PRZEMYSŁAW KASPERKIEWICZ
UNIWERSYTET ŚLĄSKI
Zapewnienie i utrzym anie na bieżąco w pełni stabilnego i skuteczne
go m onitoringu krajowej produkcji wydawniczej jest trudnym i uciąż
liwym zabiegiem. Winę za ta k i stan rzeczy ponoszą niejednokrotnie sam i wydawcy. Nie w szystkie oficyny rygorystycznie p rz e strz e g a ją zasad przesyłania centralnej bibliotece egzem plarza obowiązkowego, nie w idzą również potrzeby ubiegania się o uzyskanie num eru ISBN i ISSN. Tym sam ym pogłębia się niekom pletność narodowej biblio
grafii. A przecież nadrzędnym celem krajowej rejestracji bibliograficz
nej jest rzetelne i kom pletne informowanie o całości dorobku piśm ien
niczego w skali państw a.
Obecnie rynek wydawniczy prężnie się rozwija. Oprócz tradycyj
nych wydawnictw zw artych i ciągłych coraz liczniejszą reprezentację m ają w nim publikacje elektroniczne. Encyklopedie, poradniki i słow
niki na nośniku CD-ROM i DVD-ROM wzbogacają ofertę wielu ren o mowanych firm wydawniczych. O powszechności takiej p rak ty k i św iad
czy choćby wysokość nakładów finansowych, przeznaczanych rokrocz
nie na finalizację zam ierzeń wydawniczych - często s ą one porówny
walne z kosztam i realizacji planu wydawniczego tradycyjnych publi
kacji. O ile cena uzyskania nośnika jest bardzo niska, o tyle koszty pro
dukcji w ydaw niczej zdecydow anie w ysokie. S pecyficzną sk ład o w ą procesu wydawniczego tej formy publikacji jest opracowanie elek tro niczne, obejmujące m.in. etap tw orzenia i program ow ania aplikacji.
Praw a autorskie obejm ują tu nie tylko źródła tekstowe czy ilustracyj
ne. C hronią także autorów (właścicieli) m ateriałów dźwiękowych, fil
mowych i anim acyjnych. W łaśnie takich form twórczości spotyka się
najwięcej w m ultim edialnych wydawnictwach. K siążka w formie elek
tronicznej to rów nież wyzwanie dla bibliotek i ośrodków inform acji naukowej. Mówiąc o nowoczesnej bibliotece, m am y n a myśli nie tylko placówkę u d o stęp n iającą w łasny kom puterow y katalog tradycyjnych form publikacji, ale rów nież grom adzącą m ultim edialne kom pendia wiedzy.
Proces rejestracji bibliograficznej wymienionego typu wydawnictw dopiero się rozpoczął. J e d n ą z przeszkód na tej drodze jest b ariera psy
chologiczna. Trudno jeszcze przyzwyczaić się do tra k to w a n ia dysku optycznego z zapisanym m ultim edialnym dokum entem elektronicznym jak „książki”. B rak takiej świadomości w kręgach wydawców i k się
garzy powoduje, iż wydawnictwa m ultim edialne zalicza się do pro g ra
mów komputerowych. O praktyce tej pisze szerzej w Raporcie o m u lti
m ediach Jak u b Frołow1. Analizując kanały dystrybucji tego typu pu blikacji, wskazuje na niski udział hurtow ni i księgarni w ich sprzeda
ży oraz pozostawienie kolportażu w gestii specjalistycznych sklepów i salonów kom puterow ych. N ajw ięksi potentaci w bran ży w ydaw ni
czej ko rzy stają z własnej sieci dystrybucji.
Podobne niezdecydowanie i brak konsekwencji wyraża się w stoso
wanej terminologii. Najbardziej nadużywane obecnie pojęcie to „m ulti
m edia”. J e s t ono w różny sposób definiowane, przy czym każde z ujęć reprezentuje pewien odrębny p u n k t w idzenia definiującego. N ajbliż
sze praw dzie wydaje się tak ie oto: m ultim edia to „połączenie wideo, dźwięku, grafiki i te k stu w je d n ą wielopoziomową aplikację kom pu
te ro w ą k tó ra w ykorzystyw ana może być w trybie in terak cy jn y m ”2.
