Komisja do Dziejów Oświaty i Szkolnictwa Polskiej Akademii Umiejętności

Nieco później od Komisji do Badania Dziejów Oświaty i Wychowania ZNP rozpoczęła swoją działalność Komisja do Dziejów Oświaty i Szkolnictwa PAU. Pierwsze jej posiedzenie odbyło się dnia 22 maja 1947 roku. Jego celem było określenie strat osobowych i wytyczenie programu działania na przyszłość 5.  Wziął w nim udział przebywający chwilowo w Polsce Stanisław Kot, będąc formalnie przewodniczącym Komisji 6. Komisja nawiązywała do przedwo‑ jennej instytucji, powołanej w 1929 roku 137. W pierwszym posiedzeniu Ko‑ misji udział wzięli: H. Barycz, W. Bobkowska, T. Estreicher, J. Hulewicz, A. Kleczkowski, S. Kot, J. Lachs, S. Łempicki, S. Pigoń, T. Turkowski, oraz

 Jak wynika z dokumentów źródłowych najlepiej dofinansowane były prace Komisji Oświaty Dorosłych (w 1948 r. zmieniono jej nazwę na Komisję Oświaty i Kultury Dorosłych).

4 A UJ, Księga protokołów.

5 A UJ, DXLVII, Spuścizna J. Hulewicza (Protokół z posiedzenia Komisji do Dziejów Oświaty i Szkolnictwa w Polsce PAU z dnia 22 maja 1947); A PAN i PAU – PAU I, sygn. 31a i 31b – Protokoły z posiedzeń Komisji do Badania Dziejów Oświaty i Szkolnictwa PAU oraz J.H., Komisja do Dziejów Oświaty i Szkolnictwa w Polsce PAU, „Przegląd Historyczno-Oświa‑ towy” 1947, nr 2, s. 239.

6 A PAN i PAU, I sygn. 31a i 31b oraz P. Hübner, Siła przeciw rozumowi... Losy Polskiej

Akademii Umiejętności w latach 1939-1989, Kraków 1994, s. 441.

137 Skład osobowy przedwojennej Komisji, por. W. Szulakiewicz, Historia oświaty i

wycho-wania w Polsce 1918-1939. Studium historiograficzne, Toruń 2000, s. 254-255. O działalności

przedwojennej Komisji, por. J. Hulewicz, Historia wychowania i oświaty, w: Polska

Akade-mia Umiejętności 1872-1952. Nauki humanistyczne i społeczne. Materiały z sesji jubileuszowej Kraków 3-4 1973, Wrocław 1974, s. 225-233.

jako zaproszeni goście A. Schletz i I. Zarębski 138. Stwierdzono, że z przedwo‑ jennego składu Komisji w czasie wojny zginęło 17 członków, czyli prawie 1/3. W części naukowej posiedzenia referat pt. System pedagogiczny A. M. Fredry 

wygłosił H. Barycz. Podczas tego spotkania ustalono program wydawniczy i najpilniejsze prace 9. Jako że zniszczeniu uległo wiele archiwów wskazano na konieczność pisania wspomnień i pamiętników, wydawania zachowanych źródeł i przygotowywania monografii 140. Poszczególni członkowie wskazali na konieczność „ratowania” przygotowanych przed wojną prac i zgromadzonych archiwaliów. I tak Tadeusz Turkowski podkreślał konieczność „intensyfikacji starań ratunkowych w związku z materiałami archiwalnymi wileńskimi”, Hen‑ ryk Barycz podniósł sprawę tek Ferdynanda Bostla zawierających materiały do dziejów szkolnictwa galicyjskiego oraz pamiętników Adama Wrzoska i Mie‑ czysława Opałka. Jan Hulewicz wskazał na konieczność zajęcia się zbieraniem materiału pamiętnikarskiego odnoszącego się do zaboru rosyjskiego, wskazu‑ jąc pamiętniki Stanisława Michalskiego i Heleny Radlińskiej.

Do pilnych zadań zaliczono kształcenie młodego pokolenia pracowni‑ ków naukowych w tej dziedzinie. W dyskusji nad planem prac Komisji moc‑ no podkreślano potrzebę rozpropagowania idei pisania pamiętników i wspo‑ mnień, które przynajmniej częściowo mogłyby „zastąpić” straty zniszczonych w czasie wojny archiwaliów. Sugerowano także czynienie starań o dostęp do archiwaliów obcych, zwłaszcza rosyjskich w związku z badaniami nad KEN i oświatą XIX wieku.

