GRAŻYNA TETELA
UNIWERSYTET ŚLĄSKI
Powszechne przekonanie o istnieniu potrzeby unowocześnienia bibliotek uniwersyteckich1 spowodowało, że w ostatnich latach poło
żono większy nacisk na modyfikację istniejących struktur organiza
cyjnych. Tendencja ta dotyczy wprawdzie prawie wszystkich funkcjo
nujących w naszym kraju bibliotek akademickich, ale na inten syw ność zmian, ich kierunek i sposób realizacji ma wpływ wiele czynni
ków. N a le żą do nich przede wszystkim tradycja placówki i wielkość zgromadzonego przez nią księgozbioru, wprowadzanie nowych tech
nologii, organizacja macierzystej uczelni, ale także sytuacja m aterial
na biblioteki.
W pływ tych okoliczności na modernizację struktury organizacyj
nej możemy prześledzić na przykładzie Uniwersytetu Śląskiego, któ
rego system biblioteczno-informacyjny jest stosunkowo nowy, a księ
gozbiór - niezbyt - jak na warunki uniwersyteckie - zasobny.
Początek funkcjonowania systemu - wówczas jeszcze zwanego sie
cią biblioteczną - wyznacza rok 1968. Został wówczas utworzony, na podstawie rozporządzenia Rady M inistrów z dnia 8 czerwca 1968 roku, U niwersytet Śląski. Uczelnia powstała przez połączenie F ilii Wydziału Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego w Katowicach z W yższą Szkołą Pedagogiczną. Prawie równocześnie (w 1969 roku), także łącząc biblio
1W latach 90. nazwę „biblioteki zakładowe” zastąpiono nazwą „biblioteki specjali
styczne” , a „Biblioteka Główna” - nazwą „Biblioteka Uniwersytecka” (BUŚ).
teki obu tych uczelni, powołano Bibliotekę Główną UŚ (BG UŚ) jako jednostkę pozawydziałową. W chwili organizowania dysponowała ona księgozbiorem liczącym 80 tysięcy woluminów. W sprawozdaniu za 2002 rok B iblioteka U niw ersytecka odnotowała 279 002 wolum iny druków zwartych (i 27 773 woluminy skryptów), natomiast biblioteki specjalistyczne - 712 816 woluminów druków zwartych, 152 367 skryp
tów i depozyty w liczbie 121 641 woluminów.
Początkowo relacje między Biblioteką Główną a pozostałymi ogni
wam i sieci kształtow ały się według zasad przeniesionych z Wyższej Szkoły Pedagogicznej, w której biblioteki zakładowe były biblioteka
mi filialnym i. Jednakże w krótkim czasie przeprowadzono reorgani
zację mającą na celu dostosowanie sieci do struktury organizacyjnej Uniwersytetu, składającego się z wydziałów i instytutów. W jej skład weszła wówczas Biblioteka Główna i Biblioteki Wydziałów: Hum ani
stycznego, Praw a oraz Wychowania Technicznego, a także Instytutu Fizyki i Instytutu Chemii. Podział ten nie był do końca klarowny, po
nieważ teoretycznie tylko biblioteki Wydziału Praw a i Instytutu F i
zyki miały być w pełni samodzielne. Pozostałe placówki nadal miały być filiam i Biblioteki Głównej, przy czym zadania Biblioteki Instytu
tu Chemii pełniła sama Biblioteka Główna. W stosunku do Biblioteki W ydziału Hum anistycznego i B iblioteki Wydziału Techniki in geren
cja centrali ograniczała się do gromadzenia i ewidencji zbiorów. D zia
łająca na uczelni Senacka Komisja Biblioteczna, do której kompeten
cji należało m.in. ustalenie struktury i charakteru sieci bibliotecznej, od początku swego istnienia opowiadała się za rozwojem bibliotek za
kładowych. Dlatego w następnych latach tworzono liczne biblioteki wydziałowe, instytutowe i m iędzywydziałowe.
