KRZYSZTOF MIGOŃ
UNIWERSYTET WROCŁAWSKI
Awgusta W ładimirowna Mezieres1, mimo wielkich zasług, jakie po
łożyła n a polu bibliografii i księgoznaw stw a, jest p o stacią mało dzi
siaj z n a n ą zarówno w swojej ojczyźnie - w Rosji, jak też za granicą2. Do
piero od niedaw na, dzięki odnowie myśli teoretycznej i historycznej w bibliografii rosyjskiej, obserwujemy proces przyw racania nauce lu dzi i dzieł sprzed la t3. Wielkie zasługi ma tu czasopismo „Sowietskaja bibliografija” (dzisiaj - „Bibliografija”) i wydawnictwo ciągłe Rosyjs
kiej B iblioteki Narodowej w S an k t-P etersb u rg u Istoriko-bibliografi- czeskije issledowanija, które opublikowały także wiele m ateriałów doty
czących A ugusty Mezieres. Recepcja jej twórczości w Polsce ogranicza
1 Ros. Августа Владимировна Мезьер, także Мезиер, w ortografii przedrewolucyjnej Мез1еръ, w transliteracji i transkrypcji łacińskiej M ez’er, M ezier lub M iezier. Autor n in iejszeg o te k stu proponuje przyjąć w język u p olskim - za N o w y m s ło w n ik ie m o rtograficznym P W N (Red. E. P o 1 a ń s к i. W arszawa 1996, s. LXXXIX): „Gdyby w trans- krybowanym tek ście [rosyjskim - K.M.] pojawiły się n azw iska obce mające pisow nię fon etyczn ą pow inniśm y przywrócić im pisow nię oryginalną” - formę M ezieres.
2M . W M a s z k o w a : A W ( M ezieres (1869-1935). Oczerk żizn i i diejatielnosti. Moskwa 1962; biogram y w obu rosyjskich encyklopediach księgoznaw czych (K n ig o w ie d ien ije.
E n cikło p ie d ic zesk ij sło w a r’. M oskwa 1981, s. 346—347; M.W. M a s z k o w a w: K niga.
E ncikłopiedija. Moskwa 1999, s. 408-409), w encyklopediach amerykańskiej (M.T. С h o 1 - d i n. In: Encyclopedia o f L ib ra ry a n d In fo rm a tio n Science. Vol. 18. N ew York 1976, s. 4 1 - 42) i niemieckiej (К. M i g o ń. In: Lexikon des gesam ten Buchw esens. 2. Aufl. Bd. 5. Stuttgart 1999, s. 174).
3I.G. M o r g e n s z t e r n : R a sk rie p o szc ze n ije . „S ow ietskaja bibliografija” 1989,
№ 2, s. 3 -8 .
13 W k rę g u książk i...
się do kilku zaledwie w zm ianek1, mimo iż była w kręgu pracowników książki pewnym fenomenem i pamięć o niej nie powinna zaginąć. W h i
storii bibliologii pozostaw iła w yraźny ślad, choć nie pisała uczonych rozpraw. Zasłużyła się przede w szystkim jako bibliograf; opracowała liczne spisy, wśród nich Słow arnyj ukazatiel po knigow iedieniju (1924- 1934), prawdziwie m onum entalną bibliografię księgoznaw czą do dzi
siaj użyteczną dla każdego, kto zajm uje się lite ra tu rą i k siąż k ą w Ro
sji. Paweł Bierkow nazw ał ją „bibliografem rom antykiem ”3, a Cilia Grin zaliczyła do grona entuzjastów , dzięki którym bibliografia w Rosji mogła istnieć, rozwijać się i pełnić swoją oświatow ą misję'5.