Ustalono także, że na czas nieobecności S. Kota kierownictwo nad praca‑ mi Komisji obejmie S. Łempicki jako wiceprzewodniczący i H. Barycz jako sekretarz 4. Postulowano wówczas konieczność uzupełnienia listy członków, w związku z tym J. Hulewicz zgłosił następujące kandydatury: Ł. Kurdybachy, J. Dobrzańskiego, ks. A. Schletza, I. Zarębskiego. S. Łempicki zaś, zapropo‑ nował R. Skulskiego i J. Skoczka. Ponadto podczas dyskusji wyłoniono kan‑ dydaturę Marii Manteufflowej 4. W czasie kolejnych posiedzeń powoływano nowych członków.

138 W grupie tej na 10 uczestników posiedzenia, 9 to członkowie przedwojennej Komisji

PAU. Por. wykaz członków przedwojennej Komisji zamieszczonym w: W. Szulakiewicz,

Hi-storia oświaty i wychowania w Polsce 1918-1939. Studium historiograficzne, s. 54‑55. 

9 Były to propozycje kolejnych tomów Archiwum. Planowano publikację: Pamiętników

Izy Moszczeńskiej, Korespondencji Jana Śniadeckiego, pracy H. Barycza pt. System pedago-giczny Andrzeja Maksymiliana Fredry i Instrukcji wychowawczych szlachty polskiej w opra‑

cowaniu S. Łempickiego i Ł. Kurdybachy.

140 Wymieniono m.in. konieczność publikacji następujących prac: K. Bruchnalskiego,

Ga-licyjska Rada Szkolna Krajowa wobec dążeń Rusinów i Niemców na polu oświaty powszechnej w okresie 1868-1918; J. Magiera Pamiętniki; J. Zamorski, Pamiętniki; T. Turkowski, Pamiętniki Kijowskie; H. Barycz, Studia Polaków na Śląsku w w. XVI-XVIII i in.

4 J.H., Komisja do Dziejów Oświaty i Szkolnictwa w Polsce PAU, s. 239. 4 Mowa tu o X posiedzeniu, które odbyło się 22 maja 1948 roku.

76 Historia oświaty i wychowania w Polsce...

Następnym posiedzeniom przewodniczył S. Łempicki, jako wiceprzewod‑ niczący Komisji, a po jego śmierci funkcję objął Aleksander Birkenmajer. Peł‑ nił on funkcję przewodniczącego od XI posiedzenia (1 II 1949 r.) do XX (24 XI 1951 r.), wówczas A. Birkenmajer zgłosił swoją rezygnacje z zajmowanego stanowiska w związku z przeniesieniem do Warszawy. Od tego momentu do końca funkcjonowania Komisji jej działalność organizował H. Barycz. Bez‑ sprzecznie odegrał on dużą rolę jako organizator prac tej instytucji. Rita Maj‑ kowska o jego działalności napisała tak:

Przygotowanie tematyki posiedzeń naukowych (czternaście odbyło się w la‑ tach 1947-1952) oraz dbałość o poszerzenie grona członków i współpracow‑ ników należały do sekretarza. Warto tutaj podkreślić, że Barycz próbował zapraszać do prac w Komisji przedstawicieli różnych środowisk naukowych z całego kraju. Wprowadził do tego grona swoich uczniów: Leszka Hajdukie‑ wicza i Mirosławę Chamcównę. Usiłował powołać na członka Komisji znako‑ mitego historyka francuskiego, Ambroise’a Joberta, ale wówczas ze względów politycznych nie było to możliwe 4.

Henryk Barycz pełnił także w latach 1947-1952 funkcję dyrektora wy‑ dawnictwa „Archiwum Komisji do Dziejów Oświaty i Szkolnictwa w Polsce” i prowadził sprawy wydawnicze 44. Był nie tylko sekretarzem, niekiedy sam przewodniczył obradom Komisji, a w części naukowej przedstawiał referat. Wówczas funkcję sekretarza przejmował J. Hulewicz 45.

Komisja do Dziejów Oświaty i Szkolnictwa PAU funkcjonowała do roku 1952, w tym roku podobnie, jak inne jednostki naukowe PAU, została zlikwi‑ dowana 46. Jednak wielu członków, w tym H. Barycz, liczyło, iż być może Komisja nie zostanie postawiona w stan likwidacji.

Ostatnie jej posiedzenie odbyło się 20 grudnia 1952 roku. Po części nauko‑ wej, na zakończenie posiedzenia H. Barycz przedstawił referat na temat dzia‑ łalności Komisji począwszy od okresu międzywojennego. W dyskusji J. Hu‑ lewicz oświetlił kulisy polityczne hamujące jej działalność. Tak zakończono działalność Komisji do Badania Dziejów Oświaty i Szkolnictwa PAU. Jak wy‑ nika z protokołów, w sumie odbyło się 18 posiedzeń Komisji 147.

