Historia technologii komunikacyjnych w badaniach nad racjonalnością

U podstaw przekonania o doniosłości mediów dla problematyki racjonalności leży teza o istotnej roli języka w procesie formowania myśli. Źródła referowa-nego tu podejścia odnaleźć można już u Alexandra von Humboldta i Johanna G. Herdera, którzy jako pierwsi podkreślili twórczy charakter języka w procesie poznania. Teza o doniosłości technologii komunikacyjnych dla myślenia może być postrzegana jako rozszerzenie podstawowej intuicji dotyczącej znaczenia języka w poznaniu. Skupienie uwagi na znaczeniu mediów dla racjonalności było możliwe dzięki uświadomieniu sobie, że język jako abstrakcyjny system znaków nie mógłby zaistnieć bez materialnej manifestacji. Warunkiem istnienia języka jest istnienie materialnego nośnika (np. mowy, pisma). Powiązanie tej oczywistej tezy ze stwierdzeniem, że materialne środki wyrazu nie stanowią neutralnego medium przekazu treści myśli, prowadzi do pytania: jaki wpływ na sposób myślenia mają poszczególne media komunikacji? Poszczególne środki komunikacji wpływają na to, w jaki sposób język jest rozumiany, a sposób rozumienia języka przez jego użytkowników wpływa na sposób ich poznaw-czego funkcjonowania. Stąd wynika doniosłość historii mediów komunikacji dla problematyki racjonalności.

Charakteryzowane tutaj podejście do racjonalności wyrosło bezpośrednio z prac powstałych w obrębie szkoły komunikacji społecznej z Toronto, której najsłynniejszym przedstawicielem jest Marshall McLuhan. W podobnym pa-radygmacie działali również Harold Innis, Eric A. Havelock, Walter Ong, Jack Goody, David R. Olson. Dla problematyki tekstu szczególnie ważne są poglądy dwóch ostatnich autorów. Twierdzenie że racjonalność posiada historię, opiera się na słynnej tezie McLuhana „medium jest przekazem”. Oznacza to, że środki używane do wyrażania i przekazywania myśli przekształcają ludzkie procesy po-znawcze, a co za tym idzie – kształtują kategorię racjonalności¹⁸. Różne sposoby reprezentacji tych samych treści prowadzą do różnych nawyków myślowych.

Ta podstawowa teza wynika częściowo z obserwacji korelacji historycznych pomiędzy wynalezieniem i upowszechnieniem nowego medium komunikacji a powstaniem nowego stylu myślenia¹⁹. Twierdzenie o zależności między

spo-8 Por. D. R. Olson, The World on Paper. The Conceptual and Cognitive Implications of Wri-ting and Reading, New York 1998.

9 Por. K. Jahandarrie, Spoken and Written Discourse: A Multi-Disciplinary Approach, Stam-ford 1999, ss. 199-262.

80 M a r c i n Tr y b u l e c

sobem myślenia a środkiem wyrażania myśli jest również ugruntowane w antro-pologicznej koncepcji M. Donalda oraz w filozofii umysłu A. Clarka. M. Donald określa technologie komunikacyjne jako zewnętrzne systemy magazynowania wiedzy, których głównym obszarem oddziaływania są zmiany w organizacji społecznej pamięci. W tym ujęciu kultura przekształca nie tylko treści myśli, ale również podstawowe struktury neurologiczne mózgu. Rozwój poznawczy gatunku ludzkiego nie zależy od zmian w strukturze biologicznej organizmu, stąd tak ważna rola uwarunkowań kulturowych i społecznych. Zewnętrzny system magazynowania wiedzy modyfikuje zatem wzory poznawczego funkcjonowania człowieka²⁰. W podobnym duchu wypowiada się A. Clark, budując koncepcję umysłu rozszerzonego. Clark wychodzi poza indywidualistyczną teorię poznania, definiując podmiot poznający jako system poznawczy złożony z biologicznego organizmu i nie-biologicznych narzędzi. W ten sposób częścią podmiotowości stają się media (narzędzia) którymi podmiot dysponuje²¹.