We w szystkich próbach definiow ania należy zwrócić uwagę n a brak precyzji i kom pletności spowodowany zbyt szerokim zakresem z n a czeniowym tego term inu. Znakom itym tego przykładem jest otw arta i wciąż rozw ijana lista „usług m ultim edialnych”, do której w m iarę upływu czasu dopisuje się kolejne propozycje. Z kolei m ianem „książ
ki elektronicznej” nazyw a się jednoznacznie specjalistyczne przeno
śne urządzenie, um ożliw iające zapis i odczyt te k s tu 3. B ardziej tra f
nym term in em wydaje się za to „dokum ent elektroniczny” - uw aża się to pojęcie od pewnego czasu za najbardziej właściwe. Zgłosił jed n ak w tej spraw ie w ątpliw ości J u r a n d C zerm iński. W yeksponował definicję „dokum entu cyfrowego” i zwrócił uwagę n a konieczność roz
1J. F r o ł o w : R a p o rt o m u ltim e d ia c h . W arszawa 2001, s. 4 1 -4 4 .
2R. K a t a r z y n i a k : D efinicje m u ltim e d ió w . „Praktyka i Teoria Informacji N auko
wej i Technicznej” 1995, nr 1, s. 18; autor w artykule prezentuje zróżnicowane stanow iska term inologiczne w ielu badaczy.
3Z. P ł o s k i : S ło w n ik encyklopedyczny - In fo rm a tyk a . W arszawa 1999.
ró żnian ia cyfrowej i analogowej jego w ersji oraz opowiedział się za stosow aniem nazwy „elektroniczny dokum ent cyfrowy”. Według n ie
go „to dowolny dokum ent zakodowany za pomocą dowolnego system u liczbowego i dostępny do wszelkich transform acji cyfrowych”11. Każda z propozycji definicji ujm uje zaledwie fragm ent obszernego zespołu cech charakteryzujących tę formę publikacji. Wydaje się jednak, iż uży
wanie zgodnie z norm ą bibliograficzną nazwy „dokum ent elektronicz
ny” umożliwia kwalifikowanie dzieł do rejestracji w bibliografii naro dowej.
M ultim edialna „książka” ma w łasn ą specyfikę. Jej odmienność fi
zyczna i logiczna (w porów naniu z form ą kodeksu) wymusza przyjęcie w pracach bibliograficznych zmodyfikowanych stre f opisu fizycznego.
Dlatego w ykorzystyw anie istniejących norm atyw ów opisu bibliogra
ficznego, przygotowanych z m yślą o wydawnictwach innych niż elek
troniczne, nie je st słuszne. Z aistniała potrzeba opracow ania wzorco
wej norm y w yłącznie dla tej formy wydawniczej, norm y wnoszącej k onkretne u stalen ia norm alizacyjne na użytek rejestracji prow adzo
nej w kraju. M iędzynarodowe regulacje w tym zakresie funkcjonują i s ą rozwijane od wielu la t5. Jeśli potraktow ać CD-ROM i DVD-ROM jak nośniki zapisu dowolnego typu tekstu, czyli tak jak wynaleziony przed w iekam i papier, to typologia dokum entów elektronicznych po
szerzy się analogicznie do typologii tradycyjnych dokum entów nie mających postaci elektronicznej. W toku prac bibliograficznych, któ re m uszą nadążać za postępem w dziedzinach techniki, norm alizacja opisu bibliograficznego jest ostatnim krokiem. N ajpierw pow staje pro
dukt myśli technicznej i w ynalazek staje się dobrem k u ltu ry dostęp
nym w handlu, a dopiero później bibliograf dokonuje rejestracji no
wych dzieł.