Do końca roku 1973 na Uniwersytecie zorganizowano już 9 biblio
tek zakładowych:
- 5 bibliotek wydziałów: Biologii, Nauk Społecznych, Prawa i Adm ini
stracji, Techniki oraz Pedagogiczno-Artystycznego w F ilii UŚ w Cie
szynie,
- 3 biblioteki instytutów: Filologii Obcych, Filologii Polskiej, Fizyki, - 1 bibliotekę m iędzywydziałową w Studium Języków Obcych.
M im o iż w planie na lata 1975-1980 zakładano funkcjonowanie w sieci 10 placówek, to w roku 1979 bibliotek zakładowych było już 12 (9 wydziałowych, 2 instytutowe, 1 m iędzywydziałowa), a w 1982 - 17 (8 wydziałowych, 3 instytutowe, 2 m iędzywydziałowe oraz 4 katedralne i zakładowe).
Tworząc nowe jednostki, nie zadbano, niestety, o wypracowanie czytelnych zasad dotyczących relacji między biblioteką centralną a
sie-cią2. Początkowo dyrekcja B iblioteki skłaniała się do pewnej decen
tralizacji, zakładając, iż w gestii B iblioteki Głównej pozostaną t y l
ko niektóre czynności, np. prace związane ze zbiorami skryptów, cen
tralna prenum erata wszystkich czasopism oraz sprawy personalne.
W roku 1973 zdecydowano się jednak przyjąć system w pełni scentra
lizowany, w którym wszystkie biblioteki zakładow e działałyby jako filie Biblioteki Głównej. Planom tym sprzeciwiły się zarówno władze uczelni, jak i pracownicy naukowi i od roku 19743 wprowadzono de
centralizację uniwersyteckiej sieci bibliotecznej. Bibliotece Głównej pozostawiono takie zadania, jak: prenumerata czasopism dewizowych, zakup książek dewizowych, wymiana krajowa i zagraniczna, w ypoży
czenia międzybiblioteczne, dydaktyka oraz nadzór m erytoryczny nad w szystk im i placówkam i. Od tego momentu zaniechano w praw d zie dalszych prób centralizowania, ale pozostały do dzisiaj pewne ślady tej koncepcji. Są to m.in. luki w zbiorach czasopism niektórych biblio
tek zakładowych oraz tzw. bloki numerów inwentarzowych przydzie
lanych z inwentarza centralnego poszczególnym jednostkom. Jednakże decentralizacja w pierwszym okresie spowodowała również negatyw ne skutki. N ajw ażn iejszym z nich było rozm nożenie nieform alnych bibliotek przy wielu zakładach, pracowniach, itp. Problem ten udało się dyrekcji Biblioteki Głównej rozwiązać dopiero kilkanaście lat póź
niej, gdy księgozbiory te zostały prawie w całości włączone do odpo
wiednich bibliotek specjalistycznych. Decyzja o decentralizacji p rzy czyniła się także do zwiększenia liczby bibliotek działających w samej sieci bibliotecznej, powstała np. biblioteka na W ydziale Filologicznym.
Z istniejącej do 1972 roku Biblioteki Wydziału Humanistycznego utwo
rzono w roku 1973 - po reorganizacji Wydziału - m.in. Bibliotekę In stytutu Filologii Obcych (B IFO ). W roku 1976 zapoczątkowano z kolei podział BIFO , wyodrębniając jako sam odzielną jednostkę Bibliotekę Instytutu Filologii Rosyjskiej, którą zresztą przejściowo (i jedynie for
malnie) włączono z powrotem do BIFO w latach 1978-1979. Jako dru
gą - w 1980 roku - wyłączono również Bibliotekę Instytutu Slaw isty
ki. W roku następnym rozwiązano na wniosek władz Wydziału B iblio
tekę Instytutu Filologii Obcych4, tworząc w zamian 5 bibliotek: do już istniejących Bibliotek: Filologii Rosyjskiej (obecnie
Wschodniosłowiań-2J. R a t a j e w s k i : O rg a n iza cja i d zia ła ln ość sieci b ib lioteczn ej U niw ersytetu Śląskiego w latach 1968-1974. „Przegląd Biblioteczny” 1975, nr 2, s. 163-169; J. R a t a j e w s k i , A. P u z i o : B iblioteka Uniwersytetu Śląskiego w Katow icach (1968-1970).
