s. 158-165.
98 Ł. Kurdybacha, Kuria Rzymska wobec Komisji Edukacji Narodowej w latach 1773-1783, Archiwum Komisji do Dziejów Oświaty i Szkolnictwa w Polsce, Kraków 1949, ss. 90. Książka zawiera cztery rozdziały: I: Zniesienie jezuitów; II: Walka o wpływ na tok działalności
Ko-misji Edukacji Narodowej; III: Sprawa dóbr pojezuickich; IV: Walka o kierunek wychowania
i Dodatek.
99 Kurdybacha wracając z emigracji do kraju w 1947 roku zapoznał się z korespondencją nuncjuszy papieskich. Temat ten podsunął mu i wskazał źródła S. Kot, wówczas ambasador w Rzymie.
160 Historia oświaty i wychowania w Polsce...
Ważną kwestię w obszarze badań nad dziejami KEN przedstawił J. Hu‑ lewicz, w studium Opinia publiczna wobec KEN 100. W publikacji opartej na bogatym materiale źródłowym, J. Hulewicz dał wizję reakcji społeczeństwa polskiego na działalność KEN. Nawiązał do rozprawy W. Smoleńskiego, pt.
Żywioły zachowawcze wobec Komisji Edukacji Narodowej, polemizując z nie‑
którymi tezami autora, a przede wszystkim z poglądem o długotrwałym opo‑ rze szlachty wobec reform KEN. Z ustaleń J. Hulewicza wynika, że sprzeciw warstw szlacheckich nie był tak jednolity jak to wynika z pracy W. Smoleń‑ skiego. Chociaż trzeba to przyznać, że nie negował zupełnie wartości ustaleń W. Smoleńskiego. Oceny i opinie przedstawione przez Hulewicza były tym cenniejsze, że stanowiły rewizję przedstawionych do czasu opublikowania tej pracy tez o słabym oddziaływaniu Komisji na społeczeństwo polskie doby Oświecenia. Zdaniem J. Hulewicza:
W ciągu działalności Komisji zmniejszała się obojętność dla spraw szkolnych. Z początku byli tylko obojętni lub wrogowie, potem coraz więcej przybywa‑ ło przyjaciół. Zwłaszcza w kołach szlacheckich krąg ich raczej okazywał ten‑ dencję ku powiększaniu się. Miał rację Smoleński, gdy mówił o wrogim usto‑ sunkowaniu się duchowieństwa, choć i tu trzeba by podać rewizji pewne jego poglądy, wszak widzieliśmy i życzliwych Komisji przedstawicieli episkopa‑ tu, pełną gorliwość dominikanów i pijarów litewskich, nawet wiele lojalnych jednostek wśród eks-jezuitów. Były tarcia na tle programu szkolnego, ale i tu potrzebne są pewne zastrzeżenia; przyroda nie budziła na Litwie niechęci, przeciwnie było wielu entuzjastów jej nauczania. Raczej najwięcej problemu stanowiła sprawa nauczania łaciny 101.
W pewnym stopniu zagadnieniem stosunku opinii publicznej do kwestii reform oświatowych KEN zajęła się Eugenia Podgórska, w rozprawie poświę‑ conej problemom pedagogicznym w polskim czasopiśmiennictwie drugiej połowy XVIII wieku 102. E. Podgórska, poddając szczegółowym analizom
100 J. Hulewicz, Opinia publiczna wobec Komisji Edukacji Narodowej, w: Studia z dziejów
kultury polskiej, pr. zb., red. H. Barycz, J. Hulewicz, Warszawa 1949, s. 401-443. Przedstawio‑
ne studium stanowiło rozszerzoną wersję wykładu habilitacyjnego wygłoszonego przez Hule‑ wicza w dniu 2 maja 1939 roku. Oparte zostało na materiale archiwalnym Biblioteki Czarto‑ ryskich w Krakowie, materiały te przed wojną zostały udostępnione Archiwum Uniwersytetu Wileńskiego, po wojnie okazało się, że zostały poza granicami kraju.