W takiej sytuacji tym bardziej cieszy stanow isko Biblioteki N a
rodowej, k tó ra zainicjow ała rejestrację bibliograficzną dokum entów elektronicznych w ram ach bieżącej bibliografii narodowej. W czerw cu 1998 roku w ram ach funkcjonującego D ziału Katalogów C en tral
nych i Dokumentów Elektronicznych powołano Pracownię D okum en
tów E lektronicznych6. Pow stałej jednostce przydzielono następujące zadania:
4J.B. C z e r m i ń s k i : Cyfrowe środow isko w spółczesnej biblioteki. G dańsk 2002, s. 173.
5I n te r n a tio n a l S ta n d a r d B ib lio g ra p h ic D escrip tio n fo r C o m p u ter F iles (1990);
In tern a tio n a l S ta n d a r d B ibliographic D escription fo r Electronic Resources (1997).
6 Na podstawie korespondencji elektronicznej z 13 czerwca 2002: M.M. M i c h a l s k a : bndokel@bn.org.pl (13 czerwca 2002). Re: Podziękowania.
- grom adzenie, opracowanie, przechowywanie i udostępnianie doku
m entów elektronicznych,
- inicjow anie oraz rozw ijanie m etodyki grom adzenia, opracow ania, przechow yw ania i ud o stęp n ian ia wymienionego ty p u publikacji, - obsługa inform acyjna użytkowników,
- organizacja i prow adzenie konsultacji i szkoleń,
- w spółpraca z innym i kom órkam i organizacyjnym i Biblioteki N aro
dowej oraz instytucjam i w k raju i za granicą.
Pozyskiwanie publikacji elektronicznych odbywa się zgodnie z prze
pisam i o egzem plarzu obowiązkowym7. Pracow nia naw iązuje i u trz y muje kontakty z wydawnictwam i. Samodzielnie zabiega o dostarcze
nie przysługującego jej egzem plarza, k ieru jąc odpow iednie monity.
Prow adzi też szczegółow ą an alizę krajow ego ry n k u wydawniczego, w ykorzystując wszystkie dostępne kanały informacji, w tym In te rn e t i p rasę kom puterow ą. Innym , raczej m arginalnym źródłem wpływu dokum entów elektronicznych, s ą zakup, dary i w ym iana (tę o sta tn ią uwzględniono w planach).
Opracowanie bibliograficzne przebiega w dwóch kierunkach. Opi
sy dokum entów tra fia ją do komputerowej bazy w system ie INNOPAC. elektronicznych o cechach wydawnictw zw artych i ciągłych. Wcześniej jednak dokonano analizy stru k tu raln ej rekordów występujących w za
granicznych bazach oraz opisów odnotowanych w w ybranych biblio
g ra fia c h narodow ych. W arto w spom nieć, iż r e je s tr a c ją b ib lio g ra m ateriałów . W: N arodow e i regionalne serw isy bibliograficzne. M ateriały z ogólnopolskiej ko n feren cji nt. „ A u to m a tyza c ja serw isów b ib lio g ra ficzn ych . B ib lio g ra fie regionalne, bibliografia narodow a. S ta n p ra c i za m ie rze n ia ”, W arszaw a 2—4 g r u d n ia 1998. Red.
J. W o ł o s z. W arszawa 1999, s. 89; Polska i bieżąca bibliografia narodowa: dobór i selekcja m ateriałów . Red. J. S a d o w s k a . W arszawa 1999.
11 W k rę g u książk i...
-N-01152-139, zaw ierający uporządkow ane propozycje cech c h a ra k te ryzujących wszystkie dokum enty elektroniczne. We w rześniu 2000 roku mocą odpowiedniej uchw ały Polski K om itet N orm alizacyjny u sta n o wił o stateczn ą w ersję norm y PN-N-01152-13 - Opis bibliograficzny.
