Racjonalność między relatywizmem a etnocentryzmem. Znaczenie technologii
2. Trudności teorii racjonalności
Wzorcowym przykładem koncepcji racjonalności absolutyzującej różnice kul-turowe jest filozofia kartezjańska, która definiuje racjonalność w kategoriach samoświadomości i zgodności z regułami metody analitycznej. Ten typ teorii racjonalności dąży do sformułowania uniwersalnego ideału racjonalności, do którego powinien stosować się każdy człowiek, jeśli ma być uznany za istotę racjonalną. Ujęcie to, absolutyzując opozycję racjonalny – irracjonalny, pro-wadzi do wniosku, że prawdziwie racjonalny podmiot postępuje zgodnie ze standardami logiki. Kultury pierwotne natomiast nie wykazują najmniejszych nawet oznak racjonalności. Konsekwencją tego typu teorii jest stwierdzenie,
0 Kantowskie określenie racjonalności najlepiej odpowiada celom artykułu i w dalszej części zostanie ono użyte, aby pokazać, na czym polega jakościowa różnica między dzikimi a współczesnymi ludźmi, przy czym nie wynika ona z zasadniczej niezdolności dzikich do postępowania racjonalnego. Brak krytycyzmu w kulturach prymitywnych nie jest wynikiem braków intelektualnych, a jego źródeł należy poszukiwać w dynamice kulturowej określonej przez dostępne technologie komunikacyjne.
76 M a r c i n Tr y b u l e c
że prawdziwa racjonalność cechuje człowieka Zachodu, natomiast przedsta-wiciele kultur pierwotnych są z gruntu irracjonalni, czyli pozbawieni rozumu, i dopiero gdy odrzucą sprzeczne z rozumem wierzenia i praktyki, będą mogli stać się w pełni ludźmi. Racjonalność jest postrzegana jako immanentna cecha danej kultury. Abstrahując od merytorycznej trafności Kartezjańskiej teorii racjonalności, istotną jej słabością jest ignorowanie wymiaru historycznego.
Nie potrafi ona wyjaśnić, jak możliwe jest przejście od irracjonalnych kultur tra-dycyjnych do racjonalnego myślenia człowieka nowożytnego. Inaczej mówiąc, jeśli racjonalne myślenie jest nieobecne w społeczeństwach tradycyjnych, to jak możliwe było powstanie przenikniętej racjonalizmem kultury europejskiej z formacji kulturowych opanowanych przez zachowania irracjonalne? Słabość Kartezjańskiej teorii racjonalności objawia się właśnie w braku odpowiedzi na to pytanie. Wynikiem tego jest, często milczące, przyjmowanie tezy, że to „dzięki geniuszowi Greków lub zachodnich Europejczyków mógł powstać człowiek nowoczesny”11, czyli w pełni racjonalny. Oznacza to w istocie przypi-sanie Europejczykom wrodzonej zdolności do tworzenia wzorów racjonalności, podczas gdy człowiek pierwotny, nie posiadając tych zdolności, może jedynie naśladować wzory kultury zachodniej. Taki wniosek jest równoznaczny z przyję-ciem tezy o zasadniczej nieciągłości między myśleniem wśród ludzi pierwotnych a myśleniem w kulturze zachodniej12.
W ramach klasycznych teorii racjonalności można wyróżnić dwa rodzaje błędów. Pierwszy polega na ograniczeniu refleksji do charakterystyki za-chodniego ideału racjonalności i ignorowaniu sposobów myślenia obecnych w innych kulturach13. Drugi, rzadziej zauważany błąd można przypisać teoriom, które uwzględniając między myśleniem człowieka nowoczesnego a myśleniem w społeczeństwach pierwotnych, nie potrafią wskazać na istotne cechy łączące te dwa odmienne sposoby myślenia. Przyjęcie, że racjonalność jest wewnętrzną i nieodłączną cechą kultury europejskiej, jest niezadowalające nie tylko z powo-du pośredniego zanegowania idei jedności natury ludzkiej. Zwolennik takiego podejścia, odpowiadając na pytanie: co sprawia, że styl myślenia jest racjonalny, musi stwierdzić, że jest to immanentna cecha danej kultury. Odpowiedź taka jest niezadowalająca z powodów formalnych, obciążona jest błędem kolistości.
