Liczebność i struktura środowiska

Podstawowym pytaniem, na które należy odpowiedzieć przed przystąpie‑ niem do charakterystyki środowiska, jest pytanie jak liczna była zbiorowość, którą się zajmujemy? Rozwiązując ten problem należy stwierdzić, że pomimo zgromadzonego przez autorkę pracy sporego materiału do tego zagadnienia, jednoznaczne ustalenie liczebności środowiska było sprawą skomplikowaną 10.  Trudność ta wynikała między innymi ze specyfiki okresu, który jest przedmio‑ tem badań. Zatem celowe stało się przyjęcie określonych kryteriów. Wykorzy‑

7 J. Maternicki, Warszawskie środowisko historyczne w okresie II Rzeczypospolitej, s. 64. 8 J. Maternicki wyróżniona następujące formacje pokoleniowe: pierwsze pokolenie neoro‑ mantyków i modernistów (ur. w l. 1871-1880); drugie pokolenie neoromantyków i modernistów (ur. w l. 1881-1890); pierwsze pokolenie historyków Polski Niepodległej (ur. w l. 1891-1900 i w pierwszych latach XX wieku do 1905 r.) i drugie pokolenie historyków Polski Niepodległej (ur. po 1905 r.).

  9 W. Szulakiewicz, Historia oświaty i wychowania w Polsce

1918-1939. Studium historio-graficzne, s. 58.

10 W ponad dziewięćdziesięciu procentach źródła do tego rozdziału zostały zgromadzone w czasie przygotowywania książki pt. Historia oświaty w Polsce  (1918-1939). Studium

94 Historia oświaty i wychowania w Polsce...

stując zgromadzone źródła, powstałe w różnym okresie rozwoju środowiska historyków wychowania i kierując się trzema kryteriami, takimi jak: przyna‑ leżność do towarzystw historycznooświatowych, dorobek historycznooświa‑ towy i wreszcie wykształcenie, można podać przykładowe dane statystyczne, wskazujące w różnym okresie liczebność środowiska, aby ostatecznie podać przybliżoną liczbę historyków wychowania, tworzących w latach 1944-1956. Jeśli przyjmiemy, że synonimem przynależności do środowiska historyków wychowania w tym czasie jest członkostwo w towarzystwach związanych z historią wychowania, to liczebność ta kształtowała się w sposób następują‑ cy. Na liście Komisji (Sekcji) Historii Naukowego Towarzystwa Pedagogicz‑ nego w roku 1948 widnieją 42 nazwiska, w późniejszych sprawozdaniach od‑ notowano 55 osób. Jednak do tych danych należy podchodzić z ostrożnością, bowiem listy te, przynajmniej w pierwszych latach były, próbą ustalenia ży‑ jących badaczy (w tym autorów prac popularnonaukowych), wśród których profesjonalni historycy wychowania stanowili mniejszość . 

Zastanawiając się nad liczebnością środowiska można odwołać się do pro‑ tokołów posiedzeń Komisji do Badania Dziejów Wychowania i Szkolnictwa w Polsce PAU. W pierwszym posiedzeniu Komisji w 1947 roku uczestniczyło 12 członków. W pracach tej Komisji w latach 1947-1952 wzięło udział 52 osoby. Jednak nie wszyscy byli członkami Komisji, część odnotowanych w protoko-łach uczestników posiedzeń to zapraszani referenci, ale też byli to, co nie jest bez znaczenia dla naszych ustaleń, autorzy prac historycznooświatowych. Gdyż jak wspomniano w poprzednim rozdziale, podczas posiedzeń Komisji referenci przedstawiali wyniki swoich badań i dyskutowano nad ich publikacją.

Innym jeszcze kryterium ustalenia przynależności do omawianego środo‑ wiska jest autorstwo prac historycznooświatowych. Jednak jak łatwo zauwa‑ żyć, analizując bibliografię prac z zakresu historii wychowania zamieszczoną w niniejszej pracy, wśród autorów są tacy badacze, o których wiemy, że ich zainteresowania tą dziedziną badań były marginalne . Dlatego też badacze ci spełniają jedynie jedno z wymienionych kryteriów przynależności do grona historyków wychowania.