D okum enty elektroniczne10. Jednocześnie obow iązują a rk u sze przy gotow ane dla pozostałych typów dokum entów n ieelek tro n iczn y ch . W Polsce prace norm alizacyjne podjęto później niż w innych krajach.
Pierw sza rodzim a publikacja m ultim edialna została w ydana w 1995 ro k u 11. Tworzona bibliografia reagująca na zm iany je st późniejszym dokonaniem, ale ma ujęcie retrospektyw ne, dzięki czemu również s ta r sze wydawnictwa s ą w niej odnotowywane.
K om pletna lista elem entów form atu USMARC, stosowanych przy opisie bibliograficznym dokum entów elektronicznych, obejmuje zes
taw pól i podpól dla publikacji w formie tradycyjnej, uzupełniony o pola i podpola, podkreślające specyfikę elektronicznego źródła in fo rm a
cji12. Obowiązkowe i najbardziej charakterystyczne z nich to:
- pole 245 - strefa ty tu łu właściwego i oznaczenia odpowiedzialności,
$ h - określenie typu dokum entu: przyjęta forma: do ku m ent elektroniczny,
- pole 256 - stre fa rodzaju i wielkości doku m en tu elektronicznego,
$ a - oznaczenie rodzaju i wielkości zasobu elektronicz
nego (zawartość i rozmiar),
- pole 300 - strefa opisu fizycznego (rodzaj i liczba nośników, form at danych, wymiary, tryb dostępu),
- pole 500 - strefa uwag: źródło tytu łu właściwego,
- pole 538 - strefa uwag: w ym agania systemowe (zalecana m inim al
na konfiguracja sprzętu).
Pełny opis bibliograficzny publikacji elektronicznej w form acie USMARC ilu stru je przykład 1.
006 m g i
007 co cgannnuunuu
008 000516sl996 pl g i poi nmm i
020 8301122331
040 WA N IcWA N IePNN 041 0 poi
080 0/9(03)
9Zob. http://www .vulcan.pl/bibliotekarz/poradnik/katalogi_04.htm l 10 PN-N-01152-13. Opis bibliograficzny. D o ku m en ty elektroniczne.
11J. F r o ł o w: R a p o rt o m u ltim e d ia ch ..., s. 15-19.
12 N a podstaw ie cytowanej korespondencji z M.M. M ichalską.
245 00 Encyklopedia multimedialna PWN|h[Dokument elektroniczny] /
|c[red. prow. Piotr Senatorski], 250 Edycja 1996, wersja 1.02.
256 Multimedia interakcyjne.
260 Warszawa : IbWydawnictwo Naukowe PWN, |cl996.
300 1 dysk optyczny (CD-ROM) : Ibdźw., kolor ; |cl2cm + lelnstrukcja.
500 T y t . z ekranu tytułowego.
500 Oznaczenie wyd. z ekranu tytułowego, oznaczenie wersji po wybraniu opcji „pomoc".
538 Wymagania systemowe: komputer PC 486 DX2; 8 MB RAM; system operacyjny Windows 3.1 PL lub następne; karta SVGA 1 MB rozdzielczość 800x600; karta dźwiękowa 16 bit; napęd dysków CD-ROM x 4 ; głośniki.
650 9 Encyklopedia polska|vdokument elektroniczny 700 1 Senatorski, Piotr.leRed.
920 83-01-12233-1
94 9 Wydawnictwa popularne-ogólne
999 DEAP I bDEMM | xEl | y2001
Przykład 1. Opis bibliograficzny publikacji elektronicznej w formacie USMARC (katalog INNOPAC BN)
Podobnie p rzed staw ia się kw estia formy opisu katalogowego ty powego dla bibliografii w wersji drukowanej. J a k w bibliografii, obo
w iązuje w niej trzeci stopień szczegółowości oraz analogiczny porzą
dek stre f opisu, znanych z opracowania formalnego dokum entów t r a dycyjnych. Także w tym przypadku m ożna w skazać w ybrane specy
ficzne elem enty:
- strefa 1 - ty tu ł i oznaczenia odpowiedzialności: typ dokum entu: przy
ję ta forma: dokum ent elektroniczny,
- strefa 3 - szczegółowe oznaczenie rodzaju i wielkości dokum entu (zawartość i rozmiar),
- strefa 5 - opis fizyczny (rodzaj i liczba nośników, form at danych, wymiary, tryb dostępu),
- strefa 7 - uwagi: w ym agania systemowe (zalecana m inim alna konfi
guracja sprzętu, źródło ty tu łu właściwego).