4 R. Majkowska, Henryka Barycza związki z Polską Akademią Umiejętności, w: Henryk

Barycz 1901-1994. Materiały z Posiedzenia Naukowego PAU w 22 czerwca 2001 roku, Kraków

2001, s. 107.

44 Szerzej na ten temat: R. Majkowska, tamże, s. 97-114.

45 Posiedzenia Komisji z roku 1952 protokołował Jerzy Zathey, gdyż H. Barycz przewod‑ niczył obradom.

46 A PAN i PAU...; P. Hübner, Siła przeciw rozumowi... Losy Polskiej Akademii

Umiejętno-ści w latach 1939-1989, Kraków 1994, s. 441-444.

147 Łącznie z ostatnim posiedzeniem w 1952 roku – dane podaję opierając się na protokołach. P. Hübner pisze, iż odbyło się 20 posiedzeń! Por. P. Hübner, Siła przeciw rozumowi, s. 212.

Pracę Komisji można zobrazować przedstawiając liczbą posiedzeń w ko‑ lejnych latach. I tak w roku 1947 odbyły się 2 posiedzenia, w 1948 r. tylko 1, w 1950 r. 4, w 1951 i 1952 r. najwięcej, bo 5 posiedzeń i wreszcie ostatnie ze‑ branie odbyło się 20 grudnia w 1952 r., jedenaście dni przed rozwiązaniem PAU. Przebieg posiedzenia Komisji miał swój stały rytm. Każde zebranie skła‑ dało się z trzech części: organizacyjnej, posiedzenia naukowego i posiedzenia administracyjnego. Najwięcej miejsca, co naturalne, poświęcano sprawom na‑ ukowym. W czasie 18 posiedzeń wygłoszono 29 referatów, najczęściej były to sprawozdanie z aktualnie prowadzonych prac i przygotowywanych do druku publikacji 148. Referentami byli zarówno członkowie Komisji, jak też osoby z różnych ośrodków akademickich zapraszane do uczestnictwa w posiedze‑ niach. Nad każdym z referatów odbywała się merytoryczna dyskusja. Zazwy‑ czaj podczas posiedzenia wyznaczano recenzentów dla tych prac, które kie-rowano do druku.

W części nazywanej jako posiedzenie administracyjne sporo miejsca zaj‑ mowały sprawy wydawnicze, referowano stan realizacji planów wydawni‑ czych wcześniej ustalonych. Podobnie jak w okresie międzywojennym Ko‑ misja nie znajdowała należytego zrozumienia w gronie władz PAU w kwestii dotyczącej publikacji prac, o czym wielokrotnie informował sekretarz Komi‑ sji. Niekiedy prace skierowane do druku były wycofywane przez władze PAU. Przykładem w tym względzie może być książka Jerzego Fiericha pt. Nauki rolnicze w szkołach Komisji Edukacji Narodowej, która na polecenie sekreta‑

148 Referaty naukowe wygłosili: A. Artymiak, Wyższa Szkoła Realna w Kielcach 1845-1862

w świetle materiałów archiwalnych, H. Barycz, System pedagogiczny A. M. Fredry, tenże, Stu-dia polskie w Wiedniu XV i XVI w.,tenże, Z badań nad dziejami Uniwersytetu Kazimierzowskie-go; tenże, Ze studiów nad wychowaniem królewiczów Sobieskich; W. Bazielichówna, Z dziejów kultury umysłowej miasta podkarpackiego; H. Brodowska, Ewolucja wiejskich urządzeń spo-łeczno-oświatowych w świetle rozwoju Rolniczego Towarzystwa Hrubieszowskiego; M. Cham‑

cówna, Szkoła Główna Koronna w okresie wizyty rektora Hugona Kołłątaja; J. Ender, Sprawa

oświaty ludu w Królestwie Kongresowym 1815-1915; J. Hulewicz, Geneza „Stanu oświecenia w Polsce H. Kołłątaja i wpływ tego dzieła na późniejszą historiografię polską; tenże, Komisja do Dziejów Literatury i Oświaty PAU (1878-1929); tenże, Projekty szkolne Hugona Kołłątaja z lat 1810-1812; Z. Kozłowska-Budkowa, Mowy uniwersyteckie Stanisława ze Skarbimierza;

Ł. Kurdybacha, Kuria rzymska wobec KEN 1773-1783; J. Fierich, Nauka rolnictwa w szkołach

