Wyższe szkoły pedagogiczne
3. Komisja do Badania Dziejów Oświaty i Wychowania Związku Nauczycielstwa Polskiego
Pomysł zorganizowania zespołowych prac nad dziejami historii edukacji, co oznaczało jednocześnie powołanie specjalistycznych instytucji, pojawiła się już w czasie wojny 90. Komisja do Badania Dziejów Oświaty i Wychowania Związku Nauczycielstwa Polskiego powstała tuż po ustaniu działań wojennych w 1945 roku.
W odezwie Od Redakcji zamieszczonej w „Przeglądzie
Historyczno-Oświa-towym” Jan Hulewicz o celach tej Komisji napisał:
Stawiając sobie początkowo jako główny cel zebranie materiałów z najbliższej przeszłości, z zakresu tajnej pracy oświatowej w czasie okupacji niemieckiej lat 1939-1945, inicjatorzy powołania Komisji do Badania Dziejów Oświa‑ ty i Wychowania w Polsce uświadomili sobie, że wyjątkowość przeżywanej chwili, potworna zatrata ludzi i materiałów archiwalnych w czasie drugiej woj‑ ny światowej, nakazuje rozszerzenie zakresu pracy Komisji, szersze ogarnię‑ cie rozleglejszej czasowo przestrzeni lat. Trzeba nam objąć wysiłkiem badaw‑ czym nieznane dotąd dokładniej dzieje dążeń wychowawczych polskich XIX i XX wieku, szczególnie drugiej połowy XIX wieku, kiedy powstają tradycje nowoczesnych demokratycznych dążeń polskiej pedagogiki, kiedy pojawiają się pierwsze polskie koncepcje wychowawcze masowych ruchów społecznych, chłopskich, robotniczych, kiedy rodzi się zawodowy ruch nauczycielski 9.
W dalszych uwagach J. Hulewicz uzasadnia konieczność badań mających na celu zminimalizowanie istniejących strat materialnych i odtworzenie do‑ robku wybitnych działaczy oświatowych, ludzi szkoły, pisarzy pedagogicz‑ nych, badaczy przeszłości oświatowej.
Realizacji tych zadań służyły m.in. Zjazdy Komisji, podczas których wy‑ głaszano referaty, na tematy uznane za najważniejsze, a niektóre z nich publi‑ kowano na łamach „Przeglądu Historyczno-Oświatowego 9.
Prace Komisji, jej plany badawcze pierwszych lat działalności (do 1947 roku włącznie) zostały przedstawione na łamach wspomnianego już „Prze‑ glądu Historyczno-Oświatowego”. Wśród wielu zadań i planów prac Komisji niezwykle interesująco przedstawiał się plan wydawnictwa zatytułowanego
Warszawa oświatowa oskarża. Z dziejów walki o oświatę w Warszawie (Aneks
90 S. Świdwiński, Sprawozdanie z prac Komisji do Badania Dziejów Oświaty i
Wychowa-nia ZN P, „Przegląd Historyczno-Oświatowy” 1947, nr 1, s. 187.
9 J. Hulewicz, Od Redakcji, „Przegląd Historyczno-Oświatowy” 1947, z. I, s. 3.
9 W „Przeglądzie Historyczno-Oświatowym” 1947 opublikowano materiały ze Zjazdu odbytego w dniu 2 maja 1946 roku. M.in. były to następujące referaty: A. Birkenmajer, Co władze okupacyjne wiedziały o polskim tajnym nauczaniu w tzw. Generalnej Gubernii, s.
146-159; S. Lorentz, W obronie kultury polskiej, s. 104-114; S. Pieńkowski, Nauka polska w czasie
64 Historia oświaty i wychowania w Polsce...
nr 2). Miało się składać z dwunastu części i zawierać wykaz osób zmarłych, zaginionych i zamordowanych przez Niemców, związanych ze wszystkimi in‑ stytucjami oświatowymi i naukowymi Warszawy.