Modelowy wzór kompletnego opisu katalogowego publikacji elek
tronicznej ilu stru je przykład 2 (s. 164).
W arto w tym m iejscu wspom nieć, iż opracow anie przedm iotow e dokumentów elektronicznych realizow ane je st na podstaw ie S ło w n i
ka języka haseł przedmiotowych Biblioteki Narodowej, do którego wpro
wadzony został jedynie nowy określnik formalny - „dokument elektro
niczny”.
E ncyklopedia m ultimedialna PWN [Dokument elektro
n ic z n y ]/ (red. prow. Piotr Senatorski], - Edycja 1996, wersja 1.02. - Multimedia interakcyjne. - Warszawa : W ydawnictwo N aukow e PWN, 1996. - 1 dysk optyczny (CD-ROM) : dźw., k olor; 12cm -f Instrukcja
W ym agania system ow e: kom p u ter PC 486 DX2; 8 MB RAM; system o peracyjny W indow s 3.1 PL lub n astępn e; karta SVGA 1 MB rozdziel
czość 800x600; k arta dźw iękow a 16 bit; n ap ęd dysków CD-ROM x4;
głośniki. - Tyt. z ek ran u tytułow ego. - O znaczenie wyd. z ek ran u ty
tułow ego, oznaczen ie wersji p o w ybraniu opcji "pom oc".
ISBN 83-01-12233-1
1. E ncyklopedia polska - d o k u m e n t elektroniczny
0/9(03)
b l 3744677 28/200'i
Przykład 2. Opis bibliograficzny publikacji elektronicznej w Bibliografii Dokumentów Elektronicznych
Rozwój metodyki sporządzania opisu bibliograficznego dokum en
tów elektronicznych oraz ich cen traln a rejestracja m ają ogromne zna
czenie w spraw ow aniu lokalnej działalności bibliograficznej. Po pierw sze, środowisko bibliotekarzy powinno być otw arte na ekspansję no
wych technologii informacyjnych. Lepiej prosperujące pod względem ekonomicznym sam orządy tery to rialn e i miejscowi sponsorzy um oż
liw iają wyposażenie placówek bibliotecznych w odpowiednie urządze
nia techniczne. Po wtóre, zmianie ulegają również potrzeby i oczeki
w ania współczesnych czytelników. W zrasta zainteresow anie elek tro nicznym i źródłam i inform acji. S tąd potrzeba u sp raw n ian ia i posze
rz a n ia istniejącego w a rsz ta tu inform acji o kolejne, specjalistyczne narzędzia informacji pochodnej, a więc katalogi dokumentów elektro
nicznych.