101 Tamże, s. 441.
102 E. Podgórska, Zagadnienia pedagogiczne w polskim czasopiśmiennictwie drugiej
poło-wy XVIII w., „Studia Pedagogiczne” t. 3, Wrocław 1956, s. 128-205. W rozprawie przedstawio‑
ne zostały następujące zagadnienia – I: Próby podjęcia mieszczańskiej myśli o wychowaniu; II: Obóz magnacki a zagadnienia pedagogiczne w latach sześćdziesiąty (1763-1768); III: Wpływ
reakcji szlacheckiej na zahamowanie postępowej myśli pedagogicznej w czasopiśmiennictwie;
najważniejsze czasopisma, sformułowała wniosek o zmienności postaw dla re‑ form szkolnych i preferowanego wówczas ideału wychowania 103.
W 1950 roku ukazała się książka Jerzego Fiericha 104 na temat: Nauki
rolni-cze w szkołach średnich KEN 105. Praca była przygotowywana od roku 1935, wówczas wiele wskazówek merytorycznych uzyskał jej autor od Stanisława Kota 106. Wartość tej publikacji polegała na tym, że została oparta na wypisach raportów szkolnych, szkół KEN znajdujących się w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie i Archiwum Uniwersytetu Jagiellońskiego, dokonanych przez J. Fiericha w 1936 roku. Źródła warszawskie uległy zniszczeniu w czasie Powstania Warszawskiego. To zadecydowało, że książka gruntowna w swej warstwie informacyjnej i dokumentacyjnej poprzez wprowadzenie szeregu cytatów z zachowanych odpisów źródłowych ma charakter analityczny. Była jedną z niewielu prac, w której zajęto się szczegółowo programem nauczania przedmiotów nauk ścisłych, w tym przypadku rolniczych. Zobrazowane zosta‑ ły w niej kwestie wprowadzenia nauk rolniczych do szkół KEN, programów nauczania i ich stopniowego wprowadzania do szkół, kwestie podręczników i treści oraz metod nauczania, jak też kadry profesorskiej. W rozdziale koń‑ cowym J. Fierich dokonał wszechstronnej oceny procesu wprowadzania nauk rolniczych w szkołach Komisji. J. Fierich uznał, że sposób nauczania przed-miotów rolniczych przez KEN nie był zadowalający. Jednak z wszechstron‑
103 K. Mrozowska oceniając rozprawę E. Podgórskiej stwierdzała: „Mimo że rozprawa ta zawiera wiele ciekawych spostrzeżeń i starannie zestawionych wiadomości, brak jej charak‑ teru syntetycznego, czuje się niedosyt ostatecznych wniosków i generalnego podsumowania problemu”. Por. K. Mrozowska, Historia szkolnictwa polskiego w dobie Oświecenia. Przegląd
wydawnictw 1945-1965, „Przegląd Historyczno-Oświatowy” 1965, s. 149-150.
104 Jerzy Fierich (1900-1965) ur. się w Krakowie, do szkoły średniej uczęszczał w Wiedniu i Krakowie. Studiował na Wydz. Roln. UJ (1918-1922). Studia kontynuował na Politechnice Lwowskiej, zaś w latach (1924-1927) studiował filozofię na UJK i UJ. W roku 1932 uzyskał stopień doktora, a 1936 habilitował się na UJ. W latach 1936-1950 był doc. na UJ, w roku 1937 został prof. nadzw. Akademii Handlowej w Krakowie. Od roku 1950 aż do śmierci był prof. i kierownikiem Katedry Statystyki w krakowskiej WSE. Był też czł. Komisji Socjologii PAU i Komisji do Dziejów Oświaty i Szkolnictwa PAU. Zainteresowanie zagadnieniami społeczny‑ mi wsi rozbudził w nim F. Bujak, który zachęcał do badań monograficznych wsi Broniszów. Był to majątek, który J. Fierich odziedziczył, dziś znajduje się tam Dom Pracy Twórczej WSE
w Krakowie. Na ten temat opublikował m.in.: Broniszów, wieś powiatu
ropczyckiego.Mono-grafia społeczno-gospodarcza, Warszawa 1933; Przeszłość wsi powiatu ropczyckiego w ustach ich mieszkanców, Ropczyce 1936.