Organem prasowym Komisji ustanowiono „Przegląd Historyczno-Oświa-towy”. Inicjatywę wydania tego czasopisma podjęli wspólnie Jan Hulewicz i Czesław Wycech 9. Był to kwartalnik, którego redaktorem został J. Hule‑ wicz. Pierwszy rocznik opublikowano w Krakowie w 1947 roku. Był to jedyny rocznik, który ukazał się drukiem, bowiem wydawnictwo to zostało zawie‑ szone aż do roku 1959. W słowie Od Redakcji traktującym o zadaniach tego organu i planach, a także strukturze pisma napisano:
„Przegląd Historyczno-Oświatowy”, pragnie na swych łamach dawać oświet‑ lenie faktów przeszłości oświatowej, przede wszystkim najbliższej z okresu lat 1864-1945, wytwarzającej demokratyczne tradycje walk o szkołę polską, nie rezygnując naturalnie także z oświetlenia przeszłości dalszej. Pragniemy w stałych działach kwartalnika – rozpraw, materiałów, recenzji, materiałów ilu-stracyjnych, bibliografii, – pogłębiać znajomość tego okresu. Szczególną wagę przywiązujemy do ogłaszania ciekawych wspomnień i dokumentów. Apeluje‑ my o pomoc i współprace do tych wszystkich, spośród pracowników nauko‑ wych i nauczycielstwa, dla których nasza przeszłość pedagogiczna, nasz wysi‑ łek tworzenia szkoły polskiej jest treścią żywą 94.
Warto przyjrzeć się bliżej pierwszemu opublikowanemu rocznikowi „Prze‑ glądu Historyczno-Oświatowego”, stanowił on bowiem wzór dla wznowionego w 1959 roku pisma 95. Zresztą trzeba dodać, iż był on przygotowany niebywale rzetelnie. Zawierał też niezwykle wartościowe przyczynki z dziejów oświaty i wychowania.
Z czasopismem w roku 1947 współpracowało 22 autorów. W gronie tym, poza J. Hulewiczem, znaleźli się tacy historycy, jak: H. Barycz, A. Birkenma‑ jer, K. Konarski, S. Łempicki, H. Radlińska. Grupę profesjonalistów uzupeł‑ niali nauczyciele i działacze oświatowi. Jeśli chodzi o geografię pierwszych współpracowników to przedstawiała się ona następująco: najwięcej, bo 10 osób, pochodziło z Warszawy, 6 z Krakowa, 3 z Łodzi, po 1 z Poznania, Zielo-nej Góry i Bytomia.
9 Czesław Wycech (1899-1977), działacz oświatowy i społeczno-polityczny, historyk. W latach 1928-1932 członek ZG ZNP, od 1938 roku wiceprezes. Był także współtwórcą Towa‑ rzystwa Oświaty Demokratycznej „Nowe Tory”. W okresie okupacji był dyrektorem Departa‑ mentu Oświaty i Kultury Delegatury Rządu na Kraj oraz jednym z organizatorów tajnego na‑ uczania. Po wyzwoleniu sprawował funkcje prezesa ZNP, a w latach 1945-1947 był ministrem oświaty. Jako historyk zajmował się historią ruchu nauczycielskiego i ruchu ludowego. Autor m.in. prac: Nauczycielstwo w walce o demokratyzacje, Warszawa 1947; Podstawowe założenia
ideologiczne Związku Nauczycielstwa Polskiego, Warszawa 1947.
94 „Przegląd Historyczno- Oświatowy” 1947, nr 1, s. 4.
95 Wprawdzie nie dla pierwszych zeszytów z 1959 roku, ale późniejszych, w których struk‑ tura pisma była podobna do pierwszego rocznika tego czasopisma.
Kolejne zeszyty, składające się na rocznik, ze względu na poruszaną prob‑ lematykę zawartą w zamieszczonych artykułach miały charakter monotema‑ tyczny. Treść zawarta w pierwszym zeszycie dotyczyła spraw oświaty i nauki w czasie wojny i okupacji 96. W drugim zeszycie autorzy skoncentrowali się na historii związków nauczycielskich 97. Wreszcie zeszyt trzeci (podwójny) zawierał artykuły ukazujące rozwój historii oświaty i wychowania, sprawy MWRiOP, Sejmu Nauczycielskiego i Towarzystwa Nauczycieli Szkół Wyż-szych w latach wojny i okupacji 98.