Rozwój technologii komunikacyjnych (takich jak graficzne formy przed-stawiania myśli, różne rodzaje pisma w tym pismo alfabetyczne, powstanie prasy drukarskiej) ma więc istotne znaczenie dla historycznych przekształceń ludzkiego myślenia na temat otaczającego świata i podmiotowości. Przejście od kultury prymitywnej do kultury nowoczesnej dokonało się dzięki powstaniu i upowszechnieniu technologii komunikacyjnych i związanych z nimi nowych sposobów rozumienia siebie, świata i języka.

Aby udzielić odpowiedzi na pytanie, czy odwołanie się do technologii komu-nikacyjnych może wyjaśnić przekształcenia w obrębie racjonalności, przyjmę Kantowskie rozumienie tej kategorii. Racjonalność będzie więc rozumiana jako refleksyjne użycie pojęć (element samoświadomości) oraz krytyczna postawa wobec własnych przekonań (element sceptycyzmu)²². Dalsza argumentacja

0 „Culture can literally reconfigure the use patterns of the brain; and it is probably a save inference from our knowledge of cerebral plasticity that those patterns of use determine much about how the exceptionally plastic human central nervous system is ultimately organized, in terms of cognitive structure”. M. Donald, Origins of the Modern Mind: Three Stages in the Evolu-tion of Culture and CogniEvolu-tion, Cambridge 1991, s. 14. Klasyczne studia na temat funkcji pisma w organizacji pamięci społecznej zob. J. Assmann, Pamięć kulturowa. Pismo, zapamiętywanie i tożsamość polityczna w cywilizacjach starożytnych, tłum. A. Kryczyńska-Pham, Warszawa 2008;

J. Le Goff, Historia i pamięć, tłum. A. Gronowska, J. Stryjczyk, Warszawa 2007; M. Halbwachs, Społeczne ramy pamięci, tłum. M. Król, Warszawa 1969; E. Havelock, Przedmowa do Platona, tłum. P. Majewski, Warszawa 2007; J. Goody, Logika pisma a organizacja społeczeństwa, tłum.

G. Godlewski, Warszawa 2006.

 „We build »designers environments« in which human reason is able to far outstrip the computational ambit of the unaugmented biological brain. Advanced reason is […] above all the realm of the scaffolded brain […] interacting with a complex Word of physical and social structures”. A. Clark, Being There: Putting Brain, Body and World Together Again, Cambridge 1997, ss. 206, 210.

 Por. J. Goody, The Domestication…, ss. 43-51.

Racjonalność między relatywizmem a etnocentryzmem... 81

służyć będzie odpowiedzi na pytanie: w jaki sposób, obciążony błędem „Wiel-kiego Podziału”, model racjonalności krytycznej może zostać zreinterpretowany w świetle historii technologii komunikacyjnych?

Należy jednak najpierw krótko scharakteryzować i zestawić sposoby my-ślenia obecne w kulturach pierwotnych i nowoczesnych. Kultury tradycyjne (oralne) oparte na komunikacji bezpośredniej cechuje przywiązanie do tra-dycji i niechętny stosunek do zmian. Z powodu braku zewnętrznego systemu magazynowania wiedzy działania komunikacyjne są poddane wymogowi jak najdokładniejszego przekazywania treści kulturowych. Wymóg ten można nazwać zasadą homeostazy. Aby wypełnić ten cel, komunikacja i argumen-tacja w tego rodzaju kulturze posiadają następujące cechy: są addytywne, redundantne, uczestniczące, dialogiczne, a słowa ściśle związane z kontekstem wypowiedzi. Ten typ komunikacji wymaga dużego osobistego zaangażowania w przekazywane treści.

Wraz z pojawieniem się i rozpowszechnieniem pisma zmianie ulegają modele komunikowania i argumentacji. Pismo jako zewnętrzny system maga-zynowania wiedzy nie wymaga od jego użytkowników ciągłej uwagi i repro-dukowania tradycji. Treści raz zapisane mogą być przekazywane z pokolenia na pokolenie w sposób bezosobowy. W ten sposób zostaje uwolniona energia mentalna, która do tej pory była wykorzystywana do zapamiętywania treści kulturowych, a uwaga uczestników kultury może zostać poświęcona innym rodzajom aktywności. Kultura staje się bardziej twórcza nie tylko dlatego, że następuje szybki przyrost wiedzy, ale również dlatego, że jej uczestnicy zostali zwolnieni z obowiązku ciągłego zapamiętywania i przekazywania tradycji.