Dodatkowym i ważnym wskaźnikiem w tej kwestii jest bezsprzecznie wykształcenie osób, które zostały zaliczone w poczet tych specjalistów. W naszych analizach zostały uwzględnione osoby, które w okresie mię‑ dzywojennym uzyskały stopnie naukowe oraz ci badacze, którzy w okre‑ sie powojennym, tj. do roku 1956, zdobyli co najmniej stopień magistra. To ostatnie kryterium zastosowane zostało do najmłodszych adeptów historii wychowania, urodzonych do roku 1931 a nawet w roku 1935, i o których wie‑

 Odnosząc się do tej kwestii sam tytuł listy z 1948 roku jest znamienny: Lista pracowni‑ ków i badaczy.

my, że w następnych latach z powodzeniem uczestniczyli w rozwoju historii wychowania.

Posługując się wspomnianymi wcześniej kryteriami można zaryzykować tezę, że liczba historyków wychowania, jak wynika z poniżej umieszczonej tabeli, wynosiła 70 osób . Są to dane szacunkowe, wynikające z przyjętych kryteriów. W statystyce tej nie uwzględniamy tych osób, które spełniały jedy‑ nie jedno z kryteriów, np. przedstawicieli środowiska nauczycielskiego i dzia‑ łaczy oświatowych, którzy uczestniczyli w pracach towarzystw naukowych, (omawianych w rozdziale drugim). Nie przysłużyli się oni jednak – w okresie omawianym w monografii – do powiększenia dorobku pisarskiego 4. Kieru‑ jąc się tą samą zasadą nie umieściliśmy na tej liście wszystkich autorów publi‑ kacji wymienionych w bibliografii niniejszej pracy.

W rozważaniach najwięcej uwagi poświęcimy przede wszystkim tym hi‑ storykom wychowania, którzy byli zawiązani z akademicką historią wycho‑ wania, byli autorami prac naukowych, uczestniczyli w tworzeniu instytucjo‑ nalnych podstaw tej dyscypliny. Trzeba bowiem podkreślić, że najważniejszą rolę w rozwoju historii wychowania II połowy XX wieku odegrały osoby, co wydaje się być naturalne, związane z akademicką historią oświaty i wychowa‑ nia. A byli to w większości badacze, których mistrzami byli twórcy polskiej historii wychowania Stanisław Łempicki, Stanisława Kot, Helena Radlińska. Stąd też w refleksji na temat powojennego pokolenia historyków oświaty i wy‑ chowania, w całej pracy bierzemy pod uwagę i poddajemy dokładniejszym analizom przede wszystkim tę grupę osób. Jeśli chodzi o uczniów Stanisława Łempickiego (1885-1947) 5, to mamy na myśli osoby związane z nim naukowo w okresie funkcjonowania Katedry Historii Oświaty i Szkolnictwa (1924-1939) Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie. Tych więc uczonych, którzy wy‑ rośli w atmosferze duchowej Lwowa, dojrzewając naukowo pod kierunkiem S. Łempickiego i innych wybitnych mistrzów związanych z UJK. W grupie

 Na listę tę został wpisany także S. Kot. Można stwierdzić, że chociaż fizycznie, nie uczestniczył w polskim życiu historyków wychowania, poza odnotowanym w 1947 roku uczestnictwie w posiedzeniu Komisji do Badania Dziejów Oświaty i Szkolnictwa PAU, to przy-najmniej w pierwszych latach po wojnie jego oddziaływanie na środowisko wydaje się być widoczne, jak też nadzieja samego S. Kota na powrót do kraju.

4 Na przykład Natalia Obrębska (1904-1987), Wacław Polkowski (1896-1966), Jadwiga Zanowa (1892-1964).

5 Jego osobie poświęcono m.in. opracowania: J. Hulewicz, Stanisław Łempicki (25 V 1886 – 2 XII 1947), „Przegląd Historyczno-Oświatowy” 1947, nr 3-4; J. Kleiner, Stanisław Łempicki, „Twórczość” 1948; Ł. Kurdybacha, Wspomnienie o Staniławie Łempickim, „Pamięt‑

nik Literacki” 1947; A. Schletz, Stanisław Łempicki (1886-1947), „Nasza Przeszłość” 1948; W. Szulakiewicz, Udział Stanisława Łempickiego w kształtowaniu oblicza naukowego historii

wychowania, w: Historia wychowania XX wieku. Dorobek i perspektywy, pod red. T. Gumuły,

96 Historia oświaty i wychowania w Polsce...

tej znaleźli się: Jan Dobrzański (1901-1997) 6, Antoni Knot (1904-1982) 17, Łukasz Kurdybacha (1907-1972) 18, Karol Lewicki (1909-1991) 9, Broni‑ sław Nadolski (1903-1986) 20, Alfons Schletz (1911-1981) , Józef Skoczek (1903-1966) . Było to grono osób (z wyjątkiem J. Dobrzańskiego), które po II wojnie światowej zmuszone było opuścić Lwów i przenieść się do innych ośrodków naukowych Polski. Jedynie J. Dobrzański już w okresie międzywo-jennym związał się z Lublinem, gdzie pracował jako nauczyciel w Gimnazjum im. Stanisława Staszica . 