W: B iu letyn B ib lio te k i Uniwersytetu Śląskiego za rok 1972. Katowice 1973, s. 55-63.
3 Zarządzenie Rektora nr 3/74.
4 Zarządzenie Rektora nr 35/81.
skiej) i Slawistyki dodano Biblioteki Instytutów Filologii Angielskiej, Germańskiej i Romańskiej. Cztery z tych bibliotek m ieszczą się zresz
tą w tym samym budynku. Ponadto na Wydziale Filologicznym dzia
łają: Biblioteka Polonistyczna, Biblioteka Bibliologiczna oraz B iblio
teka K atedry F ilologii Klasycznej.
Sytuacja ta w sprawozdaniu z funkcjonowania sieci za rok 1982 podsumowana została w następujący sposób: „Rozwój bibliotek sieci przebiegał żywiołowo. Łączenie i ponowne wydzielanie bibliotek spo
wodowało chaos organizacyjny w zakresie bazy m aterialnej [...] oraz techniki bibliotecznej [...]. W pływ Biblioteki Głównej na zmiany orga
nizacyjne i rozwój sieci [...] był w latach 1973-1981 m inim alny”5.
Obecnie stosunki w systemie biblioteczno-informacyjnym U n iw er
sytetu Śląskiego regulowane są przez Statut Uniwersytetu i R egu la m in organizacyjny systemu biblioteczno-informacyjnego Uniwersytetu Śląskiego z 2001 roku. Relacje między bibliotekami oparte są na zasa
dach tzw. decentralizacji koordynowanej, łączącej cechy systemu scen
tralizow an ego i zdecen tralizow anego. W przypadku U n iw ersytetu Śląskiego decentralizacja koordynowana charakteryzuje się tym, że biblioteki specjalistyczne - w dużym stopniu samodzielne - podlegają Bibliotece Uniwersyteckiej jedynie w następujących sprawach:
- organizacji bibliotek,
- ewidencji i opracowania zbiorów, - ogólnych zasad korzystania ze zbiorów.
Pod względem administracyjnym i finansowym biblioteki specja
listyczne podlegają władzom jednostek, przy których zostały utw o
rzone.
Zwierzchnikiem całego systemu bibliotecznego jest Prorektor ds.
Nauki. Organem doradczym i opiniodawczym Rektora jest Rada B i
blioteczna. Natom iast merytoryczny nadzór nad systemem sprawuje dyrektor BUŚ, który w myśl paragrafu 33.4 Statutu... „inicjuje działa
nia zmierzające do ujednolicenia zasad gromadzenia zbiorów i ich udo
stępniania, organizacji informacji naukowej oraz podnoszenia k w ali
fikacji zawodowych pracowników wszystkich jednostek systemu biblio
teczno-inform acyjnego U n iw ersytetu ” . D yrektor ma rów nież prawo do opiniowania wniosków w sprawach personalnych.
Zacieśnieniu więzów między centralą i pozostałymi ogniwami sys
temu sprzyja też wprowadzany od 1996 roku zintegrowany kompute
rowy system biblioteczny PR O LIB . Specyfika pracy w P R O L IB -ie spo
wodowała, że wszystkie przyłączone do niego biblioteki stworzyły je den wspólny katalog. Tym samym zwiększony został nadzór B iblio
5 Maszynopis znajduje się w Bibliotece Uniwersyteckiej.
teki U n iw ersyteckiej nad sposobem opracowania form alnego i rze czowego księgozbiorów gromadzonych w Uniwersytecie.
