EWA FOŁTYNIEWICZ
CENTRALNA BIBLIOTEKA W O JSK O W A
C entralna B iblioteka W ojskowa (C B W ) - główna książnica Sił Zbrojnych R P - powołana do życia rozkazem M inistra Spraw Wojsko
wych 13 czerwca 1919 roku1, kontynuuje bogate tradycje i w ielki do
robek w zakresie informacji naukowej, będący pokłosiem działalności wybitnych organizatorów i twórców bibliotekarstwa wojskowego w od
rodzonej Polsce.
Genezę swoją wywodzi od tzw. bibliotek podręcznych tworzonych w czasie I wojny światowej przy instytucjach wojskowych i organiza
cjach param ilitarnych, a zalążkiem jej księgozbioru była Biblioteka Wojskowej Tymczasowej Rady Stanu w Warszawie, powstała w lutym 1917 roku2.
Centralna Biblioteka Wojskowa od momentu powołania była głów nym warsztatem pracy naukowej całego Wojska Polskiego, a do jej za
dań należało gromadzenie, przechowywanie, katalogowanie i udostęp
nianie piśmiennictwa wojskowego. Jednocześnie sprawowała nadzór m erytoryczny i organizacyjny nad tworzonym systemem bibliotekar
stwa wojskowego, obejmującym biblioteki podręczne, dziewięć biblio
tek okręgowych, kilka specjalnych oraz ponad 300 bibliotek oficer
skich w jednostkach wojskowych3.
1 Dziennik Rozkazów Wojskowych nr 68 z dnia 21 czerwca 1919 r.
2„Sprawozdanie z biblioteki” za czas 10 II—1 V I 1917 r., Akta Komisji Wojskowej Tymczasowej Rady Stanu, CAW, sygn. 1.160.1, T. 45.
3A. G ą s i o r o w s k a , M. L e w n a u , K. P i w o w a r s k a : C entralna B ib liotek a Woj
skowa 1919—1999. K alen d a riu m . Warszawa 1999, s. 6.
Oprócz wartościowego księgozbioru, z wieloma cym eliam i i depo
zytami, m.in. B iblioteki Rapperswilskiej, Archiwum B iblioteki Bati- gnolskiej, Archiwum Pow stania Styczniowego, Biblioteka m iała do
skonale zorganizowany warsztat inform acyjny w postaci katalogów, kartotek i księgozbiorów podręcznych. Podjęto także prace nad tw o
rzeniem pierwszych w kraju katalogów centralnych: centralnego ka
talogu m ilitariów w zbiorach bibliotek i archiwów polskich, central
nego katalogu zawartości głównych księgozbiorów bibliotek wojsko
wych, centralnego katalogu czasopism naukowych w bibliotekach warszawskich oraz kartoteki streszczeń artykułów z czasopism zagra
nicznych4.
W 1920 roku powstała pierwsza w polskich bibliotekach wojsko
wych komórka informacyjna - Biuro Bibliograficzne, przekształcone w 1924 roku w Oddział Bibliograficzny5, który zajmował się działal
nością wydawniczo-bibliograficzną, udzielaniem informacji naukowych użytkownikom wojskowym i cyw ilnym oraz popularyzowaniem piś
miennictwa wojskowego na wystawach okolicznościowych. W ramach działalności wydawniczo-bibliograficznej od 1921 roku wydawano m ie
sięcznik „Kom unikat Bibliograficzny” , którego kontynuacją są obec
nie „Polska B ibliografia W ojskowa” , „W ojskowe Wiadomości B iblio
graficzne” , „Nowości Biblioteczne” , „Przegląd Literatury Historyczno- -Wojskowej” i inne opracowania autorskie w ramach serii „W ydaw nictwa Centralnej B iblioteki Wojskowej”6.
N iestety działalność książnicy przerwała wojna i okupacja, a jej znam ienity dorobek uległ całkowitemu zniszczeniu.
