Należy przypomnieć, że rezultaty rozwoju dziecka uwarunkowane są dwoma czynnikami: procesami dojrzewania i uczenia się. Proces uczenia się jest przy tym rozpatrywany szeroko, jako proces polegający na gromadzeniu i przetwarzaniu poznawczych, społecznych lub praktycznych (indywidualnych i grupowych) doświadczeń zdobytych dzięki różnorodnej aktywności własnej. Uczenie się dziecka może przebiegać w kilku formach: uczenia się spontaniczne-go, które odbywa się według własnespontaniczne-go, wewnętrznego programu („dziecko robi to, co chce”), uczenia się reaktywnego, które realizowane jest według progra-mu zewnętrznego („dziecko robi to, czego chce jego nauczyciel”), oraz uczenia się spontaniczno-reaktywnego („dziecko robi to, co chce, ale chce tego, czego chce jego nauczyciel”)22. Przyjmuje się, że wszystkie formy uczenia się uczniów w młodszym wieku szkolnym mogą być obecne w procesie edukacji. Wymie-nionym rodzajom uczenia się odpowiadają różne typy sytuacji edukacyjnych, które nauczyciel powinien doceniać i uwzględniać w pracy, bez preferowania któregokolwiek z nich. Typy sytuacji umożliwiających uczenie się można opi-sać przez trzy rodzaje podejść nauczyciela do tego procesu, takie jak: podejście sytuacyjne, projektowanie okazji edukacyjnych, podejście zadaniowe23. Należy tu jednak podkreślić, że głównym rodzajem uczenia się dziecka powinno być uczenie się spontaniczno-reaktywne, dla którego bardzo sprzyjającą sytuacją jest
22 L.S. Wygotski, Wybrane prace psychologiczne, tłum. E. i J. Flesznerowie, PWN, Warszawa 1971.
23 Szerzej na temat trzech typów sytuacji edukacyjnych można przeczytać m.in. w publikacji: J. Uszyńska-Jarmoc, Metody wspierania aktywności edukacyjnej, „Wychowanie w Przed-szkolu” 2004, nr 9, s. 515–523; J. Uszyńska-Jarmoc, Wybrane problemy organizowania ucze-nia się dzieci we wczesnym dzieciństwie [w:] A. Cichocki (red.), Edukacja elementarna szansą nowej jakości wychowania, Trans Humana, Białystok 2005, s. 83–109.
90
Poznać – Zrozumieć – Doświadczyć. Teoretyczne podstawy praktycznego kształcenia... projektowanie okazji edukacyjnych24. Kolejną metodą, którą warto stosować, jest metoda projektów, stwarzająca dziecku okazje do gromadzenia, porządko-wania, strukturalizacji i restrukturalizacji doświadczeń, przy nienarzucającej się postawie nauczyciela. Dzięki metodzie projektów dziecko ma szansę osiągnięcia samodyscypliny w poznawaniu oraz kreowaniu siebie i świata, ponieważ jego aktywność wyzwalana jest przez odczuwane w danym czasie potrzeby, zaintere-sowania, aspiracje, a nie presję dorosłych. Ogólne zestawienie rodzajów uczenia się, odpowiadających im rodzajów sytuacji edukacyjnych i rodzajów aktywności dziecka przedstawione jest w tabeli 1.Tabela 1. Rodzaje aktywności i uczenia się dzieci w młodszym wieku szkolnym
Sytuacje edukacyjne i źródła aktywności Rodzaj uczenia się Rodzaj aktywności Rodzaj interakcji nauczyciel – dziecko Cel określony z perspektywy nauczyciela Metody pracy działanie dziec-ka w typowych, codziennych warun-kach, umożliwiają-cych mu samodziel-ne zaspokajanie aktualnych potrzeb
spontaniczne spontaniczna dominacja
dziecka zbieranie różnorodnych doświadczeń zabawy, prace i zajęcia dowol-ne (swoboddowol-ne, samodzielnie inicjowane przez dziecko) działanie dziecka w sytuacji pojawiają-cych się problemów natury praktycznej spontaniczno--reaktywne inspirowana, częściowo wspomagana z zewnątrz skoordynowa-na aktywność dziecka i na-uczyciela zbieranie i opracowywa-nie doświad-czeń metoda pro-jektów działanie dziecka w sytuacji szerokich ofert – możliwość wyboru reaktywno--spontaniczne proponowana i początkowo kierowana z zewnątrz skoordynowa-na aktywność nauczyciela i dziecka świadome i celowe zbie-ranie, opra-cowywanie i reorganizacja doświadczeń projektowanie okazji eduka-cyjnych działanie dziecka w sytuacji koniecz-ności wykonania określonych zadań
reaktywne kierowana dominacja
nauczyciela opraco-wywanie doświadczeń, świadome, celowe i ukie-runkowane na określony efekt zajęcia dydak-tyczne kiero-wane przez nauczyciela
Źródło: opracowanie własne.
24 R.M. Łukaszewicz (red.), W poszukiwaniu lepszej szkoły, Wyd. UWr, Wrocław 1998. W publikacji tej autor pisze: „Projektowane okazje edukacyjne są jak starannie zaplano-wane niespodzianki, mamy tu bowiem do czynienia z zadaniami otwartymi, w których nie znamy dróg dochodzenia do rozwiązania, ani samych wyników – jest ich po prostu niewyobrażalna wielość; stymulują zmysły, budzą emocje, wywołują rozmaite przeżycia, nakręcają motywację i ciekawość poznawczą” (tamże, s. 17).