105 J. Fierich, Nauki rolnicze w szkołach średnich Komisji Edukacji Narodowej, Archiwum Komisji do Dziejów Oświaty i Szkolnictwa w Polsce, Kraków 1950, ss. 152. Książka składała się z następujących części: Wiadomości wstępne (zawierające ocenę źródeł oraz informacje
o liczbie i podziale szkół KEN ) oraz sześciu rozdziałów – I: Wprowadzenie nauk rolniczych do szkół Komisji Edukacji Narodowej; II: Rozkład nauk przyrodniczych; III: Podręczniki; IV: Tre-ści i metody nauczania; V: Statystyka profesorów; VI: Ocena i wnioski. Ponadto w Dodatku
zamieszczono: Wykaz imienny profesorów rolnictwa i ogrodnictwa oraz Wykaz ważniejszych książek używanych jako podręczniki rolnicze i ogrodnicze.
6 Historia oświaty i wychowania w Polsce...
nych analiz wyprowadził poniekąd optymistyczny wniosek. Uważał bowiem, że Komisja nauczyła uczniów i nauczycieli:
...czegoś innego: że dotychczasowy, tradycją uświęcony sposób gospodarowa‑ nia jest zły, przestarzały, bo oparty w dużej mierze na przesądach i zabobo‑ nach i że istnieje już całkiem inny, nowoczesny, zużytkowujący wyniki nowo‑ żytnych empirycznych badań; że i tutaj także, na terenie gospodarczym czy technicznym, a nie tylko na terenie społecznym i politycznym konieczne są w Polsce reformy, oraz że postęp, jeśli ma być rzeczywisty, musi objąć wszyst‑ kie dziedziny życia gospodarczego” 107.
Obszerne dzieło z zakresu historii pedeutologii czasów Komisji opublikowała Kamilla Mrozowska. Była to najpoważniejsza pośród wszystkich wydanych prac, monografia dotycząca tematyki KEN. Tytuł książki (Walka o nauczycieli
świeckich w dobie Komisji Edukacji Narodowej na terenie Korony) sugeruje
pewien kierunek spojrzenia na zagadnienie kształcenia nauczycieli świeckich w XVIII wieku 108. Uzasadniając wybór tematu K. Mrozowska pisała:
Wobec konieczności właściwego naświetlenia prac i osiągnięć Komisji Edu-kacji Narodowej wydało się sprawą specjalnie ważną zbadanie zagadnienia kształcenia i pracy pierwszych nauczycieli świeckich, jako tych ludzi, którzy stali się istotnymi wykonawcami jej programów i zamierzeń wychowawczych. Od nich to przecież w głównej mierze zależało, jak zostanie przygotowane do życia i pracy nowe pokolenie, o ile światopogląd oparty na doświadczeniu, obserwacji i dociekliwym rozumieniu zastąpi dawną ideologię wyrosłą z kle-rykalizmu i scholastycyzmu. Dlatego też... zagadnienie tworzenia się świec-kiego stanu nauczycielsświec-kiego w dobie oświecenia w Polsce i w związku z tym walka, walka nie pozbawiona nieraz dramatycznych akcentów, jest zagadnie-niem kluczowym, bez znajomości którego obraz pracy Komisji będzie zawsze blady i niepełny 109.