średnich KEN; K. Mrozowska, Pierwsi nauczyciele świeccy w szkołach KEN; taż, Zarys dzia-łalności pedagogicznej M. Hubego 1737-1807; J. Poplatek, Udział jezuitów w KEN; H. Rad‑

lińska, Popularyzacja wiedzy w poglądach i wydawnictwach Krakowskiego Towarzystwa

Naukowego (1848-1952); taż, Sprawy historii wychowania w oświetleniu pedagogiki społecz-nej; R. Skulski, Jan Samuel Kaulfluss w dziedzinie nauczania języka polskiego; tenże, Juliusz Słowacki jako uczeń; F. Szymiczek, Przyczynki do dziejów szkolnictwa... (tytuł nieczytelny);

tenże, Stowarzyszenia polskiej młodzieży akademickiej Górnego Śląska; T. Turkowski, O

dzia-łalności (nieczytelne) w Uniwersytecie Wileńskim; S. Tync, Ulryka Schobera (nieczytelnie);

R. Wroczyński, Programy pozytywizmu w Polsce na tle społeczno-oświatowym; A. Wrzosek,

Z dziejów katedry budownictwa wiejskiego w dawnym Uniwersytecie Lwowskim; J. Zathey, W jakich szkołach uczył się Gall Anonim. Pozostałe referaty (niekiedy streszczenia) w imieniu

78 Historia oświaty i wychowania w Polsce...

rza generalnego PAU została wycofana z planu wydawniczego i skierowana do Ministerstwa Oświaty 49. W części administracyjnej każdego posiedze‑ nia odbywały się także wybory członków oraz zgłaszano nowe kandydatury, ze wskazaniem referentów dla poszczególnych kandydatów. Większość kan‑ dydatur przechodziła w głosowaniach niemalże jednogłośnie. Nic dziwnego bowiem byli to badacze o znaczącym dorobku i pozycji w środowisku histo‑ ryków wychowania. Na trudności w wyborze na członków Komisji napotka‑ ły dwie kandydatury A. Joberta i S. Truchima. Pierwszy, A. Jobert mimo, że podczas posiedzenia Komisji jego kandydaturę zaakceptowano jednogłośnie, nie został zatwierdzony przez zarząd PAU, gdyż sekretarz generalny uznał, że „...uwagi na skomplikowane stosunki polsko-francuskie, sprawę Joberta trze‑ ba odłożyć” 150. Natomiast kandydatura S. Truchima w pierwszym głosowaniu nie uzyskała większości, wówczas ponowne głosowanie nad kandydaturą Tru‑ chima, na wniosek przewodniczącego A. Birkenmajera, odłożono na kolejne posiedzenie 5.

Z zachowanych protokołów wynika, że udział w posiedzeniach Komisji w latach 1947-1952 wzięło pięćdziesięciu dwóch historyków. Jednak wielu z nich to jedynie zaproszeni goście, lub referenci nie zawsze będący członkami Komisji. W ostatnich posiedzeniach udział brali nie tylko historycy wychowa‑ nia, ale też historycy, historycy literatury, historycy kultury, historycy medy‑ cyny m.in. : K. Dobrowlski, R. Grodecki, T. Grabowski, J. Kleiner, K. Lepszy, S. Pigoń, W. Szumowski, J. Willaume.

W sumie najaktywniejszymi członkami tej instytucji byli, poza H. Bary-czem i J. HulewiBary-czem, A. Birkenmajer, L. Hajdukiewicz, J. Lachs, K. Lewi‑ cki, J. Poplatek, R. Skulski, T. Turkowski, I. Zarębski, J. Zathey. W pierwszych latach funkcjonowania Komisji aktywnością wykazywali się S. Łempicki i W. Bobkowska.

49 Informacja podana przez H. Barycza podczas posiedzenia w 1949 roku. Sekretarzem generalnym wówczas był Jan Dąbrowski. Ostatecznie książkę wydano przez PAU. Niekiedy prace przenoszono do innych wydawnictw np. Korespondencję Jana Śniadeckiego w opraco‑ waniu S. Tynca i M. Chamcówny.

150 A PAN i PAU – PAU I sygn. 31a i 31b – Protokoły z posiedzeń Komisji do Badania Dzie‑ jów Oświaty i Szkolnictwa PAU, Protokół z posiedzenia w dniu 27 I 1950 r.

5 Tamże. Udział w posiedzeniu brali H. Barycz, A. Birkenmajer, T. Estreicher, J. Lachs, W. Szumowski, I. Zarębski. Za kandydaturą S. Truchima opowiedziało się 3 członków i 3 prze‑ ciw. Można przypuszczać, że przeciw kandydaturze S. Truchima był zapewne J. Hulewicz, który przed wojną niezwykle krytycznie ocenił pracę S. Truchima pt. Geneza szkół realnych