Zmienia się również model komunikowania. Komunikacja staje się niezależna od kontekstu, niezależna od emocji mówiącego, bezosobowa. Możliwe staje się zdystansowanie do wypowiadanych treści i ich oddalona w czasie analiza i krytyka. Pojawia się linearna i oszczędna argumentacja. Szczególnie istotne jest w tym kontekście zjawisko uwolnienia podmiotu spod presji zapamięty-wania istotnych dla kultury treści, dzięki czemu możliwy staje się krytycyzm nakierowany na własną tradycję, tak charakterystyczny dla nowoczesnej Eu-ropy. Postawa krytyczna staje się możliwa również dzięki statycznemu charak-terowi pisma, które w przeciwieństwie do mowy przedstawia myśli w trwałej i niezmiennej formie. Dzięki temu możliwe staje się świadome operowanie pojęciami i powstaje wyobrażenie myślenia jako operowania jasnymi i wyraź-nymi ideami²³. Z kolei ustatycznienie myśli i utrwalenie ich w piśmie pozwala poddać je dokładnemu badaniu i krytycznej analizie.

 W tym kontekście nieco inaczej przedstawia się historyczne przejście od idei racjo-nalności świata do idei racjoracjo-nalności subiektywnej. W kulturze oralnej sfera indywidualnych myśli jest postrzegana jako nieuporządkowana dziedzina, która może zostać zorganizowana jedynie dzięki dostrojeniu się do nadanego przez Boga porządku panującego w rzeczywistości

82 M a r c i n Tr y b u l e c

Wpływ pisma na sposoby argumentacji wynika z nowych możliwości, jakie tworzy ten środek komunikacji²⁴. Wpływ ten nie ogranicza się jednak tylko do tego, co zostało umożliwione przez pismo, ale wynika również z tego, co zo-stało przez pismo utrudnione lub wręcz uniemożliwione. Dekontekstualizacja komunikacji pisemnej sprzyja precyzyjnemu i krytycznemu myśleniu nie tylko dlatego, że stwarza możliwość zapisania myśli, powrotu do niej i dokonania spokojnej analizy. Pismo, odrywając mowę od żywego kontekstu, pozbawia zapisane wypowiedzi ich mocy illokucyjnej. W komunikacji mówionej, inaczej niż w piśmie, znaczenie dookreślane jest przez gesty, spojrzenie, ton głosu itp.

Z chwilą zapisania danej wypowiedzi zostaje ona niejako wyjęta ze swego natu-ralnego środowiska; traci te cechy, które dotychczas dookreślały jej znaczenie.

Pismo uniemożliwia więc funkcjonowanie żywego kontekstu dookreślającego znaczenie. Brak takiego żywego kontekstu sprawia, że znaczenie zapisanych zdań musi zostać dodatkowo sprecyzowane, aby je właściwie rozumieć. Skłania to uczestników kultury pisma do poświęcania szczególnej uwagi precyzyjnemu rekonstruowaniu skomplikowanych pozajęzykowych kontekstów, które wcześ-niej (w kulturze oralnej) były po prostu dane²⁵. Proces ten prowadzi do narodzin nowożytnego ideału racjonalności jako myślenia krytycznego, czyli samoświado-mego, systematyzującego idee i zdystansowanego do przekazywanych treści.

Podsumowanie

Można teraz odpowiedzieć na postawione we wstępie pytanie: w jaki spo-sób uwzględnienie historii technologii komunikacyjnych pozwala uniknąć problemów nastręczanych przez teorie dualistycznego podziału? Dane an-tropologiczne świadczą o tym, że również w społeczeństwach tradycyjnych mamy do czynienia z postawami sceptycznymi i krytycznymi wobec zastanych wzorców²⁶. Podważa to teorię dychotomicznego podziału. Czy wobec tego jesteśmy zmuszeni przejść na pozycje relatywistyczne, stwierdzając, że nie

zewnętrznej. Dzięki narodzinom i rozprzestrzenieniu się pisma możliwe staje się postrzeganie życia wewnętrznego podmiotu w kategoriach uporządkowanego operowania jasnymi i wyraź-nymi ideami, co oznacza subiektywizację racjonalności. Nie potrzeba już świata zewnętrznego, aby wprowadzać porządek w dziedzinie subiektywności, ponieważ porządek jest stwarzany przez sam podmiot.