O pracow anie bibliograficzne dokum entów elek tro n iczn y ch je s t uzasadnione jedynie w przypadku tych źródeł informacji, które zosta
ły utrw alone na nośniku fizycznym. W tym miejscu należy wspomnieć pojęcie dokum entu elektronicznego, zdefiniowanego w projekcie k ra jowej normy. J e s t to „dokum ent, w którym inform acja je st zapisana w sposób czytelny dla kom putera”. Ta sam a norm a wymienia dwa typy dostępu do informacji: lokalny (gdy zasoby s ą utrw alone i dostępne
na nośniku fizycznym - tryb offline) i zdalny (gdy zasoby nie są u trw a lone n a nośn ik u fizycznym i dostępne w trybie online). Te w łaśnie okoliczności zdalnego dostępu n a su w a ją pewne refleksje i w ątpliw o
ści zw iązane z p ra k ty k ą rejestracji bibliograficznej. O ile opracow a
nie bibliograficzne udostępnionych sieciowo baz danych n a CD-ROM nie budzi zastrzeżeń (wiadomo, że istn ie ją one jako przedm ioty m a te rialnie), o tyle czynność opisyw ania arty k u łu z czasopism a funkcjonu
jącego jedynie w postaci w itryny WWW nie uzyska formy przedm io
tu, jeśli te k st ten nie zostanie skopiowany n a jak iś nośnik. P rzy k ła
dem obrazującym tę sytuację je st „Elektroniczny B iuletyn In fo rm a
cyjny B ibliotekarzy”, dostępny w In tern ecie13. Jego zaw artość stan o w ią umieszczone n a serwerze pliki, które tru d n o n aw et zaliczyć for
m alnie do publikacji. W myśl przepisów ustaw y o ochronie praw a u torskich m ateriał opublikowany to m ateriał utrw alony fizycznie, do
stępny w określonej liczbie egzemplarzy (książka, płyta kompaktowa, etc.). Nie m a zatem potrzeby i uzasadnienia rejestracji dokum entów charakteryzujących się ograniczonym, „ulotnym” czasem istnienia. Ich efemeryczność wynika przede w szystkim z przyjętych zasad redago
w ania, utrzym yw ania archiw um i aktualizacji internetow ego serw i
su. Z d a rz a ją się rów nież inne, n ieprzew idyw alne sytuacje: trw ałe uszkodzenie pamięci masowej serw era bądź zdalne i celowe zniszcze
nie zbiorów danych przez sieciowego włamywacza (hakera). B rak za
pasowych kopii praktycznie uniem ożliw ia odzyskanie dzieła. Dopie
ro pow szechny proces archiw izacji internetow ych źródeł inform acji pozwoliłby zrewidować przedstaw ioną tezę. Z powodu olbrzymiego przy
ro stu i płynności zasobów inform acyjnych w Internecie tak ie p rzed sięwzięcie po pro stu nie je st możliwe. Dlatego niektóre z m etodycz
nych rozw iązań zaw artych w arkuszu n r 13 norm y opisu bibliograficz
nego nie pozostaną zapewne w ykorzystane14.
R ejestracja bibliograficzna publikacji elektronicznych to zadanie w ym agające przede w szystkim konkretyzacji zasad m etodycznych.
Można skorzystać z bogatych doświadczeń zagranicznych agencji biblio
graficznych. N orm a przyjęta do powszechnego stosow ania w Polsce to spore osiągnięcie. Jed n a k ż e ciągłe technologiczne przeobrażenia w zakresie formy i s tru k tu ry informacji elektronicznej w ym agają jej p e rm a n en tn e j a k tu alizacji. Inicjaty w a I n s ty tu tu B ibliograficznego Biblioteki Narodowej jako centrali bibliograficznej, polegająca na opra
cowaniu i grom adzeniu zbiorów elektronicznych, je st niezwykle w aż
ka i potrzebna do dalszego uczestnictwa narodu w kulturze, gdyż um oż
13Zob. http://ebib.oss.wroc.pl
14Zob. http://w ww .vulcan.pl/bibliotekarz/poradnik/katalogi_04e.htm l
liwi orientację i wybór właściwych dzieł przez użytkowników. Ważna wydaje się też zm iana spojrzenia na współczesną publikację (książkę, czasopismo, film, dokum ent dźwiękowy i inne), gdyż wciąż ulega ona przeobrażeniom w zakresie fizycznej formy i stru k tu ry logicznej. M a
sowa i wysoko nakładow a produkcja wydawnicza cyfrowych p u b lik a
cji elektronicznych przy jednoczesnym szybkim ich „starzen iu się”, w m iarę pojaw iania się nowych edycji znanych tytułów, skłaniać w in
na do uważnej obserwacji tego sektora rynku wydawniczego.