K. Mrozowska zobrazowała zagadnienie powstawania, jak wówczas określano, „stanu akademickiego”, świeckiego stanu akademickiego, przedstawiając go w trzech głównych płaszczyznach. Pierwsza, to proces kształcenia nauczycieli (instytucje, formy kształcenia, kierunki wychowawcze), druga zaś odnosiła się do pracy i życia nauczycieli świeckich w latach 1783-1793 i trzecia, doty‑ czyła kwestii udziału nauczycieli w życiu społecznym, naukowym i oświato‑
107 Tamże, s. 138.
108 K. Mrozowska, Walka o nauczycieli świeckich w dobie Komisji Edukacji Narodowej
na terenie Korony, Wrocław 1956, ss. 360. Praca składa się z trzech obszernych rozdziałów –
I: Kształcenie nauczycieli świeckich; II: Praca i życie nauczycieli świeckich; III: Nauczycie-le świeccy w życiu społeczeństwa polskiego w dobie porozbiorowej. Ponadto zamieszczono
w niej Dodatki zawierające źródła uzupełniające problematykę rozdziałów.
wym (w pracach towarzystw naukowych i organizacji politycznych). Książka K. Mrozowskiej przyniosła ogrom informacji o życiu nauczycieli świeckich w epoce porozbiorowej, ich zainteresowaniach, postawach i miejscu, jakie zaj‑ mowali w społeczeństwie. Autorka śledząc poprzez źródła losy społeczności nauczycielskiej tak ją charakteryzowała:
Nauczyciele świeccy w większości swej mieli głębokie poczucie spójności z całym narodem, a nie tylko z jedną warstwą. Nie szczędzili oni sił i uzdol‑ nień, by wychować młode pokolenie w zrozumieniu potrzeb kraju i by wzbo‑ gacić naukę ojczystą. Mieli owo konieczne poczucie odpowiedzialności nie tylko za swoją pracę, ale także w stosunku do tych wszystkich poczynań refor-matorskich, które miały na celu dźwignięcie kraju z anarchii gospodarczej i społecznej 110.
Do tematyki KEN K. Mrozowska nawiązała w rozprawie pt. Rys
działal-ności pedagogicznej Michała Hubego . Na tle sytuacji politycznej, kultural‑ nej i oświatowej osiemnastowiecznego Torunia, gdyż Michał Hube urodził się w Toruniu, przedstawiła jego drogę edukacyjną w gimnazjum toruńskim, a na‑ stępnie w Uniwersytecie w Getyndze oraz działalność społeczną i polityczną. Bezpośrednio spraw Komisji dotyczył fragment rozważań autorki o współpra‑ cy M. Hubego z Towarzystwem do Ksiąg Elementarnych. M. Hube odpowie‑ dział na apel Komisji w sprawie przygotowania nowych podręczników, prze‑ syłając 5 grudnia 1775 roku prospekt podręcznika ogrodnictwa i rolnictwa. Nie była to jedyna propozycja podręcznika, bowiem następne dotyczyły fizy‑ ki i mechaniki. Z ustaleń K. Mrozowskiej wynika, że współpraca M. Hubego z Towarzystwem do Ksiąg Elementarnych trwała niemal przez cały okres jego istnienia, a jej wynikiem były Wstęp do fizyki, Mechanika i niedokończona
praca nad Fizyką partykularną.
W roku 1948 opublikowana została książka W. Bobkowskiej pt. Pruska polityka szkolna na ziemiach polskich nawiązująca w swej treści do dorobku
Komisji, a zwłaszcza jego „odbicia” w pruskiej polityce szkolnej . Wartość pracy, która została przygotowana i praktycznie opublikowana jeszcze w 1939 roku, o czym wspominano, lecz jej nakład został spalony po wkroczeniu Niem‑ ców na ziemie polskie, polegała na tym, że autorce udało się dotrzeć z trudem
110 Tamże, s. 314.
K. Mrozowska, Rys działalności pedagogicznej Michała Hubego (1737-1807), w:
Stu-dia i Materiały z Dziejów Nauki Polskiej, Warszawa 1954, s. 471-519. Rozprawa składała się
z czterech części – I: Młodość Hubego; II: Współpraca z Towarzystwem do Ksiąg Elementar-nych; III: Dyrektor Szkoły Rycerskiej; IV: Ostatnie lata życia.