Odtworzona w 1947 roku7, choć utraciła uprawnienia do nadzoru nad bibliotekarstwem wojskowym, nadal sprawuje funkcję wiodące
go wojskowego ośrodka biblioteczno-bibliograficznego, mogącego się poszczycić znacznymi osiągnięciam i w zakresie tw orzenia, przecho
w ywania i udostępniana informacji naukowej. Zawdzięcza to przede wszystkim profesjonalizm ow i i poczuciu odpowiedzialności pracow
ników oraz ich oddaniu sprawie powszechnego dostępu do książki i in
formacji.
Obecnie rola książnicy, nawiązując do tradycji, zdefiniowana jest w zapisie statutowym następująco: „Biblioteka jest główną książnicą resortu obrony narodowej, pełniącą funkcję biblioteki wiodącej w za
4 C entralna B ib liotek a Wojskowa. Inform ator. Warszawa 1970, s. 7—8.
5M. Ł o d y ń s k i : O ddział B ibliograficzny Centralnej B iblioteki Wojskowej. „Przegląd Biblioteczny” 1928, z. 3, s. 238—241.
6C entralna B ib liotek a Wojskowa..., s. 8.
7 Dziennik Rozkazów M O N nr 6 z dnia 7 marca 1947 r.
kresie specjalizacji zbiorów dotyczących: nauki wojennej, sił zbrojnych i techniki wojskowej, tworzących narodowy zasób biblioteczny [...].
Biblioteka stanowi w arsztat pracy naukowej żołnierzy zawodowych i pracowników wojska [...]”8.
Dotychczasowy dorobek Centralnej Biblioteki Wojskowej i poten
cjał inform acyjny w postaci 600 tysięcznego księgozbioru i liczących ponad 1 milion rekordów opisów bibliograficznych w bazach kompu
terowych skłaniają książnicę do kontynuowania kierunków i intensy
fikowania dotychczasowej działalności w zakresie modernizacji i auto
m atyzacji warsztatów bibliotecznych, kształcenia i doskonalenia za
wodowego pracowników oraz podejmowania inicjatyw służących roz
budowie infrastruktury nauki, edukacji i kultury w resorcie obrony narodowej.
K ierow nictw o Centralnej B iblioteki Wojskowej od w ielu lat do
strzegają potrzebę działań na rzecz rozwoju współpracy między bibliote
kami wojskowymi, tak jak to uczyniły konsorcja bibliotek akademic
kich, które potrafiły się zorganizować i bardzo wiele wniosły w rozwój krajowej inform acji bibliotecznej. Ten właśnie fakt w dobie rozwoju społeczeństwa informacyjnego i trwającej restrukturyzacji Sił Zbroj
nych R P stanowił dla książnicy wyzwanie - opracowanie projektu sys
temu biblioteczno-informacyjnego M inisterstw a Obrony N arodow ej9.
P rojek t p rzew idyw ał stworzenie na bazie Centralnej B iblioteki Wojskowej centrum inform acyjno-bibliotecznego resortu obrony na
rodowej, co byłoby zgodne z tendencjami św iatow ym i i doświadcze
niami bibliotekarstwa krajowego. System tw orzyłyby biblioteki w oj
skowe wszystkich typów i szczebli, ośrodki naukowej informacji w oj
skowej, ośrodki biblioteczno-informacyjne, a także muzea wojskowe, archiwa, komórki patentowe, normalizacyjne i kodyfikacyjne oraz inne instytucje dysponujące bazami danych o zawartości informacyjnej odpo
wiadającej zapotrzebowaniu użytkowników.
