W drugiej połowie X V III w ieku refleksja n ad im prow izacją nabrała nowego wy
m iaru n a fali rozwijających się badań n ad źródłam i literatury europejskiej. Filolo
dzy dostrzegli w żywej, współczesnej im sztuce im prowizacji przesłankę i m ateriał pom ocniczy do badań n ad poezją antyczną funkcjonującą pierw otnie w ram ach tradycji ustnej, w tym zwłaszcza n ad eposam i hom eryckim i i eklogam i pasterski
mi. Uwzględniali przy tym zarówno im prowizacje powstające w obrębie k u ltu ry wysokiej, jak i analogiczne zjawiska pojawiające się w folklorze n a przykład ir
landzkim czy hiszpańskim , a także w egzotycznych k ulturach ״prym ityw nych”, stosunkow o niedaw no wówczas odkrytych191.
189 Ibidem, s. 295; tłum. I.P. (frazy pominięte w przekładzie: Włochy przez Archenholca).
190 Ibidem, s. 298; ״Jakże oni są niźsi od tych, których w Anglii, w Klubach rozprawiających widzieć można”; Włochy przez Archenholca, op.cit., cz. II, s. 226.
191 Szczegółowo ową reinterpretację improwizacji w osiemnasto- i dziewiętnastowiecznych ba
daniach nad literaturą antycznej Grecji i Rzymu oraz literaturą oralną prezentuje A. Esterhammer, op.cit., s. 59—77.
C zęść I. Europejskie tradycje improwizacji 74
Przekonanie o pokrew ieństw ie sztuki współczesnych im prow izatorów i daw
nych aojdów było oparte zasadniczo n a dw óch założeniach — z jednej strony na przekonaniu o istnieniu nieprzerw anej od czasów starożytnych ciągłości tej trady
cji, której pozostałościami m iała być im prow izacja w wersji ludowej, z drugiej zaś
— n a podejrzeniu, że strategie, techniki i założenia artystyczne tw órców antycznej poezji ustnej nie odbiegają zasadniczo od tych, jakie m ożna obserwować u osiem nastowiecznych improwizatorów. Ujęcie takie — m im o że nie było jednogłośnie akceptow ane i stało się przyczyną licznych sporów — niezwykle dow artościow y
wało zjawisko im prowizacji i skłaniało do w idzenia w n im nie tylko specyficznej zabawy zrodzonej ze śpiewności języka włoskiego, lecz także jednego ze stadiów rozw oju literatury192.
Zapoczątkow ana w połow ie X V III w ieku dyskusja, stawiająca w ce n tru m kwe
stię m echanizm ów pow staw ania i utrw alania literatury ustnej a także paraliterac- kiego i perform atyw nego charakteru tworzonej w ten sposób poezji, trw a de fa cto do dziś, tyle że obecnie odw ołuje się do znacznie poszerzonego m ateriału porów nawczego. Im prow izacja poetycka w swojej osiem nasto- i dziewiętnastowiecznej form ie przestała jednak stanow ić w tych sporach isto tn ą przesłankę, ponieważ stała się zjawiskiem należącym do przeszłości i em pirycznie niebadalnym . S tosun
kowo niedaw no zarysowała się natom iast tendencja o dw rotna — próba wykorzy
stania ustaleń współczesnych badaczy literatury ustnej do charakterystyki i opisu fenom enu europejskiej, a zwłaszcza włoskiej im prowizacji poetyckiej.