Grupę najaktywniejszych powojennych historyków wychowania, którzy wyszli z Seminarium Historii Kultury Stanisława Kota, stanowili między

6 O życiu i działalności J. Dobrzańskiego por. A UMCS, K-3670, Akta J. Dobrzańskie‑ go; R. Kucha, Jan Dobrzański, w: Historia wychowania w XX wieku. Dorobek i perspektywy, s. 101-113; K. Poznański, Profesor Jan Dobrzański (1901-1907). In memoriam, „Rozprawy

z Dziejów Oświaty” t. 38, 1997, s. 3-9.

17 Osobie A. Knota poświęcono m.in.: J. Szocki, Antoni Knot – historyk oświaty,

bibliote-karz, organizator życia umysłowego, „Przegląd Biblioteczny” 1982, z. 1/2; tegoż, Seminarium doktoranckie profesora dra Antoniego Knota, „Ze skarbnicy kultury” z. 38, s. 49-55. Także:

Archiwum Uniwersytetu Wrocławskiego, Akta osobowe A. Knota.

18 Problematykę działalności i twórczości Ł. Kurdybachy omówili: K. Bartnicka, Łukasz

Kurdybacha (1907-1972). Stan badań i problematyka badawcza, „Rozprawy z Dziejów Oświa‑

ty” t. 38, 1997, s. 103-145; J. Draus, Działalność oświatowa Łukasza Kurdybachy w latach

1940-1946, „Rozprawy z Dziejów Oświaty” t. 26, 1984, s. 211-228; J. Miąso, Bibliografia waż-niejszych prac Łukasza Kurdybachy, w: Kurdybacha Łukasz (1907-1972), „Przegląd Histo‑

ryczno-Oświatowy” 1973, nr 4; tegoż, Łukasz Kurdybacha (1907-1972), „Rozprawy z Dziejów Oświaty” t. XVI, 1973, s. 2- 6; tegoż, Wstęp, w: Ł. Kurdybacha, Pisma wybrane, wybrał i wstę‑

pem poprzedził..., t. I, Warszawa 1976, s. 9-18.

9 Informacje o K. Lewickim por. A UJ, WF II 504, Akta doktorskie K. Lewickiego, toż opracowania: W. Berbelicki, Karol Lewicki (1909-1991), „Biuletyn Biblioteki Jagiellońskiej”

R. XLIII, 1993, s. 249-252; tegoż, Bibliografia prac Karola Lewickiego, „Biuletyn Biblioteki Jagiellońskiej” t. XLV, 1995, s. 197-207.

20 A UMK, K-17/ 130, Akta personalne B. Nadolskiego. Opracowania: B. Nadolski, w:

Słownik współczesnych pisarzy polskich, t. 2, Warszawa 1964, s. 518-520; Bibliografia prac prof. dr B. Nadolskiego, AUNC, Fil. Pol., 1979, z. 18, s. 7-25.

 Dane o ks. A. Schletzu por. Z. Jakubowski, Ksiądz Alfons Schletz. Szkic biograficzny, „Nasza Przeszłość”, t. 36, 1971, s. 20-28, S. Łempicki, O pracach ks. Alfonsa Schletza, „Prze‑ gląd Historyczno-Oświatowy” 1947, nr 3-4; „Nasza Przeszłość” t. 50 1978 (w całości poświę‑ cony ks. A. Schletzowi).

 Wprawdzie S. Łempicki, nie był promotorem pracy doktorskiej S. Skoczka, lecz w wielu opracowaniach podaje się, że studiując we Lwowie w latach 1921-1925 specjalizował się w za‑ kresie historii kultury i wychowania pod kierunkiem J. Ptaśnika i S. Łempickiego. Informacje o J. Skoczku: A UJ, Akta spuścizn profesorskich, Spuścizna J. Skoczka; także, I. Kaniewska,

Józef Stanisław Skoczek, PSB, t. 38, s. 206-207; H. Winnicka, Józef Skoczek,w: Słownik histo-ryków polskich, Warszawa 1994, s. 477.

innymi H. Barycz (1901-1994) 4, W. Bobkowska (1890-1948) 5, J. Hulewicz (1907-1980) 6, I. Zarębski (1905-1974) 27.