Uruchom ienie wojskowego systemu biblioteczno-inform acyjnego zapewniłoby przede wszystkim:
- kom pleksow ą obsługę i skrócenie czasu dotarcia użytkow nika do poszukiwanej informacji poprzez wykorzystanie już istniejących baz danych opisów bibliograficznych i powiązanie ich w spójny system, - współpracę z krajowym i i zagranicznym i system am i biblioteczno-
-informacyjnymi,
8 Statut CBW. Zarządzenie Ministra Obrony Narodowej nr 2 z dnia 31 stycznia 2000 r.
9E. F o l t y n i e w i c z , K. K o m o r o w s k i : Koncepcja systemu in fo rm a cy jn o -b ib lio tecznego w M inisterstw ie Obrony Narodow ej. Warszawa 1998.
6 W kręgu książki.
- oszczędności finansowe, m.in. wskutek właściwej koordynacji zaku
pów, zwłaszcza kosztownych prenumerat zagranicznych i współka- talogowania zbiorów,
- oszczędności etatowe i bardziej efektywne wykorzystanie pracow
ników dzięki wyelim inowaniu dublowania prac przy opracowywa
niu tych samych zbiorów w każdej bibliotece z osobna,
- unifikację narzędzi informatycznych, procesów dokumentacyjnych oraz stosowanie semantycznie spójnego języka informacyjno-wyszu- kiwawczego,
- koordynację prac naukowo-badawczych w zakresie informacji biblio
tecznej i doskonalenia zawodowego bibliotekarzy i pracowników in formacji naukowej,
- promocję Wojska Polskiego i spraw obronnych w kraju i za granicą.
Rolę koordynatora sieci bibliotek wojskowych, w zam yśle resor
towego systemu biblioteczno-informacyjnego, pełniłaby Centralna B i
blioteka Wojskowa. Przyjęcie takiej strategii wzorowane było na pra
cach Kom isji Europejskiej, która traktując biblioteki (najczęściej są to biblioteki narodowe i centralne biblioteki dziedzinowe) jako insty
tucje wspomagające procesy decyzyjne, społeczne i kulturalne Euro
py, powierza im zarządzanie inform acją naukową techniczną i ekono
m iczną10. Według ekspertów europejskich, ośrodek koordynujący po
w inien być ściśle zw iązany z bibliotekarstwem , powinien znać jego problemy, sposoby ich rozwiązywania, dysponować fachową k a d rą po
siadać wiodącą bazę biblioteczno-informacyjną i bogate zasoby źród
łowe. Centralna Biblioteka Wojskowa spełnia te wszystkie warunki, dlatego też przywrócenie jej uprawnień do m erytorycznego nadzoru nad siecią bibliotek wojskowych byłoby w pełni uzasadnione.
Z usług Centralnej B iblioteki Wojskowej k orzystają użytkow ni
cy zarówno wojskowi, jak i cywilni. Przede wszystkim jednak, jako dzie
dzinowa biblioteka naukowa, zobligow ana jest do zapew nienia ob
sługi informacyjnej środowisku wojskowemu. Ponad 50% zapytań in formacyjnych pochodzi od instytucji i osób wojskowych, co świadczy o ważnej roli, jak ą odgrywa CBW w dziedzinie obsługi informacyjnej resortu obrony narodowej.
Bibliotekę odwiedza rocznie kilkadziesiąt tysięcy użytkowników, którym udostępnia się ponad 100 tysięcy woluminów i udziela około 10 tysięcy inform acji naukowych. W śród użytkow ników inform acji naukowej wyodrębnić można kilka charakterystycznych grup odbior
ców. W ażne środowisko stanow i kadra k ierow n icza M in is te rstw a
10 A. F i r l e j - B u z o n : Przyszłość bibliotek europejskich w świetle projektów K om isji Europejskiej. „Bibliotekarz” 1999, nr 4, s. 8-12.
Obrony Narodowej. K olejne grupy obejm ują żołnierzy zawodowych, pracowników wojska, rodziny wojskowe, studentów akademii wojsko
wych i uczelni cywilnych, zajmujących się sprawami obronności, bez
pieczeństwa międzynarodowego, N A T O i Wojska Polskiego. W yjątko
w ą kategorię użytkow ników stanow ią przedstaw iciele głównych ar
mii świata, akredytowani w Polsce.