A ugusta Mezieres należała do tego środowiska demokratycznej in teligencji rosyjskiej, które na przełomie XIX i XX wieku wydało wy
bitnych pisarzy, znakom itych uczonych i artystów, działaczy społecz
nych o różnej orientacji ideowej i politycznej. Urodziła się 13 (25) gru d formacyjnych, indeksów. Wpływ R ubakina spowodował, że aktyw nie uczestniczyła w ruchu sam okształceniow ym 9. U znanie w środowisku
4Rec. U kazatiela 1924 (poszczególne tomy cytowane s ą w niniejszym artykule ja ko: U kazatiel 1924, ...1931, ...1933, ...1934). А. В a r: „Przegląd Biblioteczny” 1927, s. 112- 114; rec. U kazatiela 1931. W. D o b r o w o l s k a : „Przegląd Biblioteczny” 1932, z. 1-2, s. 47-48; K. M i g o ń : Z dziejów n a u k i o książce. Wrocław 1979, s. 94—95. Także referat К. M i g o n i a pt. A u g u sta M ezieres i je j bibliografia księgoznaw cza na posiedzeniu Ko
m isji Bibliologii i Bibliotekoznaw stw a W rocławskiego Towarzystwa N aukow ego w dniu 26 maja 1995 r.
literackim przyniosła jej obszerna, licząca w raz z uzupełnieniam i bli
sko 25 tysięcy pozycji, dwuczęściowa bibliografia lite ra tu ry rosyjskiej R usskaja słow iesnost’ s X I po X IX stoletija wkluczitielno (Sankt-Pie- tierb u rg 1899-1902)10. W stęp do części drugiej napisał Rubakin; reko
mendował bibliografię czytelnikom, wskazywał na jej znaczenie, chw a
lił autorkę, która samodzielnie i bardzo dobrze wykonała w ielką p ra cę w ciągu zaledwie trzech la t11.
Na bibliografię Słow arnyj ukazatiel po knigowiedieniju, dzięki któ
rej A ugusta M ezieres weszła do historii rosyjskiej i światowej biblio
logii, s k ła d a ją się cztery tom y opublikow ane w la ta c h 1924-1934:
(1) podstawowy tom z 1924 roku, (2) trzytom owa kontynuacja tej edy
cji, oznaczana na k artach tytułowych jako części: 1 (litery А-Ж, 1931), 2 (3—П, 1933) i 3 (Р-Я, 1934). Całość ma objętość około 190 arkuszy wy
dawniczych. O motywach, którym i kierow ała się, podejm ując wielo
le tn ią pracę nad bibliografią księgoznaw stw a, i o zakresie tej pracy A ugusta Mezieres pisze we w stępach do Ukazatiela 1924 i 1931. Szcze
gólnie ten drugi dobrze orientuje w metodzie pracy autorki, w prow a
dza w prehistorię i historię przedsięwzięcia, ujaw nia zasadnicze pro
blemy ówczesnych debat nad is to tą i kondycją księgoznaw stw a. P la nując swoją bibliografię, autorka zastanaw iała się nad samym pojęciem
„księgoznawstwo”, nad zjawiskami w życiu książki, które ono obejmu
je, nad sposobem ich przedstaw iania. Doszła do wniosku, że w biblio
graficznej prezentacji dorobku księgoznawstwa „można posłużyć się sło
wami, związanymi z k siążk ą i czytelnikiem, z produkcją książki i jej rozpowszechnianiem , z jej h isto rią i ro lą w stosunkach między ludź
mi”12. Tak narodziła się słownikowa forma bibliografii: przedmiotowe hasła spisane w porządku alfabetycznym zaw ierające bibliografię dane
go zagadnienia. Ukazatiel 1924 liczy około 200 takich haseł, w n astęp nych tomach zasób ten powiększa się do około 500.
Słowarnyj ukazatiel po knigowiedieniju jest retrospektyw ną biblio
g ra fią rosyjskiego piśm iennictw a księgoznawczego i - w znacznym stopniu - prasoznaw czego (co wynikało z ówczesnych poglądów na zakres księgoznaw stw a13), jest - według słów samej au to rk i - „próbą ujęcia w szystkich zagadnień księgoznaw stw a w całej jego różnorod
ności, bibliograficznym zrębem jego teorii, historii, techniki i organi
10 Reprint obu części wydał w jednym wolum inie w 1972 r. lipski Z entralantiqua
riat der DDR.
