Wszechstronny i harmonijny rozwój jednostki następuje tylko w bezpo-średnim kontakcie z poznawaną rzeczywistością, w toku praktycznego działania z wykorzystaniem metod problemowych i technik rozwijających różne rodzaje, operacje i struktury myślenia4, przy wszechstronnym poznawaniu rzeczy, zja-wisk i ludzi oraz jednoczesnym rozwijaniu własnych zdolności i zainteresowań, doskonaleniu posiadanych umiejętności5.
Wielu pedagogów i psychologów wpisało swoje koncepcje dotyczące rozwoju dziecka w wieku przedszkolnym w klasykę i podstawę pedagogiki przedszkolnej, między innymi:
– L.S. Wygotski w teorii o sytuacjach sprzyjających uczeniu się i „strefi e naj-bliższego rozwoju” dał podstawy teoretyczne do stymulacji rozwoju pro-cesów psychicznych oraz lepszego zrozumienia procesu uwewnętrznienia (internalizacji) pojęć przez aktywność własną jednostki i stymulację ze-wnętrzną środowiska6;
– J.S. Bruner wskazał na potrzebę przetwarzania zdobytych przez dziecko in-formacji, posługiwania się nimi przy ocenie i kontrolowaniu własnych
po-2 B. Wilgocka-Okoń, Gotowość szkolna dzieci sześcioletnich, Żak, Warszawa 2003, s. 21–23.
3
Zob. publikacje dotyczące tendencji zmian i kierunków we współczesnej fi lozofi i i pedago-gice J.-P. Sartre’a, G. Marcela, E. Fromma, A.M. Maslowa, C.R. Rogersa.
4 N.N. Poddjakow, Myślenie przedszkolaka, tłum. Maria Kielar, WSiP, Warszawa 1983; E. Nęcka, J. Orzechowski, B. Szymura, Psychologia poznawcza, SWPS, PWN, Warszawa 2006.
5
J. Sołowiej, Psychologia twórczości, Wyd. UG, Gdańsk 1997.
6 L.S. Wygotski, Nauczanie a rozwój w wieku przedszkolnym [w:] L.S. Wygotski, Wybrane prace pedagogiczne, PWN, Warszawa 1971.
mysłów w różnych obszarach uczenia się, czyli na potrzebę uczenia się przez eksplorację i bezpośredni kontakt z rzeczywistością7;
– J. Piaget sformułował podstawy operacyjnej koncepcji inteligencji oraz teo-rii rozwoju poznawczego dziecka dzięki prowadzeniu badań empirycznych w obszarze rozwiązywania przez dziecko problemów logiczno-matematycz-nych, asymilacji i akomodacji wiedzy, pojęć i doświadczeń oraz znaczenia tych procesów dla zmian rozwojowych w myśleniu dziecka8;
– N.N. Poddjakow dowiódł skuteczności doświadczenia percepcyjnego i od-działywania dydaktycznego w kształtowaniu wyobrażeniowego myślenia u dzieci przy uwzględnieniu zasad interioryzacji: najpierw zachęcanie dzieci do systematycznej obserwacji realnych przedmiotów poddawanych różnym manipulacjom, pokazywanie dziecku kolejnych, stopniowych zmian, a na-stępnie zastępowanie przedmiotów rysunkami i wyobrażeniami, a działań zewnętrznych – operacjami umysłowymi9.
W wielu krajach europejskich oraz na innych kontynentach zauważa się do-niosłość dzieciństwa dla rozwoju człowieka, stąd edukacja przedszkolna jest tam ważnym elementem kształcenia, traktowanym na równi z edukacją na wyższych poziomach kształcenia10. Cele wychowania i edukacji stanowią spójną całość, co wspiera rozwój jednostki w ciągu jej całej kariery edukacyjnej. Dlatego prioryte-tami edukacji przedszkolnej w wielu krajach europejskich są następujące zadania: – przyczynianie się do harmonijnego rozwoju dziecięcej osobowości i
kre-atywności,
– pomoc dziecku w osiąganiu samodzielności i niezależności, – rozwijanie indywidualnych zdolności.
Poza tym w poszczególnych państwach podkreślane są inne zadania wobec dzieci w wieku przedszkolnym, na przykład w:
– Belgii: rozwijanie biegłości intelektualnej, ekspresji i komunikacji; – Danii: wdrażanie do zabawy i współpracy z innymi dziećmi;
– Grecji: wprowadzanie dziecka w świat wartości, pielęgnowanie umysłowe-go i estetyczneumysłowe-go rozwoju w klimacie wolności, bezpieczeństwa i warunków stymulujących;
– Hiszpanii: pielęgnowanie indywidualności oraz wdrażanie do uczestnictwa w grupie, wdrażanie do rozumienia środowiska przyrodniczego i społecznego;
7 J. Bruner, Poza dostarczone informacje, tłum. B. Mrozik, PWN, Warszawa 1978.
8
J. Piaget, Studia z psychologii dziecka, tłum. T. Kołakowska, PWN, Warszawa 1966.
9
N.N. Poddjakow, Myślenie przedszkolaka, dz. cyt.