Z roku na rok rośnie nie tylko liczba użytkow ników informacji, ale i wielkość zbiorów bibliotecznych. Aby sprostać wymaganiom użyt
kowników, trzeba zawczasu przewidzieć zapotrzebowanie na określony typ inform acji i przygotow ać odpowiednie n arzędzia do udzielenia odpowiedzi. Służą temu długofalowe badania potrzeb użytkowników prowadzone przez Ośrodek Informacji Naukowej, który odgrywa pod
stawową rolę w działalności informacyjnej Centralnej Biblioteki W oj
skowej .
Zakres usług inform acyjnych oferowanych przez Ośrodek In fo r
macji Naukowej jest bardzo szeroki i obejmuje wskazanie źródeł oraz przygotowanie inform acji treściowej, wyselekcjonowanej, przetw orzo
nej. Inform acje udzielane są bezpośrednio na miejscu, telefonicznie, listownie lub pocztą elektroniczną m.in. w form ie kwerend i zesta
wień tematycznych drukowanych bezpośrednio z własnych baz danych lub światowych zasobów informacyjnych. W ielu użytkowników intere
suje nie tylko sama informacja, ale i kopie wykonane bezpośrednio ze źródeł bibliotecznych. W tym zakresie Centralna Biblioteka Wojsko
wa świadczy doraźne usługi reprograficzne, głównie w postaci odbi
tek kserograficznych, fotokopii, m ikrofilm ów i skanów.
Sprawne udostępnianie zbiorów i inform acji o nich nie może od- zbywać się bez wcześniejszego ich naukowego opracowania. Od 1992 roku w pływ ające do Centralnej B iblioteki W ojskowej druki zw arte opracowywane są w bazach komputerowych. K atalogi komputerowe systematycznie wzbogacane są o pozostałe kategorie zbiorów. Ponad
to w B ibliotece od kilku lat trw a ją prace nad kom puterow ą re tro spektyw ną konw ersją druków zwartych, które w płynęły do zbiorów przed 1992 rokiem, instrukcji i regulaminów wojskowych, czasopism, kartografii i druków XIX-wiecznych. Każdy rekord zawiera hasła przed
miotowe, a wybrane tytuły druków zwartych i czasopism — spisy treś
ci, co w znacznym stopniu ułatwia użytkownikom uzyskanie natych
miastowej inform acji o zawartości dokumentu.
Podstawowym źródłem informacyjnym o zbiorach książnicy pozo
stają nadal miliony kart katalogowych rozmieszczone w 30 katalogach i kartotekach. U żytkow nicy Centralnej B iblioteki Wojskowej szcze
gólnie cenią sobie prowadzoną od 1947 roku Centralną Kartotekę P iś
miennictwa Wojskowego, zaw ierającą około 900 tysięcy opisów biblio
graficznych. K atalogi tradycyjne coraz częściej zastępowane są infor
m acją elektroniczną. Obecnie Biblioteka udostępnia 24 kom putero
we bazy danych, w tym Centralny Katalog Piśmiennictwa Wojskowe
go, który od 1990 roku rejestruje opisy bibliograficzne druków zw ar
tych krajowych i zagranicznych z zakresu wojskowości, dostępnych zarówno w Centralnej Bibliotece Wojskowej, jak i w innych bibliote
kach wojskowych i cywilnych.
Obok opracowywania źródeł pierwotnych oraz tworzenia systemu inform acji pochodnej, umożliwiającej użytkownikowi dotarcie do po
szukiwanych przez niego dokumentów pracownicy Ośrodka Inform a
cji Naukowej m uszą odpowiadać na potrzeby chw ili i okoliczności.