Zw olennikiem takiego podejścia jest przede wszystkim Bruno G entili, wska
zujący analogie m iędzy im prowizowanym i aspektam i literatury antycznej Grecji a im prowizacją włoską X VIII w ieku193. Zastosowana przez Gentilego uniwersa- lizująca, w dużej mierze ahistoryczna, a zarazem fenom enologiczna perspektywa w zbudza wiele kontrowersji i głosów krytycznych, niewątpliwie jednak jego arty
kuł przyczynił się do wzmożenia zainteresowania im prowizacją poetycką także ze strony antropologów kultury. Dzięki niem u w drugiej połowie XX wieku pow tó
rzyła się w pew nym sensie historia dwieście lat wcześniejsza, kiedy to refleksja nad im prowizacją rozwinęła się p o d wpływem badań antropologów i filologów klasycz
nych, dopatrujących się w osiemnastowiecznych im prowizacjach analogii — z jed
nej strony — z grecką epiką aojdów, z drugiej zaś — z rzymską poezją bukoliczną.
192 Spojrzenie filologiczne rozmijało się przy tym, przynajmniej w pierwszej fazie, ze sposo
bem przedstawiania improwizacji w ״niespecjalistycznej” literaturze podróżniczej (np. w tekście Lalande’a), w której improwizacja była ukazywana jako specjalność Italii ze względu na melodyjny charakter języka włoskiego, sprzyjającego tworzeniu mowy wiązanej; pod tym względem refleksja Archenholza, wzbogacona dzięki rodzimemu przykładowi Karschin, jest bliższa podejściu ״na- ukowemu”.
193 B. Gentili, Cultura dell’improviso. Poesia orale colta nel Settecento italiano e la poesia greca dell’eta arcaica e classica; artykuł ten ukazał się kilkakrotnie — najpierw w piśmie ״Quaderni urbinati di cultura classica” (nuova serie) 1980, nr 6, następnie w tomach konferencyjnych: Oralita e scrittu- ra nelsistema letterario, red. G. Cerina, C. Lavinio, L. Mulas, Roma 1982, s. 143—173 oraz Oralita:
cultura, letteratura, discorso..., op.cit., s. 363—405.
N a ile jed n ak zastosowanie perspektywy antropologicznej m oże okazać się przydatne w charakterystyce europejskiej im prowizacji X V III i X IX wieku? Z a
leży to zasadniczo od tego, jak zdefiniujem y literaturę u stn ą i jak usytuujem y ją w stosunku do k u ltu ry pisma.
Spośród m nożących się w XX w ieku propozycji badawczych w tej dziedzinie jedno z bardziej radykalnych stanow isk reprezentuje R u th F innegan194. O dw ołuje się ona głównie do m ateriału etnograficznego, ale wiele jej ustaleń m a charakter ogólny, znajdujący zastosowanie w ujęciu literaturoznawczym .
Finnegan stara się w pierwszej kolejności wyklarować pojęcie poezji ustnej.
W podstaw ow ym rozum ieniu definiuje tak twórczość, której rozpowszechnianie, tw orzenie i wykonywanie (przekazywanie) odbyw a się w drodze ustnej, bez p o średnictw a słowa pisanego; jako taka stanow i ona część ״literatury ustnej”. F in
negan krótko rozpraw ia się przy tym z zastrzeżeniami niektórych badaczy, eks
ponujących oksym oroniczny - p o d względem etym ologicznym - charakter tego określenia (״literatura” ze względu n a łaciński rdzeń ״litera” jest, ich zdaniem , n ie
rozerwalnie związana z twórczością pisaną), i bro n i zasadności tego term in u przez przywołanie przykładów innych słów, które w drodze etymologicznej uległy ana
logicznem u przesunięciu sem antycznem u (jak n a przykład słowo ״polityczny”) 195.
R ealnym problem em jest, jej zdaniem , kwestia częściowo ustnego charakteru nie
których dzieł - to znaczy ich uw ikłanie w związki z utrw alającym pism em . Rea
sum ując jej wywody, m ożna sform ułow ać problem następująco: czy należy m ów ić o poezji ustnej w sytuacji, gdy jej rozpowszechnianie (dodałabym tu: utrw ala
nie) lub tw orzenie i w ykonyw anie (lub też przekazywanie, w sensie dokonyw ania przekształcenia, zgodnie z angielskim term inem ״perform ance”) dokonuje się za p om ocą pism a?196 Starając się rozstrzygnąć tę kwestię, Finnegan uznaje istnienie nierozerw alnego związku m iędzy literaturą ustn ą a pisaną:
The basic point then, is the continuity of ‘oral’ and ‘written’ literature. There is no deep gulf between the two: they shade into each other both [...]. The idea of pure and uncontanimated ‘oral culture’ as the primary reference point for the discussion of oral poetry is a myth197.