11 A.M. M e z i e r e s : R u ssk a ja sło w iesn o st’..., cz. 2, s. I.
12 U kazatiel 1931, s. IV. Przekład cytatów z rosyjskiego - K.M.
13 Por. zw łaszcza strukturę k sięgoznaw stw a w edług Mikołaja Somowa. Zob. K. M i - goń: Z dziejów n a u k i o książce..., s. 103-104.
zacji”14. Zakres bibliografii i jej konstrukcję w yznaczają „słowa - rdze
nie”: książka i czytelnik. Te dwa pojęcia s ta n ą się po latach cen traln y mi kategoriam i rosyjskiego (radzieckiego) księgoznaw stw a15.
A utorka m iała nadzieję, że jej słownik powinien pomóc w konty
nuacji prac n ad k sią ż k ą i czytelnikiem oraz pokazać nowe asp ek ty badań w tym zakresie. Takie zadania bibliografii określają też krąg jej użytkowników; obejmuje on - jak sądziła au to rk a - po pierwsze, księ- goznawców zajm ujących się p racą bad aw czą po drugie, bibliotekarzy bibliotek naukow ych i publicznych (w Rosji - bibliotek masowych), a także pracowników książki w instytucjach wydawniczo-księgarskich.
Skorzystają z niej również historycy lite ra tu ry i dziennikarze, in s tru k torzy sam okształcenia i inni.
Nie w szystkie problem y książki s ą w U kazatielu uwzględnione.
Świadomie pom inięta je st książka dziecięca i najm łodszy czytelnik, co auto rk a wyjaśniła następująco: „[...] wiąże się z tym inne podejście do układu słownika. Kw estie te m u szą przywoływać szereg nowych słów i pojęć związanych z zagadnieniam i psychologii wieku dziecięce
go, pedagogiki i szkolnej edukacji i wychowania. Ten obszar zagad
nień powinien jeszcze znaleźć swojego specjalnego bibliografa”16. N ie
pełne s ą dane pochodzące z prowincjonalnych czasopism i gazet, nie zostały uwzględnione bibliografie specjalne. A utorka nie wypowiedzia
ła się nigdzie bliżej o kryteriach doboru i selekcji m ateriału bibliogra
ficznego. Zakładała, że wszystko, co dotyczy książki, a występuje w p i
śm iennictwie, powinno znaleźć się w jej bibliografii. Z kolei korzysta
nie ze źródeł pośrednich i z pomocy współpracowników odbiło się n e
gatywnie na metodyce opisów bibliograficznych. Te i inne niedostatki i niekonsekwencje, zauw ażone przez sam ą autorkę oraz przez u ż y t
kowników i recenzentów Słowarnogo ukazatiela, były po części kory
gowane w kolejnych tom ach17.
T rw ałą w artość Słowarnogo ukazatiela dla bibliologa widać najle
piej w wielkich hasłach problemowych obejmujących znaczne obszary wiedzy o książce, bibliotece, czytelniku, na przykład Bibliografy w Ros- sii, Bibliografy i bibliołogi X V III-X X st., Bibliotiekari i bibliotiecznyje i kniżnyje diejatieli, Izdatieli i knigoprodawcy, Kniga w Rossii, Kniga w sowietskoj Rossii, Czitatiel, Knigowiedczeskije żurnały. W spółpracy
14 U kazatiel 1924, s. VII.
15 Por. zw łaszcza I.E. B a r e n b a u m : S istie m a „kniga — czita tiel” i niekotoryje a ktu a l- nyje zadaczi sowietskogo knigowiedienija. W :A ktu a ln yje problem y knigowiedienija. Sbornik n a u czn yc h trudów . M oskwa 1976, s. 17-27.
16 U kazatiel 1931, s. XI.
17Por. G.I. P o r s z n i e w : B ib lio g ra ficzeska ja enciklo p ied ija kn ig o w ied ien ija . W:
I d e m : E tiu d y po k n iżn o m u diełu. M oskwa 1929, s. 86-96.