W. Bobkowska, Pruska polityka szkolna na ziemiach polskich w latach 1793-1806, Kraków 1948. Początkowo książka miała nosić tytuł: Walka Prus z tradycjami KEN w
szkol-nictwie Prus, lub Tradycje KEN w czasie okupacji pruskiej 1793-1806. Więcej na ten temat:
W. Szulakiewicz, Wanda Bobkowska (1880-1948) Szkic z historii polskiej historiografii edu-kacyjnej, s. 68 i n.
64 Historia oświaty i wychowania w Polsce...
do archiwaliów w Tajnym Archiwum Państwowym w Berlinie i skonfronto-wać tamtejszy materiał z polskimi źródłami. Dzięki temu W. Bobkowskiej udało się ukazać wpływ KEN na publicystykę niemiecką i ich plany organi‑ zacji szkolnictwa niemieckiego, chociaż niemiecka historiografia oświatowa fakt ten przemilczała. W ten sposób został ukazany inny aspekt dorobku KEN. A w ocenie W. Bobkowskiej w skomplikowanej sytuacji politycznej dwóch narodów: polskiego – podbitego i niemieckiego – zaborcy, górował mimo wszystko ten pierwszy w dziele KEN. Monografia W. Bobkowskiej spotkała się z pozytywnym odbiorem znawców problematyki. J. Hulewicz stwierdził, że książka ta miała „odkrywczy i rewizjonistyczny charakter” . H. Pohoska w swojej obszernej recenzji zaznaczała, że wartość książki polegała na tym, iż jej autorka zajęła się „okresem stanowiącym ogniwo między dwoma świetny‑ mi epokami twórczymi w dziejach polskiej myśli pedagogicznej” 4. Przedsta‑ wiła także drobne uwagi krytyczne, a mianowicie nierównomierne skompono‑ wanie rozdziałów i niekiedy ociężały styl, wynikający jednak z odwoływania się do treści źródeł niemieckich. Na koniec H. Pohoska podkreślała, że są to „drobnostki” wobec wartości i ważności pracy.
Do historyków ukazujących różne aspekty kultury i oświaty czasów Oświe‑ cenia, w tym także KEN, należy zaliczyć Jadwigę Lechicką i jej publikacją, pt.
Wybicki i Komisja Edukacji Narodowej 5. W szkicu tym podjęła próbę nakre‑ śleni roli Józefa Wybickiego w działalności KEN. J. Wybicki, mianowany 27 maja 1777 roku wizytatorem szkolnym Komisji, spełniał swoje obowiązki nad wyraz sumiennie, a w Mowie do Akademików Wileńskich przedstawił swoiste‑
go rodzaju program pedagogiczny. Zdaniem J. Lechickiej w Mowie tej zawarł
poza krytyką wad Rzeczypospolitej szlacheckiej także program jej naprawy. W wypowiedzi tej zawarł zdaniem autorki szkicu:
...gruntowną znajomość ustroju Polski jak i psychiki swych rodaków, bogatą tradycję kulturalną oraz wiarę, że wszystko lub przynajmniej bardzo wiele da się osiągnięć przez dobre i porządne wykształcenie i wychowanie szkolne 6.
W wypowiedzi tej J. Lechicka naszkicowała zarys działalności pedagogicznej J. Wybickiego i jego poglądów pedagogicznych, ukazując ich związek z poglą‑ dami ekonomicznymi i politycznymi.
Autorką mającą w swym dorobku publikacje na ten KEN jeszcze w okresie międzywojennym, była H. Pohoska. Początki prac nad publikacją pt.