Do systemu biblioteczno-informacyjnego U niw ersytetu Śląskiego oprócz Biblioteki Uniwersyteckiej należy obecnie 25 bibliotek specja
listycznych:
- 9 bibliotek Wydziałów: Biologii i Ochrony Środowiska, Nauk o Zie
mi, Nauk Społecznych, Pedagogiki i Psychologii, Praw a i A d m in i
stracji, Radia i Telewizji, Techniki, Teologii, oraz Wydziału Pedago- giczno-Artystycznego F ilii UŚ w Cieszynie,
- 8 bibliotek Instytutów: Filologii Angielskiej, Filologii Germańskiej, F ilologii Romańskiej, F ilolog ii Słowiańskiej, F ilolog ii Wschodnio- słowiańskiej, Fizyki, oraz Biblioteka Bibliologiczna i Biblioteka P o
lonistyczna,
- 1 biblioteka katedralna: Biblioteka K atedry Filologii Klasycznej, - 1 biblioteka w Ośrodku Dydaktycznym w Rybniku,
- 4 b ib lio te k i jed n ostek ogólnouczelnianych i p ozaw ydziałow ych : Biblioteka Studium Języków Obcych, Biblioteka Kolegium Języka Biznesu, B iblioteka M iędzynarodow ej Szkoły N auk Politycznych oraz Biblioteka Szkoły Zarządzania,
- 2 biblioteki prowadzone we współpracy z instytucjami pozauniwersy- teckimi: Czytelnia Niemiecka (wspólnie z Instytutem Goethego) oraz Biblioteka i Czytelnia Brytyjska, będąca agendą British Council.
Poza tym w roku 2000 utworzono M iędzyin stytu tow ą Czytelnię N eofilologiczną, wspólną dla B ibliotek Instytutów F ilologii A n g ie l
skiej, Romańskiej, Słowiańskiej i Wschodniosłowiańskiej.
Statut dopuszcza też istnienie w uczelni bibliotek, które nie wcho
dzą w skład uniwersyteckiego systemu biblioteczno-informacyjnego, lecz stanowią część towarzystw naukowych lub innych organizacji. Na takich zasadach działa Biblioteka Ośrodka Alliance Franęaise.
N a relacje pom iędzy BUŚ a pozostałym i b ib liotekam i znaczny wpływ ma także fakt, że część bibliotek specjalistycznych znajduje się w dużej odległości od katowickiej siedziby centrali: w Chorzowie, Cie
szynie, Rybniku i Sosnowcu. Takie rozproszenie terytorialne jest dru
gą, obok wspomnianego już oporu kadry naukowej uczelni, przyczyną niepowodzenia wszelkich prób wprowadzenia pełnej centralizacji.
W szystk ie b ib lioteki sieci p row adzą więc sam odzielną politykę gromadzenia, opracowywania i udostępniania zbiorów. Szczegółowe zasady ich udostępniania „określa regulam in nadany przez k ierow nika jednostki organizacyjnej Uniwersytetu, przy której działa biblio
teka, w uzgodnieniu z dyrektorem BUŚ”6. Biblioteka Uniwersytecka
6 Statut Uniwersytetu Śląskiego, paragraf 32.2.
zajmuje się natom iast prenum eratą czasopism dewizowych, prow a
dzi wspólną wypożyczalnię międzybiblioteczną oraz inicjuje i koordy
nuje działania związane z wprowadzaniem zintegrowanego systemu komputerowego. Ponadto odpowiednie agendy centrali zastępują nie
które z bibliotek w zakresie zakupów publikacji zagranicznych i ich wymiany.
Większość bibliotek specjalistycznych to biblioteki jednooddzia- łowe. W yjątek stanow ią dwie największe jednostki: B iblioteka W y działu Pedagogiczno-Artystycznego w Cieszynie i Biblioteka P oloni
styczna. K ierownictwo tej pierwszej w opracowaniu zatytułowanym Miejsce B iblioteki w Cieszynie w systemie biblioteczno-informacyjnym Uniwersytetu Śląskiego z kwietnia 1996 roku7 wyraża pogląd, że jest ona „być może czymś więcej niż typową biblioteką wydziałową” . Pod
kreślając ścisły związek z systemem biblioteczno-informacyjnym uczel
ni, uznaje jednak za celowe traktowanie jej jako Biblioteki Filii, a nie jako biblioteki wydziałowej. Przedstaw ia również strukturę organ i
zacyjną tej placówki, składającą się z wypożyczalni z katalogami, czy
telni, działów [!] gromadzenia, opracowania oraz działu dokumenta
cji źródeł fonicznych i audialnych8. W Bibliotece Polonistycznej nato
miast wydzielono w drugiej połowie lat 80. dwie sekcje: Sekcję Gro
madzenia i Opracowania oraz Sekcję Udostępniania Zbiorów. Obec
nie działa jedna z nich - Sekcja Gromadzenia i Opracowania.