Przyczyną powstania racjonalności nowoczesnej jest wewnętrzna cecha kultury nowoczesnej, czyli racjonalność. Teorie tego typu w dalszej części pracy będą nazywane dualistycznymi lub teoriami „Wielkiego Podziału”14.
J. Goody, The Domestication of …, tłum. wł., s. 16 (sformułowanie oryginalne: „it is due to the genius of the Greeks or the Western Europeans, that modern Man emerged”).
Ibidem, ss. 1-20, 36-51, 146-162; J. Goody, I. Watt, Następstwa piśmienności, w: G. God-lewski, A. Karpowicz, I. Kurz (red.), Communicare. Almanach Antropologiczny. Temat: Oral-ność/Piśmienność, Warszawa 2007, ss. 33-73.
Por. A. Flis, Ernest Gellner – racjonalność i relatywizm, w: E. Gellner, Między filozofią a antropologią, wybór i oprac. A. Flis, Lublin 1989, s. 173.
J. Goody, The Domestication…, ss. 36-51.
Racjonalność między relatywizmem a etnocentryzmem... 77
Odpowiedzią na teorie „Wielkiego Podziału” są teorie popadające w skraj-ność relatywizmu. W przeciwieństwie do klasycznych teorii racjonalności punktem wyjścia w modelu relatywistycznym jest uznanie istotnych różnic międzykulturowych, a celem – zbudowanie takiej teorii racjonalności, która po-mimo istniejących różnic będzie w stanie wskazać wspólne wszystkim ludziom mechanizmy racjonalnego myślenia i postępowania. Najbardziej jaskrawym przykładem błędu relatywistycznego jest teoria odwołująca się do cybernetyki w celu wyjaśnienia wspólnego wszystkim ludziom podłoża zachowań racjonal-nych. W tym ujęciu racjonalność to nic innego jak aktywność porządkowania różnorodności i chaosu, a miarę racjonalności stanowi stopień uporządkowania działania i otoczenia. Każdy wybór o stopień wyższy niż wybór przypadkowy jest racjonalny15. Dzięki takiej słabej definicji racjonalności gatunek ludzki może być postrzegany jako całość. Stanowi to niewątpliwą zaletę podejścia relatywistycz-nego w stosunku do teorii „Wielkiego Podziału”. Słabą stroną tego podejścia jest rozmycie ewidentnej jakościowej różnicy między racjonalnością człowieka Zachodu a sposobem myślenia ludzi pierwotnych. Różnica w sposobach po-stępowania i myślenia miedzy przedstawicielami różnych kultur ma charakter ilościowy, a nie jakościowy. Uznaje się, że kulturowo zróżnicowane sposoby myślenia sprowadzają się do wspólnej miary, jaką jest stopień skuteczności w porządkowaniu otoczenia. Podsumowując, teorie relatywistyczne milcząco przyjmują, że przeciętny przedstawiciel kultury prymitywnej myśli mniej więcej w podobny sposób jak przeciętny Europejczyk16.
Należy bliżej przyjrzeć się wyróżnionym modelom racjonalności (racjonal-ności krytycznej, instrumentalnej i proceduralnej) i sklasyfikować je według kryterium trudności, z jakimi się zmagają (por. tab. 1). Wydaje się, że bez większych zastrzeżeń Kartezjański i Kantowski typ teorii racjonalności moż-na zaliczyć do modelu „Wielkiego Podziału”. Zarówno Kant, jak i Kartezjusz, określając istotę racjonalności, nie biorą pod uwagę historycznej perspektywy i w charakterystyce odwołują się do kategorii typowych dla kultury nowożytnej, takich jak: samoświadomość, krytyczne myślenie, idea obiektywności, myślenie zgodne z regułami logiki, stosowanie jasnych i wyraźnych pojęć17. Wymienione kategorie i metody myślenia są jak wiadomo obce kulturom tradycyjnym. Kon-sekwencją tego ujęcia jest więc wyraźne oddzielenie racjonalności nowoczesnej od irracjonalności kultur tradycyjnych.