 [Writing] „made it possible to scrutinize discourse in a different kind of way by giving oral communication semi permanent form, this scrutiny favored the increase in scope in critical activity, and hence of rationality, skepticism and logic”. J. Goody, The Domestication…, s. 37.

 „If writing cannot capture speakers stance, gaze, tone voice stress and intonation, read-ing such text calls whole new world of interpretative discourse, of commentary and arguments as to how precisely an utterance, now transcribed, was to be taken”. D. R. Olson, The World on Paper..., s. 266.

 Por. J. Goody, The Domestication…, ss. 19-35; K. Blixen, Out of Africa, New York 1972, ss. 93-94, podaję za: D. R. Olson, The World on Paper…, s. 31.

Racjonalność między relatywizmem a etnocentryzmem... 83

istnieje wyraźna jakościowa granica między myśleniem w społeczeństwach tradycyjnych a nowoczesną racjonalnością? Odpowiedź, którą daje orientacja odwołująca się do technologii komunikacyjnych, jest następująca: „Tradycyjne społeczeństwa znamionuje nie tyle nieobecność refleksyjnego myślenia, co nieobecność właściwych narzędzi dla konstruktywnego rozmyślania”²⁷. Cha-rakteryzując racjonalność w kategoriach krytycyzmu i samoświadomości, nie chodzi o to, że społeczeństwa tradycyjne nie znają takiego sposobu myślenia.

Różnica tkwi w instytucjonalizacji i akumulacji krytycyzmu oraz samoświa-domej refleksyjności. Nie jest zatem prawdą, że człowiek pierwotny nie jest zdolny do krytycznego myślenia, co zdają się sugerować teorie dualistycznego podziału. Nie oznacza to również, że mówiąc o krytycyzmie wśród dzikich i nowoczesnych społeczeństw, mówimy zasadniczo o tym samym zjawisku co teorie relatywistyczne. Postawy krytyczne w społeczeństwach prymitywnych z pewnością występują, jednak z braku odpowiednich narzędzi nie są przekazy-wane z pokolenia na pokolenie, ponieważ przekaz kulturowy poddany jest za-sadzie homeostazy. Nadrzędnym celem komunikacji społecznej jest zachowanie posiadanej już wiedzy. Nie oznacza to, że krytycyzm nie występuje, ale że jest postawą prywatną i nie staje się przedmiotem transmisji kulturowej. Dopiero w momencie rozwoju piśmienności możliwe staje się utrwalenie krytycyzmu i jego instytucjonalizacja. Podobnie jest w przypadku samoświadomej refleksji, która co prawda istnieje w społeczeństwach tradycyjnych (oralnych), ale do-piero w momencie graficznego przedstawienia myśli staje się systematycznie praktykowana. Graficzna forma przedstawiania myśli pozwala poddać idee szczegółowemu badaniu i rozwinąć samoświadomość użytkownika języka²⁸. Powoduje to, że zachodzi nie tylko ilościowa zmiana np. w powszechności postaw racjonalnych, ale jakościowo nowy, udoskonalony typ krytycyzmu, będący wynikiem przemian ilościowych.

Zaletą analizy racjonalności z perspektywy technologii komunikacyjnych jest postrzeganie jej z historycznej perspektywy. Wiele trudności filozoficznych teorii wynika z rozważania racjonalności jako czysto abstrakcyjnego zjawiska niezależ-nego od historycznych przekształceń. Perspektywa technologii komunikacyjnych dostarcza dobrych narzędzi dla prowadzenia rozważań na temat kluczowych czynników uczestniczących w przemianach ludzkiego myślenia. Ponadto scha-rakteryzowana tu orientacja badawcza wydaje się wystarczająco płodna, aby wyjaśnić podstawowe zmiany w historii ludzkiego myślenia nie jako pojedynczy gigantyczny skok, ale jako serię stopniowych zmian w czasie. Podejście nawią-zujące do technologii komunikacji pozwala uniknąć pułapki etnocentrycznego ewolucjonizmu właściwego podejściom klasycznym i relatywistycznego funkcjo-nalizmu właściwego podejściom naturalizującym racjonalność.

 J. Goody, The Domestication of…, tłum. wł., s. 44.

8 Ibidem, ss. 41-51, 146-150, D. R. Olson, The World on Paper…, ss. 33-44, 257-270.

C z ę ś ć I I