Centralną jednostką systemu biblioteczno-informacyjnego US jest Biblioteka Uniwersytecka, która „jest ogólnouczelnianą jednostką or
ganizacyjną i pełni funkcję ogólnodostępnej biblioteki naukowej, reali
zującej zadania naukowe, dydaktyczne i usługowe”9. Oprócz tego od
gryw a rolę b ib liotek i specjalistycznej dla In stytu tów M atem atyk i i Chemii. Zadania te znalazły odbicie również w jej strukturze złożonej z następujących agend:
1. Oddział Gromadzenia Zbiorów.
2. Oddział Opracowania Zbiorów.
3. Oddział Udostępniania Zbiorów (w tym Sekcja M agazynów).
4. Oddział Zbiorów Matematyczno-Chemicznych.
5. Oddział Informacji Naukowej.
6. Oddział Czasopism.
7. Oddział Zbiorów Specjalnych.
7 Maszynopis znajduje się w Bibliotece Wydziału Pedagogiczno-Artystycznego UŚ.
8 Zmiany organizacyjne, które w październiku 2002 roku zostały wprowadzone w F ilii w Cieszynie (podział Wydziału Artystyczno-Pedagogicznego), mogą w przyszłości spowodować głębsze zmiany także w organizacji biblioteki.
9 Statut Uniwersytetu Śląskiego, paragraf 31.
8. Oddział Kontroli Zbiorów i Sprawozdawczości.
9. Oddział Obsługi Informatycznej Bibliotek.
10. Pracownia ds. Badań Naukometrycznych.
Do struktury Biblioteki Głównej należą również wspomniane C zy
telnie: Brytyjska i Niemiecka.
Opisana struktura ewoluowała w ciągu minionych ponad trzydzies
tu lat istnienia biblioteki z działów, które zachowano w 1968 roku z dawnej biblioteki Wyższej Szkoły Pedagogicznej10. Pierw sze zarzą
dzenie Rektora Uniwersytetu Śląskiego w sprawie organizacji biblio
teki z dnia 26 kwietnia 1973 roku powoływało:
1. Oddział Grom adzenia Zbiorów.
2. Oddział Opracowania Zbiorów.
3. Oddział Udostępniania Zbiorów.
4. Oddział Informacji Naukowej.
5. Oddział Organizacji i Koordynacji Pracy.
6. Pracownię Reprograficzną.
Oddział Organizacji i Koordynacji Pracy miał za zadanie przede wszystkim współpracę z bibliotekam i zakładowymi, ale również prze
prow adzanie skontrum, zaopatrzenie w druki, organizację w ystaw i przygotowywanie m ateriałów statystycznych dla władz. Oddział ten zastąpiono wkrótce stanowiskiem wicedyrektora ds. bibliotek zakła
dowych, ale został przywrócony na początku lat 80. jako Oddział B i
b liotek Zakładowych, k tóry ponownie zlik w id ow an o w 1998 roku.
Odtąd jego obowiązki przejęły poszczególne oddziały merytoryczne.