Szczególna sytuacja zachodzi w przypadku racjonalności dyskursywnej i racjonalności instrumentalnej. W modelu racjonalności dyskursywnej, w za-leżności od szerokiego bądź wąskiego zdefiniowania reguł postępowania,
Por. Z. Cackowski, Rozum między chaosem a „Dniem Siódmym” porządku, Lublin 1997, s. 15.
Por. A. Flis, Ernest Gellner – racjonalność..., ss. 171-184.
Por. Z. Kondor, Embedded Thinking. Multimedia and the New Rationality, Frankfurt a. Main 2008, ss. 79-90.
78 M a r c i n Tr y b u l e c
mamy do czynienia odpowiednio z modelem relatywistycznym bądź modelem
„Wielkiego Podziału”. Na przykład szeroką definicję reguł postępowania przyj-muje cybernetyczna koncepcja racjonalności, gdzie racjonalne zachowanie lub myślenie jest zdefiniowane jako działanie uporządkowane w stopniu większym niż przypadkowy. Takie szerokie określenie racjonalności nie daje podstaw dla wskazania jakościowej różnicy między racjonalnością nowoczesną a sposobem myślenia w społeczeństwach pierwotnych. Ujęcie to popada więc w skrajność relatywizmu. Jeśli natomiast wąsko zdefiniuje się reguły postępowania, np. jako reguły logiki, to zyska się możliwość jednoznacznego odróżnienia sposobów myślenia w kulturach nowoczesnych i pierwotnych. Nie będzie jednak jasne, na czym polega podobieństwo między pierwotnym a nowoczesnym sposo-bem myślenia. Co więcej, przy takiej definicji niezrozumiałe jest, jak możliwe było ukształtowanie się racjonalności nowoczesnej. Ujęcie takie popada więc w skrajność dualizmu. Te same rozważania stosują się do racjonalności instru-mentalnej, którą można pojmować jako wspólną wszystkim ludziom zaradność życiową bądź wysoko sformalizowaną i rzeczową refleksję na temat założonych, jasno zdefiniowanych celów i metod ich osiągania. Pierwsze określenie należy zakwalifikować do modelu relatywistycznego, drugie – do dualistycznego.
Nasuwa się pytanie: czy istnieje podejście teoretyczne mogące zachować mocne strony modelu dualistycznego i jednocześnie unikające nastręcza-nych przez niego trudności? W dalszej części tekstu broniona będzie teza, że podejście odwołujące się do technologii komunikacyjnych jako przyczyny przekształceń ludzkiej racjonalności wydaje się unikać jednostronności obu
Tab. 1 scep-tyczna, podmiot samoświadomy i zdystan-sowany (I. Kant)
RACJONALNOŚĆ PROCEDURALNA 1 Racjonalność jako stosowanie reguł logiki, metody naukowej (Kartezjusz, T. Hobbes)
RACJONALNOŚĆ PROCEDURALNA 2 Racjonalność jako stosowanie dowolnych reguł właściwych dla danego kontekstu (K. Devlin)
RACJONALNOŚĆ INSTRUMENTALNA (formalna)
Racjonalność jako wysoko sformalizowana refleksja dotycząca jasno zdefiniowanych ce-lów oraz środków ich osiągania
RACJONALNOŚĆ INSTRUMENTALNA (materialna)
Racjonalność jako wspólna wszystkim lu-dziom zdolność rozsądnego i względnie sku-tecznego postępowania
Źródło: opracowanie własne.
Racjonalność między relatywizmem a etnocentryzmem... 79
modeli: relatywistycznego i dualistycznego. Podejście to ujmuje jedność natury ludzkiej, nie zacierając przy tym istotnych różnic między kulturami i sposobami myślenia.