Wymienione rodzaje sytuacji edukacyjnych wyznaczają nauczycielowi od-mienne role i zadania. W sytuacji pierwszej podstawowym jego zadaniem jest tworzenie dziecku psychologicznych i materialnych warunków do działania w po-czuciu bezpieczeństwa psychologicznego. W tego typu sytuacji dzieci wiedzą, że mają pełną wolność w podejmowaniu decyzji odnośnie do własnej aktywności, ale muszą jednocześnie mieć świadomość odpowiedzialności za jej przebieg i efekty. Podstawowym zadaniem nauczyciela jest umożliwianie działania w sytuacjach nowych, wyzwalających ciekawość poznawczą i motywację wewnętrzną.
W sytuacji drugiej nauczyciel celowo organizuje sytuacje tak, aby dzieci mo-gły zbierać określone doświadczenia przez samodzielne odkrywanie problemów, konstruowanie lub wybieranie zadań z możliwej puli, a następnie rozwiązywanie ich według własnej koncepcji. W toku uczenia się spontaniczno-reaktywnego uczniowie samodzielnie konstruują nowe znaczenia, choć czynią to nie zawsze świadomie.
W trzeciej sytuacji nauczyciel tworzy uczniowi ramy do działania, obmyśla wcześniej plan działania, przewiduje możliwe do realizacji cele wychowawcze oraz podejmuje sam jakieś działania, licząc, że dzieci wejdą w proponowaną aktywność. W trakcie realizacji wybranych przez dzieci alternatywnych zadań nauczyciel sprawuje ogólną kontrolę nad tym, aby poszczególne operacje skła-dające się na wypełnianie ram ułożyły się w całość, aby rusztowanie podtrzymy-wało tworzoną przez dziecko konstrukcję. Jeżeli dziecko ma kłopoty, nauczyciel udziela pomocy, wchodzi w realizację problemu, podejmując aktywność skoor-dynowaną z aktywnością dziecka.
W sytuacji czwartej nauczyciel wybiera znaczenia, które będą przedmiotem wspólnego uzgadniania, oraz kieruje aktywnością dzieci, przy czym z góry wie, do czego ma ona doprowadzić. Wieloaspektowe podejście do rodzajów sytua-cji edukacyjnych zapewnia realizację takich założeń, jak: budowanie poczucia sprawstwa, stopniowe korzystanie z coraz większego obszaru wolności i uczenie się przyjmowania odpowiedzialności, rozwijanie poczucia własnej wartości, roz-wijanie tolerancji.
Warto podkreślić, że tak określone sytuacje umożliwiają w procesie edukacji rezygnację ze stopniowego przekazywania dziecku wiedzy na rzecz samodziel-nego konstruowania jej przez ucznia. W tak zorganizowanej edukacji, zwłaszcza dzięki metodzie projektów i metodzie projektowania okazji edukacyjnych, two-rzy się uczniom warunki do budowania wiedzy naukowej nawiązującej do wie-dzy potocznej, osobistej, dzięki możliwości korzystania z własnych doświadczeń, a także wymiany doświadczeń społecznych.
Kolejnym problemem nasuwającym się w procesie myślenia o tym, jak uczyć się wspierania rozwoju dziecka, jest konieczność dokonania refl eksji nad swoją rolą w procesie edukacji. Podstawowym warunkiem tworzenia dziecku sytuacji do samodzielnego uczenia się jest wyzbycie się przez nauczyciela „egoizmu peda-gogicznego”, który polega na przypisywaniu sobie większego niż uczniom prawa
92
Poznać – Zrozumieć – Doświadczyć. Teoretyczne podstawy praktycznego kształcenia... do aktywności na lekcjach. W modelu edukacji promującym rozwój dziecka war-to uznać, że nauczyciel ma być pośrednikiem i doradcą w coraz szerszym świecie dziecka, pomocnikiem w konstruowaniu obrazu świata i siebie, odbiorze i war-tościowaniu tych obrazów przez dziecko oraz kreowaniu ich na nowo według własnej wizji.Według teorii społecznego uczenia się nauczyciel powinien przyjąć rolę me-diacyjną i dialogową w organizowaniu uczenia się dziecka, który to proces ma sprzyjać rozwojowi zasobów indywidualnych (dyspozycji) i kompetencji ucznia. Powinien zapewnić adekwatność środowiska i metod stymulacji do indywidu-alnego profi lu rozwojowego. Warunkiem tego jest pomysłowość i zaangażowa-nie nauczyciela, jego otwarta, wyrozumiała i akceptująca postawa wobec dzieci. Szczegółowe zadania nauczyciela powinny się odnosić także do takich kwestii, jak: umożliwianie dziecku ekspresji uczuć, które w codziennych sytuacjach edu-kacyjnych ukrywane są z obawy przed karą lub z powodu poczucia winy; wzmac-nianie gotowości do interpretacji i reinterpretacji wiedzy o sobie w twórczych działaniach plastycznych, werbalnych, ruchowych, muzycznych; dostarczanie pozytywnych wzmocnień; pielęgnowanie różnic w myśleniu i odczuwaniu świata i siebie, a nie ich niwelowanie; zapewnienie bezpośrednich, szczerych, prawdzi-wych kontaktów z dziećmi w różnych relacjach społecznych; tworzenie warunków do samodzielnego podejmowania na nowo takich zadań, w których dziecko do-znawało niepowodzeń i z których się wycofało, uważając je za trudne, aby umoż-liwić mu doświadczenie sukcesu i odczucie zadowolenia z osiągniętych wyników.