10 Według mnie brakuje opracowań ogólnoświatowych w obszarze priorytetów edukacyjnych i podstawowych treści realizowanych w przedszkolach w poszczególnych krajach – badania takie są długotrwałe, a modyfi kacje długofalowe i przebiegają na przestrzeni wielu lat. Stąd przy analizie celów i treści programowych posłużę się dostępnymi publikacjami z lat 90., informacjami dostępnymi na stronach internetowych oraz wybranymi artykułami z czaso-pisma „Wychowanie w Przedszkolu”.
194
Poznać – Zrozumieć – Doświadczyć. Teoretyczne podstawy praktycznego kształcenia... – Portugalii: ścisła współpraca z rodziną, ochrona zdrowia, niwelowaniede-fi cytów rozwojowych11;
– Francji: rozwój wszechstronnej aktywności dziecka, umiejętności twór-czych, promowanie komunikacji oraz słownej i pisemnej ekspresji, roz-wijanie osobowości i maksymalnych możliwości dziecka, wyrównywanie szans edukacyjnych i transmisja wiedzy i kultury; zwrócenie uwagi na pro-blem niepowodzeń dziecka – są one niepowodzeniami w takim samym stopniu rodziców jak nauczycieli12;
– Wielkiej Brytanii: nauka języka, obserwacja otaczającego świata, rozróżnia-nie zachodzących w nim zmian, rozwój postaw moralnych i społecznych, rozwój dziecięcej wrażliwości13;
– Niemczech: uczenie dziecka życia w społeczeństwie i grupie przedszkolnej w toku zabawy, przyswajanie podstawowych zasad higieny i regularnego trybu życia, tworzenie warunków do efektywnej edukacji integracyjnej, dba-nie o rozwój zarówno fi zyczny, jak i intelektualny dzieci oraz sukcesywne przygotowywanie do wdrożenia dziecka w zbliżające się obowiązki szkolne z uwzględnieniem możliwości przekazywania własnych wartości przez po-szczególne społeczności14.
Choć w Europie nie ma konieczności ujednolicania systemów edukacyjnych i treści programowych, choć każde z państw członkowskich UE ma prawo decydo-wać o priorytetowych celach i zadaniach, wynikających z własnej kultury, tradycji, potrzeb, systemu wartości, to jednak zaznacza się wyraźnie we wszystkich wymie-nionych państwach zwrot ku podmiotowemu traktowaniu dziecka i ku edukacji rozwojowej, a szeroko pojęty rozwój obejmuje takie obszary, jak: komunikacja, ekspresja, kreatywność, myślenie, samodzielność, umiejętność zabawy i pracy, eksploracja. Rola dorosłych polega na organizacji warunków do zabawy i za-jęć dla dzieci oraz na angażowaniu się w zajęcia dzieci w sposób zachęcający je do uczenia się poznawczego i kulturowego, czyli na wspieraniu i ukierunkowy-waniu dzieci w rozwoju społecznym i umysłowym15. Poza tym w istniejących programach wczesnej edukacji określono cele społeczne, eksponujące aktywną współpracę i integrację z innymi, respektowanie podstawowych zasad równości, podkreślanie znaczenia rozwoju jednostki z jej prawem do samodzielności,
włas-11
Raport Structures of the Educations and initial training systems in the European Union, Euro-pean Commission, Luxembourg 1995.
12 A. Rurka, Twoje niepowodzenia mnie interesują. O przeciwdziałaniu niepowodzeniom szkol-nym we Francji, „Wychowanie w Przedszkolu” 2002, nr 10.
13
B. Jasiuk, Wrażenia z przedszkola w Londynie, „Wychowanie w Przedszkolu” 1999, nr 3.
14 Informacje pochodzą z artykułu zamieszczonego na stronie internetowej Międzynarodo-wej Organizacji Wychowania Przedszkolnego OMEP: http://www.omep.org.pl/artykuy/ na-wiecie, dostęp: 17.07.2011.
15
EACEA, Wczesna edukacja i opieka nad dzieckiem w Europie: zmniejszanie nierówności spo-łecznych i kulturowych, tłum. z j. ang. E. Kolanowska, Fundacja Rozwoju Systemu Eduka-cji, Warszawa 2009.
nej odrębności i niepowtarzalności. Niektóre kraje członkowskie – zwłaszcza te bardziej rozwinięte pod względem ekonomicznym – w swoich programach ukie-runkowują proces wychowania także na takie cechy, jak: tolerancja, odpowie-dzialność i gotowość świadczenia usług wobec innych, bardziej potrzebujących. Natomiast aktualizacja treści programowych na poziomie wczesnej edukacji zmierza w kierunku szeroko rozumianego wychowania zdrowotnego i ekologicz-nego – przez rozwijanie świadomości znaczenia zdrowia i nawyku dbania o nie, w powiązaniu z ochroną środowiska16.