Nierzadko odpowiedź na pytanie faktograficzne wymaga od nich ma
nualnego wyszukiwania bezpośrednio w zbiorach bibliotecznych. Ta
kie prace wykonywane są najczęściej na zam ówienie instytucji w oj
skowych i kierownictwa M inisterstwa Obrony Narodowej w trybie p il
nym. Ich wyniki gromadzone w postaci różnych dokumentów kierują
cych np. do wykazów lub kartotek, przekazywane bezpośrednio zain
teresowanym, nie zawsze rejestruje się na bieżąco w bazach danych.
W ażną formę rozpowszechniania inform acji dziedzinowej stano
w ią wydawnictwa Centralnej B iblioteki Wojskowej. Działalność na- ukowo-wydawnicza książnicy, przerwana w 1939 roku, została podję
ta na nowo w roku 1957, kiedy to Ośrodek Bibliograficzny Centralnej B iblioteki Wojskowej przystąpił do prac nad wznowieniem bieżącej bibliografii wojskowej - „Komunikatu Bibliograficznego” , rejestrują
cej całokształt produkcji wydawniczej w kraju w zakresie nauk w oj
skowych. Od 1974 roku „Kom unikat Bibliograficzny” ukazuje się pod tytułem „Polska B ibliografia Wojskowa”. Stanowiąc część dziedzino
w ą „B ib liografii N arodow ej” , odnotowuje całokształt piśm iennictwa wojskowego, piśm iennictwo cywilne poświęcone m ilitariom , historii wojskowej, międzynarodowym stosunkom polityczno-militarnym oraz polonica omawiające wymienione zagadnienia; rejestruje druki zw ar
te, zawartość czasopism wojskowych i selektywnie artykuły z czaso
pism ogólnopolskich i dzienników centralnych (z ponad 180 tytułów).
Drugim z kolei wydawnictwem periodycznym jest „B iuletyn N a bytków CBW ” , będący kontynuacją przedwojennych „Nowości Biblio
tecznych” . Obecnie pełni on funkcję inform atora o powiększających się zasobach Biblioteki, ułatwia poszukiwanie potrzebnych m ateria
łów oraz ogólnie orientuje użytkowników w zawartości aktualnie gro
madzonych zbiorów.
Poza stałymi wydawnictwam i periodycznymi Centralna B ibliote
ka Wojskowa wydaje szereg bibliografii monotematycznych, kierowa
nych do szerokiego kręgu odbiorców. Spośród obszernych prac tego
typu w ostatnich latach ukazały się m.in.: Polskie regulam iny i in strukcje wojskowe w zbiorach CBW. Katalog. W arszawa 1980-1995;
Pow stanie warszawskie 1944 r. B ib lio g ra fia selektywna. W arszawa 1994; M ilita rn e aspekty odrodzenia Rzeczypospolitej 1914-1921. B ib lio grafia. T. 1-2. Warszawa 1998; Służba Polek na frontach I I wojny świa
towej. B ib liogra fia . W arszawa 1999; Wacław Lipiński. B ib liogra fia . W arszawa 1999; N A TO . Od konfrontacji do współpracy międzynaro
dowej. Bibliografia. T. 1-2. Warszawa 2000; B ib liogra fia zbrodni ka
tyńskiej za lata 1993-1999. Warszawa 2000; B ibliogra fia bibliografii Centralnej B iblioteki Wojskowej 1921-2000. Warszawa 2001; C entral
na Biblioteka Wojskowa. B ibliogra fia 1919-2001. Warszawa 2001; P o l
ska Żandarm eria Wojskowa 1818-2000. Bibliografia. Warszawa 2001;
Terroryzm. Bibliografia. Warszawa 2001; Wojskowa służba kobiet: tra
dycje i współczesność. B ibliografia. Warszawa 2001; Kam pania wrze
śniowa 1939 r. Bibliografia. T. 1-2. Warszawa 2002. Ponadto w Cen
tralnej Bibliotece Wojskowej opracowywane są i wydawane poradniki metodyczne dla bibliotekarzy, a także inne opracowania naukowe, m.in.: Centralna B iblioteka Wojskowa. Kalendarium . Warszawa 1999;
Słow nik języka haseł przed m iotow ych p iś m ie n n ictw a wojskowego.