Większość uczniów H. Radlińskiej naukowo związało się z pedagogiką społeczną. Prowadzili jednak badania w zakresie historii wychowania 28.  Najwcześniej z grona międzywojennych historyków wychowania umie‑ ra S. Łempicki (1947), w 1948 roku W. Bobkowska i M. Janik, w latach pięć‑ dziesiątych H. Pohoska (1953) i H. Radlińska (1954), w latach sześćdziesiątych S. Tync (1964), S. Truchim (1967), J. Skoczek (1966) i wreszcie z początkiem lat siedemdziesiątych odchodzi kilku historyków wychowania: w 1970 roku L. Ręgorowicz, w 1972 roku Ł. Kurdybacha, K. Konarski i Z. Marciniak oraz w 1974 roku J. Ender, B. Nawroczyński i I. Zarębski, w 1975 roku S. Kot; w 1976 W. Danek. W latach osiemdziesiątych środowisko historyków pomniejsza się o takich badaczy jak: J. Hulewicz (1980), A. Knot (1982), R. Wroczyński (1987). Najdłużej w życiu polskiej historii oświaty i wychowania uczestniczyli reprezentanci przedwojennego środowiska lwowskiego K. Lewi‑ cki (1991), J. Dobrzański (1997) 9, z krakowskiego grona historyków zaś H. Barycz (1994). W tym samym roku, tj. 1994 umiera K. Wojciechowski.

4 Henryk Barycz 1901-1994. Materiały z Posiedzenia Naukowego PAU w dniu 22 czerw‑

ca 2001 r., Kraków 2004; J. Dybiec, Henryk Barycz 1901-1994, „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki” 1995, nr 1, s. 135-159; tenże, Henryk Barycz (21 VI 1901 – 9 III1994), „Studia Histo‑ ryczne” 1994, s. 583-585; L. Hajdukiewicz, Bibliografia prac prof. dr H. Barycza (1923-1966),

„Studia i Materiały z Dziejów Nauki Polskiej” 1968, s. 11-44; tenże, Henryk Barycz, „Nauka

Polska” 1975, nr 8, s. 47-58; R. Terlecki, Profesorowie UJ w aktach UB i SB, s. 12-37.

5 J. Suchmiel, Udział kobiet w nauce do 1939 roku w Uniwersytecie Jagiellońskim, Czę‑ stochowa 1994, s. 159-163; W. Szulakiewicz, Wanda Bobkowska (1880-1948). Szkic z historii polskiej historiografii edukacyjnej. 

6 R. Dutkowa, Jan Hulewicz – uczony i pedagog, „Przegląd Historyczno-Oświatowy” 1982 nr 3-4, s. 221-231; tejże, Jan Hulewicz (1907-1980), w: Historia wychowania w XX wieku.  Dorobek i perspektywy, s. 105-115; R. Terlecki, Profesorowie UJ w aktach UB i SB, s. 100-120;

H. Zaleska, Bibliografia prac prof. dra Jana Hulewicza 1929-1975, w: Studia z dziejów kultury

umysłowej w Polsce w XVII-XX w., Wrocław 1977, s. 310-327.

27 A AP w Krakowie, Teczka osobowa I. Zarębskiego; C. Majorek, Prof. dr Ignacy

Zaręb-ski 1905-1974), „Wiadomości Historyczne” 1975, nr 2; tegoż, Sylwetka Ignacego ZarębZaręb-skiego (1905-1974), „Przegląd Historyczno-Oświatowy” 1975, nr 2; Z. Ruta, Ignacy Zarębski (5 XI 1905 – 18 VII 1974), „Studia Historyczne” 1975, z. 1; tegoż, Ignacy Zarębski (1905-1974) hi-storyk oświaty, kultury i nauki, w: Historia wychowania w XX wieku. Dorobek i perspektywy,

s. 121-128.

28 O uczniach i współpracownikach H. Radlińskiej traktuje praca I. Lepalczyk, Helena

Radlińska życie i twórczość, Toruń 2001, s. 191-249.

9 Mówiąc o środowisku lwowskim w przypadku J. Dobrzańskiego mamy na myśli lata edukacji uniwersyteckiej, wiadomo bowiem, że zawodowo J. Dobrzański już od lat między‑ wojennych związany był z Lublinem. Dodać trzeba, że jednym z uczniów S. Łempickiego, najdłużej aktywnym był Czesław Lechicki (1906- 2001), w okresie powojennym nie był, jeśli chodzi o twórczość, związany z historią wychowania.

98 Historia oświaty i wychowania w Polsce...