Wizyta- J. Hulewicz, Wanda Bobkowska (22 XI 1880 – 30 XI 1948), „Kwartalnik Historyczny” 1949, s. 339.
4 H. Pohoska, rec. W. Bobkowska, Pruska polityka szkolna na ziemiach polskich w latach
1793-1806, Kraków 1948, „Kwartalnik Historyczny” 1948, z. 3/4, s. 476-473.
5 J. Lechicka, Wybicki i Komisja Edukacji Narodowej, „Zapiski Towarzystwa Naukowego w Toruniu” t. XV, 1949, s. 157-172.
torowie generalni Komisji Edukacji Narodowej sięgają, podobnie jak w przy‑
padku W. Bobkowskiej, jeszcze okresu międzywojennego (1936 r.). Wówczas H. Pohoska przystąpiła do jej przygotowania 117. Wybuch wojny przeszkodził jej wydaniu. Maszynopis udało się odnaleźć w ruinach spalonych domów War‑ szawy w 1945 roku, a H. Pohoska przystąpiła do rekonstrukcji, uzupełnień i redakcyjnych przeróbek 118. Niestety pracę opublikowano dopiero po śmierci autorki, dwanaście lat od rozpoczęcia nad nią prac, pomimo że miała się uka‑ zać już w 1948 roku w „Archiwum do Dziejów Oświaty i Szkolnictwa” PAU, jako jedna z publikacji na jubileusz 75-lecia PAU. Ostatecznie wydana została dzięki Towarzystwu Naukowemu Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. We Wstępie H. Barycz napisał:
Z istoty i natury przedmiotu ujęcie i ekspozycja tematu jest analityczna, prze‑ pełniona szczegółami. Oparcie narracji na rozległej kwerendzie archiwalnej, na źródłach niewyzyskanych, dziś już w dużej mierze przepadłych, podnosi walor książki. Zawarte w niej szczegóły i wiadomości, wydobyte ze zniszczo‑ nych zespołów materiałów źródłowych ocalają dla potomności niejeden fakt i przekazują wierny obraz życia szkoły polskiej tej przełomowej doby wielkiej reformy edukacyjnej 9.
Część merytoryczna 120 i źródłowa , w której zamieszczono interesujące materiały, dopełniają się w zasadniczy sposób. H. Pohoska przedstawiła w niej uzasadnienie potrzeby powołania wizytatorów, ich zadania, etapy roz‑ woju, budowanie ich znaczenia, czy nawet rzec by można prestiżu. Dokład‑ nie też zrekonstruowała przebieg wizytacji, na które składały się czynności administracyjno-organizacyjne, gospodarcze, dydaktyczne i wychowawcze. Podstawowym zadaniem wizytatorów, jak to wynika z treści książki, było czuwanie nad realizacją reform wprowadzonych przez KEN. O działalności wizytatorów napisała:
117 A PAN i PAU, PAU I-31a i PAU I-31b, Komisja do Dziejów Oświaty i Szkolnictwa w Pol‑ sce. Informacje na ten temat podaje H. Barycz na IX posiedzeniu Komisji do Badania Dziejów Oświaty i Szkolnictwa w Polsce, które odbyło się w 1947 r. H. Pohoska referowała ten temat na posiedzeniu Komisji przed wojną 12 XII 1936 r.
118 H. Barycz, Wstęp, w: H. Pohoska, Wizytatorowie generalni Komisji Edukacji
Narodo-wej. Monografie z dziejów administracji szkolnej Komisji Edukacji Narodowej, Lublin 1957,
s. ‑.
9 Tamże, s. 4.
120 Książka zawiera sześć rozdziałów – I: Urząd Wizytatora; II: Wizyty generalne, ich
prze-bieg i sposób odbywania wizytacji; III: Organizacja i gospodarcza działalność wizytatorów;
IV: Działalność dydaktyczna; V: Działalność wychowawcza; VI: Podział i charakterystyka wizytatorów.