Warszawa 2001, przygotowany wspólnie z Biblioteką Główną A kade
mii Obrony Narodowej, przeznaczony do opracowywania i w yszuki
wania inform acji w systemach zautomatyzowanych, stanowiący uni
katow ą i jed yn ą tego typu publikację w resorcie obrony narodowej;
oraz Pola nd F irst to Fight. K atalog polskiego plakatu wojskowego. W ar
szawa 2002.
Niektóre wydawnictwa książnicy edytowane są również w wersji elektronicznej. N a CD wydano bibliografię M ilita rn e aspekty o d ro
dzenia Rzeczypospolitej 1914-1921 i „Polską B ibliografię Wojskową”
za lata 1998-2000.
Działalność Centralnej Biblioteki Wojskowej determ inują potrze
by biblioteczno-inform acyjne społeczeństwa i arm ii. Oprócz zadań stricte bibliotecznych, jak gromadzenie, opracowywanie, przechowy
wanie, ochrona i udostępnianie zbiorów oraz inform acji naukowej, Biblioteka rozwinęła na w ielk ą skalę działalność naukowo-populary- zatorską. Do szerokiego grona odbiorców kierow ane są ekspozycje najcenniejszych obiektów bibliotecznych organizowane w Centralnej B ibliotece W ojskowej w form ie w ystaw okolicznościow ych. Zbiory wypożyczane są także innym instytucjom, które wzbogacają nimi w ła
sne wystawy. Dużą popularnością cieszą się organizowane w książni
cy kon ferencje naukowe i spotkania autorskie prom ujące Wojsko Polskie - jego chlubne tradycje i miejsce w N ATO . Książnica współ
pracuje z władzam i Warszawy, władzam i dzielnicy Praga Południe,
instytucjam i naukowymi, kulturalnym i, stow arzyszeniam i i organi
zacjami kombatanckimi. Uznaniem cieszą się kształtujące postawy pa
triotyczne spotkania dyskusyjne, konkursy, olimpiady wiedzy wojsko
wej oraz lekcje biblioteczne i historyczne dla młodzieży szkolnej i aka
demickiej. B iblioteka w spółorganizuje szkolenia teoretyczno-m eto- dyczne dla bibliotekarzy wojskowych, oraz przeprowadza praktyki do
skonalące dla słuchaczy studiów podyplomowych uczelni warszawskich.
W spom aga także szkoły w przygotowaniu m ateriałów bib liograficz
nych, faktograficznych, ikonograficznych, dotyczących historii i patro
nów szkół.
K ilkadziesiąt przedsięwzięć podejmowanych w ciągu roku przez Centralną Bibliotekę Wojskową powoduje, że jest ona ważnym ośrod
kiem edukacyjnym, wychowawczym i promocyjnym. To działalność non p ro fit - służebna wobec użytkowników wojskowych i cywilnych, zgod
na z wizerunkiem nowoczesnej biblioteki europejskiej.
Centralna Biblioteka Wojskowa ma znam ienitą renomę w środo
wisku zarówno bibliotekarzy, jak i jej użytkowników. Świadczą o tym otrzym ane przez n ią w ostatnim czasie w yróżnienia i odznaczenia:
w 1998 roku książnica otrzymała M edal „IV W ieki Stołeczności W ar
szawy” , w 2001 roku wygrała konkurs zorganizowany przez Polskie Bractwo Kawalerów Gutenberga na najlepszą bibliotekę w arszaw ską a w 2002 roku odznaczona została najwyższym medalem Stowarzysze
nia Bibliotekarzy Polskich „Bibliotheca M agna Persennisque” .