Struktura ta była ściśle wzorowana na Zarządzeniu M inisterstw a Szkolnictwa Wyższego z 1961 roku11, a zwłaszcza Załączniku do tego zarządzenia, zatytułowanym Ramowa struktura organizacyjna B ib lio teki Głównej Szkoły Wyższej. W spom niane p rzep isy p rzew id yw ały wprawdzie stworzenie od 11 do 17 samodzielnych oddziałów, ale ze
zwalały również na łączenie kilku oddziałów w jeden, w zależności od wielkości biblioteki. Biblioteka Główna, która była wówczas m ałą pla
cówką i zatrudniała zaledwie 38 pracowników, liczbę działów ograni
czyła do minimum. Kolejne oddziały tworzono w miarę pojawiania się konkretnych potrzeb - powiększania księgozbioru lub wprowadzania nowych zadań. Jako pierwsze (w roku 1978) zorganizowane zostały
10 Zatwierdzona przez M OiSzW w 1966 roku struktura organizacyjna Biblioteki Głównej W SP wprawdzie nie weszła w pełni w życie ze względów ekonomicznych, ale w y
kształciły się pewne zespoły odpowiadające poszczególnym kierunkom pracy bibliotecznej i te zostały przeniesione do nowo utworzonej Biblioteki Głównej UŚ.
11 Zarządzenie MSzW z dnia 18 marca 1961 roku w sprawie struktury organizacyjnej i zasad działania biblioteki głównej szkoły wyższej... Dziennik Urzędowy M SzW 1961, nr 3, poz. 9.
oddziały czasopism i zbiorów specjalnych. W tym samym czasie przej
ściowo do B iblioteki włączono Muzeum Uniwersytetu, które jednak po kilku latach z tej struktury usunięto. Następnie w roku 1985 ure
gulowano sprawę zbiorów Instytutu Chemii, od początku pozosta
jących w Bibliotece Głównej, i powołano Oddział Zbiorów Chemicz- no-Matematycznych. Dalszy etap rozwoju biblioteki stanowiło utwo
rzenie Sekcji K on troli Zbiorów Bibliotecznych (1986), przekształco
nej w 1998 roku w sam odzielny Oddział Kontroli i Ewidencji Zbio
rów. Duży wpływ na zm iany w organizacji Biblioteki m iała decyzja o wprowadzeniu komputeryzacji prac. Wstępne próby w tym zakre
sie Biblioteka Uniwersytecka, wraz z kilkoma bibliotekami specjalis
tycznymi, przeprowadzała od pierwszej połowy lat 90. Ostatecznie zde
cydowano się zakupić zintegrow any system kom puterowy P R O L IB . Ponadto w ramach projektu Restrukturyzacja oddziałów in form a cji naukowej w bibliotekach uniwersyteckich zainstalowano sieciowy sys
tem rozpowszechniania baz danych na dyskach optycznych Info Ware CD/HD. W związku z wprowadzeniem nowych technologii utworzono w 1994 roku Pracownię Informatyczną, którą w kolejnym roku prze
kształcono w Pracownię Obsługi Informatycznej Bibliotek, a w roku 1998 - po połączeniu ze Stanowiskiem ds. InfoW are (1996-1997) - w Oddział. Z kom puteryzacją prac bibliotecznych zw iązane jest też utworzenie w 2000 roku w Oddziale Opracowania stanowiska biblio
tekarza systemowego.
Poza zm ianam i w relacjach w ew nątrz systemu kom puteryzacja wpłynęła również na funkcjonowanie BUS w środowisku śląskich uczel
ni wyższych, z którymi biblioteka współpracuje od 1995 roku jako czło
nek założyciel Górnośląskiego Konsorcjum Bibliotek Naukowych.
Etap, na którym obecnie znajduje się Biblioteka Uniwersytecka, jest n iew ątp liw ie etapem przejściowym . Dotychczas B iblioteka nie posiadała własnego budynku i dzieliła go z innymi agendami uczelni.
Zaawansowane przygotowania do budowy nowego gmachu, przezna
czonego wyłącznie na potrzeby biblioteki, doprowadzą niew ątpliw ie do znacznych zmian w organizacji zarówno B iblioteki U n iw ersytec
kiej, jak i całego systemu. Koncepcja funkcjonalna przyszłej biblioteki przewiduje m.in. otwarcie dużej części magazynów, wprowadzenie no
wych usług i ewentualne przyłączenie niektórych bibliotek specjali
stycznych do centrali. Zrealizowanie tych zam ierzeń może całkowicie zmienić opisaną w tym artykule strukturę.