Podobną tendencję można zaobserwować w edukacji przedszkolnej poza Eu-ropą, np. w Libanie główny nacisk kładzie się na rozwój umysłowy: naukę mate-matyki, języka arabskiego oraz angielskiego lub/i francuskiego (lekcje prywatne), rozwój umiejętności obserwacji otaczającego świata, postaw społecznych, umie-jętności posługiwania się komputerem. W przedszkolach libańskich prowadzone są także zajęcia z zakresu wychowania estetycznego: muzyki, rytmiki i plastyki. Istotną rolę w rozwoju duchowym dziecka pełnią tam opowiastki umoralniające prezentowane w przedszkolu każdego dnia17.
Z kolei w Japonii duże znaczenie przypisuje się wychowaniu grupowemu, które oparte jest na stymulowaniu rozwoju dzieci w kontekście jednostkowym i grupowym przy zastosowaniu metody dialogu i przestrzegania norm życia gru-powego. Ponadto japońskie ministerstwo oświaty sformułowało kilka zadań, które powinny być przestrzegane przez nauczyciela przedszkola:
– nie uczyć, a żyć z dzieckiem; w procesie wychowania wykorzystać naturalne warunki i sytuacje życia codziennego oraz być wzorem i przykładem spo-łecznego i moralnego zachowania;
– kształcić określone jakościowo normy, prowadzące do wychowania dobre-go, zdyscyplinowanego i pracowitego obywatela Japonii;
– uświadamiać dzieciom w twórczym procesie nauczania obecność i interesy innych członków społeczności i ich wzajemne zależności;
– przyjąć jako kryterium efektywności nie rezultat i jakość pracy poszczegól-nych dzieci, lecz całej grupy, ponieważ konieczne jest uświadomienie każ-demu jego roli, jaką spełnia w społeczności;
– przyuczać dzieci do rozwiązywania trudnych problemów grupy, a także swoich indywidualnych, a więc uczyć samodzielności i umiejętności poko-nywania trudności18.
W rozwiązaniu chińskim przyjęto nieco inną koncepcję – zajęcia w przed-szkolu prowadzone są metodą codziennych gier intelektualnych i sportowych.
16 K. Kamińska, Edukacja początkowa w krajach Unii Europejskiej, „Edukacja i Dialog” 1998, nr 2.
17
E. Tytke, Przedszkole w Bejrucie, „Wychowanie w Przedszkolu” 2002, nr 1.
18
Informacje pochodzą z artykułu zamieszczonego na stronie internetowej Międzynarodo-wej Organizacji Wychowania Przedszkolnego OMEP: http://www.omep.org.pl/ze-wiata/ 28-wychowanie-przedszkolne-w-wybranych-krajach-azji.html, dostęp: 17.07.2011.
196
Poznać – Zrozumieć – Doświadczyć. Teoretyczne podstawy praktycznego kształcenia... Wykorzystuje się również ukierunkowaną obserwację i wdraża dzieci do współ-działania między sobą19.Natomiast w USA podstawowym celem przedszkoli, zarówno państwowych, jak i prywatnych, jest przygotowanie dziecka do życia przez kształtowanie na-wyków samodzielnego pokonywania przeszkód, stawianie czoła trudnościom, rozwiązywanie problemów praktycznych. Dzięki opanowaniu tych umiejętno-ści dziecko bezkonfl iktowo i bezstresowo może się włączyć do lokalnych grup społecznych. Na wysoką jakość amerykańskich przedszkoli wpływ mają za-równo warunki materialne (dobre warunki lokalowe, wyposażenie i otoczenie przedszkola, sprzęt i zabawki o różnorodnym zastosowaniu, stymulujące pamięć i tok myślenia), wymagania wobec nauczycieli, jak i stosowane metody pracy z małym dzieckiem – bliskie metodzie M. Montessori oraz oparte na badaniach empirycznych współczesnych psychologów20.
Ogólną tendencję w edukacji przedszkolnej na świecie stanowią zatem optymalne wspieranie i rozwijanie wszechstronnego rozwoju dziecka w wieku przedszkolnym w sposób zabawowy, w bezpośrednim kontakcie z poznawaną rzeczywistością, w toku praktycznego działania jednostki w grupie rówieśniczej z wykorzystaniem metod problemowych i technik rozwijających różne rodzaje, operacje i struktury myślenia przy jednoczesnym rozwijaniu jej zdolności, zainte-resowań i doskonaleniu posiadanych umiejętności.