Założenie Finnegan, m otyw ow ane chyba przede wszystkim względami fu n k cjonalności i umożliwiające kontynuację badań n ad dostępną współcześnie litera
tu rą ustn ą w perspektywie etnograficznej, n a poziom ie ogólnej refleksji an tro p o logicznej jest jednak często kontestow ane. Przekonanie o radykalnej rozdzielności 194 R. Finnegan, op.cit. Późniejsze jej prace, takie jak Literacy and Orality (1988), Oral Tradi
tions and the Verbal Arts (1992), nawiązują do założeń przedstawionych w tej książce, wznowionej w 1992 roku.
195 R. Finnegan, op.cit., s. 16.
196 Ibidem, s. 16-24.
197 ״Podstawowym założeniem jest więc ciągłość »ustnej« i »pisanej« literatury. Nie ma między nimi głębokiego przedziału: przechodzą płynnie jedna w drugą. [...] Idea czystej i nieskażonej »kul- tury ustnej« jako pierwotny punkt wyjścia dyskusji na temat poezji ustnej jest mitem”; ibidem, s. 24.
C zęść I. Europejskie tradycje improwizacji 76
i odm ienności k u ltu ry słowa i k u ltu ry d ru k u głoszone jest przez bardzo wielu ba
daczy, zwłaszcza tych odwołujących się do teorii kom unikacyjnych zapoczątkow a
nych przez badania Innisa, a kontynuow anych m iędzy innym i przez M cLuhana, H avelocka i O n g a 198.
W jaki jednak sposób badania etnograficzne bądź refleksja antropologiczna m ogłyby się okazać praktycznie pom ocne dla charakterystyki europejskiej im p ro wizacji X V III i X IX wieku? Jeśli założymy, że faktycznie istnieją zasadnicze różnice w procedurach myślowych i poznawczych uzależnione od um iejętności posługi
w ania się pism em lub jej braku, m ożna próbow ać w yodrębniać techniki twórcze (oparte przede wszystkim n a pracy pam ięci), którym i posługują się niepiśm ienni poeci oralni, i konfrontow ać je z twórczością im prowizatorów, przy założeniu, że m echanizm y twórcze w obu przypadkach m ogą - przynajm niej po części - okazać się analogiczne. Taka analiza, korzystająca przede wszystkim z narzędzi retoryki, m a zasadniczo charakter filologiczny. W tym ujęciu zespół problem ów związanych z literaturą ustn ą i now ożytnym i praktykam i im prow izacyjnym i jest podobny; n a
leży do nich m iędzy innym i kwestia poetyckości (i rozróżnienia m iędzy ״poezją”
a ״literaturą” ustną), w której zjawiska, takie jak system wersyfikacyjny, rym , rytm , czy m etru m , okazują się wyznacznikam i pozornym i, poniew aż nie zawsze są one konieczne, aby utw ór był postrzegany jako poetycki. Finnegan uznaje n a przykład, że o poetyckości u tw oru decyduje pojaw ianie się jakiejś uchw ytnej dla odbiorcy powtarzalności, która nie m usi się realizować na poziom ie czysto językowym, lecz w sferze perform atyw nej, m iędzy innym i jako specyficzna prozodia, układ kaden
cji itd., które m ogą być naddane przez wypowiadającego dany tekst, chociaż na poziom ie zapisu nie m a po nich śladu199. Takie założenie m oże okazać się istotną przesłanką odbioru - jako im prow izow anych - tekstów wygłaszanych prozą, i to naw et nienoszącą żadnych śladów regularnej organizacji, jeśli pew nym ogólnym kryterium poetyckości jest kategoria m uzyczności (a m u sica l״ setting”)200, k tó ra re
alizuje się jedynie w akcie wygłoszenia tekstu, nie pozostawiając śladów w zapisie.
Z a fu ndam entalną różnicę m iędzy twórczością ustną etapu przedpiśm ienne- go a now ożytną im prow izacją poetycką m ożna by uznać to, że im prow izator - przynajm niej w założeniu - tworzy utw ór nowy, podczas gdy pieśniarze ludowi zasadniczo do k o n u ją aktualizacji dzieł istniejących i nie m a dla nich znaczenia kryterium oryginalności - ważniejszy jest raczej sposób w ykonania (gra, m odula
cja głosu, zdolności aktorskie). Jest to jednak praw dą jedynie częściowo, jako że w im prowizacji europejskiej X V III i XIX wieku, podporządkow ującej się określo
198 Zob. zwłaszcza H. Innis, Empire and Communications, Oxford 1950 oraz idem, The Bias of Communication, Toronto 1951; M. McLuhan, Wybór pism, wybór J. Fuksiewicz, tłum. K. Jakubo
wicz, wstęp K.T. Toeplitz, Warszawa 1975; E.A. Havelock, op.cit.; WJ. Ong, Oralność i piśmien- ność, tłum. J. Japola, Lublin 1992 oraz idem, Osoba, świadomość, komunikacja; antologia, tłum., wybór, wstęp i oprac. J. Japola, Warszawa 2009.
199 R. Finnegan, op.cit., s. 28.
200 Ibidem, s. 26.
nym oczekiwaniom dotyczącym n a przykład m etru m , wersyfikacji bądź k onkret
nej tem atyki, zasadnicza okazuje się praca pam ięci i zdolność szybkiej aktualizacji istniejących form uł. Pojęcie form uły jest kolejnym elem entem łączącym literaturę ustn ą z im prow izacją poetycką X V III wieku.
Etnografowie, analizując twórczość starożytnych aojdów i odnajdując w niej czynniki p o dobne jak w twórczości ludowej, zwracali uwagę n a pow tarzalność pew nych stałych zw rotów - ״form uł” - stanowiących szkielet, któ ry artysta ״obu- dow uje” w trakcie tworzenia. O w e formuły, ״grupy słowne” m ogą m ieć różną dłu gość, począwszy od słynnych stałych epitetów charakteryzujących eposy H om era, po dłuższe zdania201, które m ożna, poddając je ew entualnie stosow nym retuszom , użytkować w ielokrotnie. U łatw ia to charakterystyczna dla twórczości ustnej, uwa
żana za jej podstaw ow ą cechę stylistyczną, repetycyjność - kom pozycje ustne są nasycone pow tórzeniam i w stopniu standardow o nieakceptow alnym w tw órczo
ści pisanej. Repetycyjność ta wydaje się niezbędna zarówno dla tw órcy (pom aga stworzyć szkielet organizacji treści wypowiadanego tekstu), jak i dla odbiorców (ułatwia percepcję). W twórczości ludowej, zwłaszcza zawierającej przekaz istotny, na przykład historyczny lub dotyczący tożsamości danej wspólnoty, pow tórzenia p ełnią funkcję m em oratyw ną, a więc nakierow aną n a odbiorcę - ucznia; zara
zem jednak m ożna je uznać za narzędzie, podstaw ę m etody twórczej właściwej twórczości ustnej, powstającej w trakcie w ykonyw ania (״com position-in-perfor- m ance”) - i tak były one interpretow ane przez wielu badaczy w obrębie tak zwanej
״oral-form ulaic theory”202.
201 Ibidem, s. 61.
202 Analizy ilustrujące to założenie, przeprowadzane w odniesieniu do różnego rodzaju twór
czości ustnej, prowadzone systematycznie od lat 20. XX wieku, tworzą obecnie ogromną bibliotekę, z której postaram się tu wyodrębnić prace najbardziej znaczące w kontekście nowożytnej improwi
zacji europejskiej. Punktem wyjścia stały się badania eposów homeryckich, dla których kontekstem porównawczym był dwudziestowieczny folklor (zob. zwłaszcza M. Parry, Studies in the Epic Techni
que o f Oral Verse-Making, ״Harvard Studies in Classical Philology” 1930, nr 41 (tu cz. 1 studium:
Homer and Homeric Style) 1932 i nr 43 (tu cz. 2 studium: The Homeric Language as the Language of an Oral Poetry); J.A. Notopoulos, Studies in Early Greek Oral Poetry, ״Harvard Studies in Classical Philology” 1964, nr 68; A.B. Lord, Homer as an Oral Poet, ״Harvard Studies in Classical Philo
logy”, nr 72, 1968; A.B. Lord, The Singer o f Tales, New York 1968). Badania formuł jako narzędzia tworzenia poezji ustnej przeprowadzono również w odniesieniu do poezji staroangielskiej (zob. np.
An Anthology of Beowulf Criticism, red. L.E. Nicholson, Notre Dame 1971), starofrancuskiej (zob.
np. S.G. Nichols, Formulaic Diction and Thematic Composition in the Chanson de Roland, Chapel Hill 1961 oraz J.J. Duggan, The Song of Roland. Formulaic Style and Poetic Craft, Berkeley-London 1973) i generalizowano te spostrzeżenia w perspektywie porównawczej (M. Curschmann, Oral Poetry in Mediaeval English, French and German Literature: Some Notes on Recent Research, ״Spe- culum” 1967, nr 42). Pod wpływem tych badań rozwinęły się również obserwacje poezji biblijnej starotestamentowej (W. Whallon, Formula, Character and Context. Studies in Homeric, Old English, and Old Testament Poetry, Cambridge, Mass. 1969; R.C. Culley, Oral Formulaic Language in the Biblical Psalms, Toronto 1967). Por. zasoby: http://www.oraltradition.org oraz antologię polskich przekładów Literatura ustna, oprac. P. Czapliński, Gdańsk 2010.
C zęść I. Europejskie tradycje improwizacji 78
W utw orach wielu now ożytnych im prow izatorów europejskich również m oż
n a zauważyć pow tarzalność pew nych zw rotów i form uł kom pozycyjnych. Należy jednak od razu zaznaczyć, że wyrazisty fo rm u la ic style nie jest cechą tylko poezji ustnej; rejestrowano go na przykład w staroangielskich tekstach pisanych, nie- będących zapisem utw orów oryginalnych, lecz tłum aczeniam i z łaciny, co m iało dowodzić, że m oże on być stosowany niezależnie od try b u tw orzenia utw oru, jako autonom iczna jakość artystyczna (choć zapożyczona z twórczości ustnej), a więc niezwiązana z m e to d ą tw orzenia203; w literaturze nowożytnej to sam o zjawisko obserw ujem y w poezjach stylizowanych ludow o204. Pojawiły się też zastrzeżenia co do samego pojęcia form uły — pytano, czy należy za taką uznać n a przykład dw u- lu b trzykrotne pow tórzenie zw rotu bądź frazy w obrębie całego u tw oru i od jakiej częstotliwości i ״stężenia” w ystępow ania pow tarzalnych połączeń wyrazo
w ych m ożna o n ich m ów ić jako o form ułach — n a tyle, by m óc je uznać za rze
czywiście funkcjonalne i skuteczne narzędzie tw orzenia205. Kwestionowano także
״techniczną” rzetelność i skuteczność badania częstotliwości występowania form uł w tekstach H om era, zauważając, że są fragmenty, które wykazują znaczne stężenie
״fo rm u ł”, podczas gdy w innych m ożna je zauważyć w znikom ym sto p n iu 206, co m oże dowodzić, iż styl form ularny jest jedynie środkiem m ającym n a celu u łat
w ianie zapam iętyw ania niektórych inform acji istotnych w przekazie poetyckim , a nie techniką twórczą. W szystkie te wątpliwości obow iązują rów nież w przypad
ku im prowizacji now ożytnych, zasadniczą zaś trudnością przy próbie zastosowania ustaleń badaczy literatury ustnej do analizy europejskiej poezji X V III i X IX w ieku jest to, że nie m ożem y m ieć pew ności, czy zapisy im prowizacji nie zostały znie
kształcone lu b świadom ie przeredagowane w celu dostosowania ich do kanonów literackości (na przykład w celu usunięcia nadm iernej liczby pow tórzeń); zapisów tych jest zresztą znacznie m niej niż m ateriału, jakim dysponują etnografowie.
Czy jed n ak poza tym i różnicam i nie m ożna wskazać pew nych cech w spólnych charakterystycznych dla twórczości im prowizowanej — bądź na poziom ie stylu, bądź organizacji i do b o ru treści?
G dyby zacząć od koncepcji form uł jako podstawowego wyznacznika ״stylu oralnego”, należałoby, jak się zdaje, analizować p o d tym kątem nie tyle poszcze
gólne utwory, w których takie wyraźne pow tarzalności są stosunkow o rzadkie, ile cały korpus im prowizacji danego poety, próbując odtworzyć ״rezerwuar” pa
mięciowy, za pom ocą którego są konstruow ane poszczególne kom pozycje słowne.
Specyficznym w ariantem takich form uł byłyby w przypadku im prowizacji kulty
203 L.D. Benson, Tte Literary Character o f Anglo-Saxon Formulaic Poetry, ״Publications of the Modern Language Association” 1966, nr 81.
204 Jako ״pierwszy z brzegu” przykład można wskazać fantazję Rusałki Józefa Bohdana Zales
kiego.
205 A.C. Watts, We Lyre and the Harp. A Comparative Reconsideration o f Oral Tradition in Ho
mer and Old English Epic Poetry, New Haven 1969, zwł. rozdz. 3.
206 J.A. Russo, Is ‘oral’ or ‘aural’ Composition the Cause o f Homer’s Formulaic Style?, w: Oral Lite
rature and the Formula, red. B.A. Stolz, R.S. Shannon, Michigan 1976, s. 31—71.
wowanej w obrębie ku ltu ry literackiej zapożyczenia z innych autorów — kryptocy- taty, zarówno wierne, jak i zmodyfikowane.
Analizy tego rodzaju — których możliwość jedynie tu sygnalizuję, wym aga
łyby one bow iem podjęcia osobnych, obszernych badań — m ogłyby się okazać pouczające w kwestii poznania m echanizm ów działania artystycznego właściwych zarówno poszczególnym im prow izatorom (również w konfrontacji z ich twórczoś
cią pisaną), jak i im prowizacji jako specyficznej odm ianie twórczości literackiej.
Należałoby jednak przy tym poczynić zasadnicze zastrzeżenie: że teksty europej
skich im prowizacji now ożytnych nie stanow ią realizacji literatury ustnej rozu
m ianej jako twórczość radykalnie o dm ienna od twórczości literackiej, ponieważ dla wszystkich tych utw orów po d staw o w ą m atry cą i p u n k te m odniesienia jest tw órczość pisana. To w niej są one zakorzenione intertekstualnie, to z niej czerpią swoje charakterystyczne gatunki i form y poetyckie (oktawa, sonet) oraz figury retoryczne, konstytutyw ne dla improwizowanej ״prozy poetyckiej”. Im prow izacja X V III i X IX w ieku to zjawisko paraliterackie silnie m otyw ow ane literaturą, gdyż przeznaczone — naw et w swej odm ianie popularnej, ludowej — dla publiczności o form acji literackiej w rozum ieniu M cLuhanow skim , czyli stosującej kryteria percepcji, oceny i w artościow ania w ykształcone w sferze ku ltu ry pisma.