Począwszy od zeszytu drugiego zamieszczano sylwetki wybitnych uczonych i zarazem działaczy związków nauczycielskich. W sumie w roczniku opubli‑ kowano 14 szkiców biograficznych 99. We wszystkich zeszytach publikowano materiały tematycznie związane z okresem wojny i okupacji. Redakcja zadbała o zamieszczenie w czasopiśmie recenzji. W większości recenzji omówiono pra‑ ce traktujące o czasach wojny i okupacji 100. Ostatni dział pisma, czyli Kronika, zawierał sprawozdania z prac Komisji do Badania Dziejów Oświaty i Wycho‑ wania ZNP i Komisji do Dziejów Oświaty i Szkolnictwa PAU.
Należy zauważyć, że pismo zostało zaopatrzone w liczne fotografie zwią‑ zane tematycznie z prezentowanymi treściami.
Publikacja kolejnego rocznika „Przeglądu Historyczno-Oświatowego” pla‑ nowana na rok 1948 niestety nie doszła do skutku. Pismo zostało zawieszone przez władze polityczne 101. Wznowione wydawnictwo zostało przeniesione
96 W zeszycie 1 zamieszczono następujące artykuły: C. Wycech, Praca oświatowa w kraju
w czasie wojny; S. Lorentz, W obronie kultury polskiej; S. Pieńkowski, Nauka polska w czasie okupacji; R. Pollak, Kursy akademickie w Częstochowie w 1944/1945 r.; A. Birkenmajer, Co władze okupacyjne wiedziały o polskim tajnym nauczaniu w tzw. Generalnej Gubernii?
97 Artykuły dotyczyły następujących organizacji nauczycielskich i ich historii: K. Kli‑ mek, Związek Nauczycielstwa Polskiego na przestrzeni 40 lat w Królestwie Polskim i Polsce
Niepodległej; E. Müller, Krajowy Związek Nauczycielstwa Ludowego w Galicji; S.J. Brzeziń‑
ski, Początki ruchu nauczycielskiego w Kongresówce; K. Klimek, Pilaszków. Kartki z dziejów
walki o szkołę polską; C. Wycech, Związek Nauczycielstwa Polskiego w okresie okupacji nie-mieckiej 1939-1945.
98 Chodzi o następujące teksty: H. Barycz, Stan i perspektywy rozwoju historii oświaty
i wychowania w Polsce; K. Konarski, Ministerstwo W R iOP w latach 1917-1921; S. Świdwiń‑
ski, Sejm Nauczycielski (14-17 kwietnia 1919 r.) w dziejach polskiej demokracji oświatowej; M. Tazbir, TNSW w latach wojny 1939-1945.
99 Były to sylwetki: Marii Dzierżanowskiej, Stanisława Kalinowskiego, Stefana Kopciń‑ skiego, Stanisława Łempickiego, Kazimierza Mamczara, Stanisława Nowaka, Zygmunta No‑ wickiego, Ksawerego Praussa, Adama Próchnika, Henryka Rowida, Stefanii Sempołowskiej, Juliana Smulikowskiego, Kazimierza Twardowskiego, Stefana Zalewskiego-Światłomira.
100 W całym roczniku zamieszczono 15 recenzji. Autorami ich byli m.in. H. Barycz, J. Hu‑ lewicz, S. Łempicki.
101 Pisze o tym: R. Dutkowa, Jan Hulewicz (1907-1980), w: Uniwersytet Jagielloński. Złota
Księga Wydziału Historycznego, s. 509. Szczotkowe odbitki zostały przekazane Bibliotece Ja‑
66 Historia oświaty i wychowania w Polsce...
do Warszawy, gdzie redakcję objął Ryszard Wroczyński, J. Hulewicz zaś, był członkiem kolegium redakcyjnego 102.