Aneksy zawierają: mapy i tabele sieci szkolnej z 1778 r., wykaz wizytacji z lat 1774-1793, wykaz podróży wizytacyjnych, wzór i wykonanie raportu powizytacyjnego, wykaz szkół pa‑ rafialnych, konwiktów, stanu zdrowia uczniów, wizytacji za lata 1782-1793 oraz opinie wizy‑ tatorów o szkołach.
66 Historia oświaty i wychowania w Polsce...
...bez pracy wizytatorskiej, ofiarnej i najczęściej sumiennej, bez wkładu tych 45 osób wielka reforma szkolna w Polsce XVIII w. nie byłaby w pełni doko‑ nana. Stanowili oni ogniwo pozornie drugoplanowe, ale niezbędne, którego umiejętność i sprawność warunkowała zwycięstwo .
Inny wątek z dziejów KEN podjął w swojej pracy ks. A. Schletz. Książka jego autorstwa zatytułowana Współpraca Misjonarzy z Komisją Edukacji
Na-rodowej (1773-1794) pokazuje płaszczyzny współdziałania Kongregacji Misji
z KEN . Jest przyczynkiem do historii zgromadzenia zakonnego, którego był przedstawicielem 4. Główną ideą pracy było ukazanie wybitnych po‑ staci Zgromadzenia Księży Misjonarzy i ich działalności kulturalno-oświa‑ towej i naukowej. W kolejnych (sześciu ) rozdziałach ukazani zostali tacy przedstawiciele tego zgromadzenia jak: P.H. Śliwicki, M. Siemieński, J. Ja‑ kubowski, S. Zdulski, M. Barthusela, S. Śladowski T. Hussarzewski W. Ka‑ liński i M. Karpowicz 5. Dominującą metodą prezentacji problematyki była metoda biograficzna. A. Schletz na tle biografii zaprezentował ich działałność pedagogiczną, pisarstwo naukowe i działałność popularyzatorską. Po ukaza‑ niu się pracy opublikowane zostało kilka recenzji i omówień. Pierwsza opinia, S. Truchima, była bardzo krytyczna zarzucająca jej autorowi wiele niedostat‑ ków 6. S. Truchim uznał, że rozdział wstępny poświęcony osobie P.H. Śliwi‑ ckiego jest zbyteczny, jako że zmarł w 1774 roku i nie miał zbyt wiele wspólne‑ go z KEN, zakwestionował dobór osób (w rozdziale I: Współpraca Misjonarzy z Komisją Edukacyjną) współdziałających z KEN, a także sam tytuł rozdzia‑ łu, który powinien być według niego tytułem pracy. Wiele uwag szczegóło-wych i krytycznych odniósł do treści kolejnych rozdziałów pracy. Wskazał też na brak zakończenia o charakterze syntetycznym. Drugą obszerną recenzję na łamach „Przeglądu Historyczno-Oświatowego” ogłosił mistrz ks. A. Schletza,
H. Pohoska, Wizytatorowie generalni Komisji Edukacji Narodowej. Monografie z
dzie-jów administracji szkolnej Komisji Edukacji Narodowej, Lublin 1957, s. 289.
Książka stanowiła podstawę habilitacji ks. A. Schletza, przewód przeprowadzony w 1946 roku w Uniwersytecie Warszawskim.
4 Zgromadzenie Księży Misjonarzy Świętego Wincentego à Paulo, Congregatio Missio‑ nis (CM), zgromadzenie zakonne założone w 1625 r. w Paryżu przez Wincentego à Paulo; za‑ twierdzone w 1632 przez papieża Urbana VIII. Główny cel: kształcenie kleru diecezjalnego i prowadzenie misji. Do Polski sprowadzeni przez Ludwikę Marię Gonzagę w 1651 r.
5 Na strukturę książki składały się kolejno następujące rozdziały: rozdz. wstępny: