Prawidłowe funkcjonowanie garnizonu oraz właściwy przebieg służby i szkolenia oddzia-łów w dużej mierze były uzależnione od infrastruktury i zaplecza technicznego, obejmujące-go między innymi obiekty koszarowe. Po odzyskaniu niepodległości dużym problemem woj-ska stało się także zakwaterowanie oddziałów.
W pierwszych latach po odzyskaniu niepodległości władze garnizonu były zmuszone do ra-dzenia sobie w dynamicznie zmieniającej się rzeczywistości geopolitycznej – niepewnej sytu-acji na arenie zarówno zewnętrznej, jak i wewnętrznej państwa polskiego. Duże znaczenie mia-ły obiekty wojskowe rozmieszczone w granicach Piotrkowa Trybunalskiego. Jednostka wojskowa potrzebowała budynków do zakwaterowania żołnierzy i wojskowych, musiała też mieć przestrzeń do przeprowadzania ćwiczeń i szkoleń.
Począwszy od 1918 roku Piotrków Trybunalski musiał rozwiązać problem zakwaterowania żołnierzy. Pokojowa dyslokacja wojska w mieście wymuszała zapewnienie nie tylko koszar, lecz także kwater stałych. W mieście znajdowały się koszary po wojskach carskich i austriackich wy-remontowane w 1917 roku33. Choć wykonano prace modernizacyjne i porządkowe, nie udało się doprowadzić budynków do stanu umożliwiającego ich normalne użytkowanie. Dlatego już w listopadzie 1918 roku DOW Kielce poleciło wydziałowi kwaterunkowemu, we współpracy z wydziałem budowlanym, ponownie przeprowadzić remont budynków koszarowych34.
Mimo prac budowlanych (prace zakończono w 1921 roku) żołnierzy przybyłych do garni-zonu zakwaterowano w niszczejących budynkach koszarowych. Były to koszary w klasztorze pofranciszkańskim przy ulicy Zamkowej 21, koszary przy ulicy Krakowskiej 34 oraz koszary pomonopolowe przy ulicy Piłsudskiego 12135. W budynkach zajętych przez 26 Pułk Piechoty – z powodu zniszczeń i braku odpowiedniej liczby pomieszczeń – żołnierzy rozmieszczono ciasno, a część ich rozlokowano w naprędce zaadaptowanych budynkach gospodarczych. Mimo doraźnych rozwiązań nie zdołano pomieścić żołnierzy w zabudowaniach koszarowych, dlate-go oficerów wyższych stopniem umieszczono w prywatnych kwaterach, wynajętych od wła-ścicieli domostw.
W 1919 roku dowódca 26 Pułku Piechoty w sprawozdaniu z inspekcji pułku zapisał, że ko-szary na ogół były odpowiednie, choć w dalszym ciągu jednostka była całkowicie „ścieśnio-na”. W rozwiązaniu problemów mieszkaniowych pomocna miała się okazać ustawa z 8 kwiet-nia 1919 roku. W dokumencie tym wskazano władzom miejskim i wojskowym normy przysługujące podczas rekwizycji pomieszczeń na potrzeby wojskowe36. Zarządom gmin
miej-33 APPT, AmP, sygn. 9/3142, Zarząd miasta Piotrkowa, O naprawie koszar po Franciszkańskich 1917 r.
34 APPT, AmP, sygn. 9/1772, Zarząd miasta Piotrkowa, Remont koszar miejskich 1918 r.
35 APPT, AmP, sygn. 9/2478, Zarząd miasta Piotrkowa, Akta II powszechnego spisu ludności, mieszkań i budynków w Piotrkowie Trybunalskim w 1931 r.
36 Vide: Ustawa z dnia 8 kwietnia 1919 r. o dostarczaniu mieszkań na potrzeby wojska, DzU z 1919 r. nr 31, poz. 262.
Piotrkowski garnizon...
skich i wiejskich nakazano dostarczać miejscowym komendantom wojskowym spisy pomiesz-czeń zarówno własnych, jak i rekwirowanych.
Aby zaradzić problemom kwaterunkowo-mieszkaniowym żołnierzy, w czerwcu 1919 roku powołano urząd mieszkaniowy, który miał za zadanie pozyskiwać dane o liczbie wolnych i zdat-nych do użytku mieszkań37. W 1920 roku na liście znalazło się już 398 kwater zdatnych do na-tychmiastowego ulokowania żołnierzy38. I choć w następnych latach w dalszym ciągu starano się zaradzić problemowi mieszkaniowemu, sytuacja lokalowa w garnizonie piotrkowskim nie została całkowicie rozwiązana. Potwierdza to inicjatywa budowy domów oficerskich. 2 listo-pada 1927 roku dowództwo 25 Pułku Piechoty przekazało pismo do zarządu miasta w Piotrkowie Trybunalskim, w którym wskazywało na potrzebę wyznaczenia placu i jak najszybsze rozpo-częcie budowy dwóch domów mieszkalnych, z 20 mieszkaniami dla oficerów i podoficerów w każdym39.
Miesiąc później kancelaria wydziału technicznego magistratu przekazała plan parceli o po-wierzchni 2166,15 m2 przeznaczony na budowę domów. W następnej kolejności Fundusz Kwaterunku Wojskowego ogłosił przetarg nieograniczony na wykonanie prac. Autorem pro-jektu był Bruno Zborowski, natomiast wykonawcą robót budowlanych firma „Tibr”. Pierwszy budynek, o kubaturze 5866 m3,został wzniesiony w latach 1928–1929 przy ulicy Wolborskiej 4 (tzw. Szosa Wolborska). Koszt inwestycji wyniósł 261537,61 zł. Prace wykończeniowe przeprowadzili sami wojskowi tzw. systemem gospodarczym. Uroczyste poświęcenie gma-chu odbyło się 24 listopada 1929 roku. Pierwsi jego mieszkańcy wprowadzili się kilka dni później40.
Z biegiem czasu niszczały także koszary krakowskie. Komisja w protokole wskazywała wie-le nieprawidłowości i zagrożeń technicznych. Jej zdaniem, budynki były w stanie znacznego zużycia, nazwano je nawet ruderami. Również stan techniczny i sanitarny całej posesji był nie najlepszy. Szybkich remontów wymagały zwłaszcza elewacje, mury i podłogi, a także piece, drzwi, okna, tynki, schody, posadzki, dachy, rynny i kominy41.
Członkowie komisji stwierdzili, że warunki zakwaterowania zamieszkujących w nich żoł-nierzy 25 Pułku Piechoty są niedopuszczalne. Aby doprowadzić pomieszczenia do odpowied-niego stanu, konieczny był remont. Już w lipcu 1928 roku komenda garnizonu podjęła współ-pracę z Okręgowym Szefostwem Budownictwa w Łodzi i magistratem Piotrkowa w sprawie budowy nowych koszar dla pułku42.
W rezultacie długich rozmów podpisano umowę, w której określono zasady budowy nowe-go budynku koszar wojskowych na terenie miasta oraz szczegóły dotyczące finansowania przed-sięwzięcia. Zgodnie z postanowieniami umowy gmina miasta Piotrków Trybunalski zobowią-zała się wybudować na własnym gruncie koszary wraz z potrzebnymi budynkami gospodarczymi, magazynami oraz budynkami mieszkalnymi dla oficerów i podoficerów43.
37 APPT, AmP, sygn. 9/1150, Magistrat miasta Piotrkowa, Sprawozdania ogólne za lata 1919–1922, k. 8.
38 APPT, sygn. 9/4147, Lista kwater Komendy garnizonu – Piotrków, k. 1–18.
39 APPT, AmP, sygn. 9/ 1528, Magistrat miasta Piotrkowa, Budowa domów oficerskich.
40 A. Warchulińska, Piotrków Trybunalski między wojnami. Opowieść o życiu miasta 1918–1939, Łódź 2012, s. 43.
41 APPT, AmP, sygn. 9/1532, Magistrat miasta Piotrkowa, Budowa koszar wojskowych.
42 Ibidem.
43 Ibidem.
W planach przewidziano, że infrastruktura koszarowa będzie wyposażona w podstawowe me-dia. Teren miał otaczać parkan o wysokości 2 m wykonany z materiału trwałego oraz uniemoż-liwiającego obserwację z zewnątrz. Zobowiązano się także, że bramy i furtki będą wykonane z żelaza. W umowie zapisano również, że po zakończeniu budowy 10-hektarowa parcela, na której staną budynki wojskowe, zostanie przekazana na własność Skarbu Państwa44.
Zakwaterowanie żołnierzy 25 Pułku Piechoty przez cały okres jego pobytu w mieście przy-sparzało problemów władzom garnizonu i miasta. W 1932 roku nastąpiła kolejna zmiana dys-lokacji pododdziałów pułku. Wiązała się ona z opuszczeniem koszar przy ulicy Krakowskiej 34. Stacjonujące w nich dwa bataliony (I i II) zostały przeniesione do obiektów koszarowych przy ulicy J. Piłsudskiego. Nie poprawiło to sytuacji kwaterunkowej 25 Pułku Piechoty, który w latach 1932–1939 stacjonował aż w pięciu punktach miasta45.
Oprócz obiektów koszarowych garnizon dysponował tzw. wyposażeniem terenowym oraz placami ćwiczeń. Przy ulicy Bujnowskiej znajdowała się strzelnica, na której żołnierze ćwiczy-li się w użyciu karabinów (każdego rodzaju). Była to pozostałość po wojsku rosyjskim – gu-bernialnym46. Wyposażono ją w sześć stanowisk ogniowych, oznaczonych kolejnymi numera-mi. Od strony południowej strzelnicę otoczono wysokim kulochwytem. Wykonano też osłony ziemne o charakterze ochronnym, za którymi przebywali żołnierze obsługujący tarcze i pre-zentujący wyniki strzelania.
W latach 1927–1929 dowództwo garnizonu przeprowadziło remont strzelnicy ze względu na jej braki techniczne. Konkurs na wykonanie prac inżyniersko-konstrukcyjnych oraz budow-lanych wygrały łódzkie zakłady techniczno-budowlane. Nowa strzelnica została zlokalizowa-na zlokalizowa-na terenie zalesionym, w pobliżu drogi wiodącej do wsi Wierzeje. Wyposażono ją w kulo-chwyt oraz wały boczne. Natomiast w odległościach 100 m, 200 m i 300 m zainstalowano urządzenia służące do zakładania tarcz oraz schrony dla żołnierzy obsługujących tarcze. W ce-lu zapewnienia bezpieczeństwa kierownik strzelania nawiązywał telefoniczną łączność z tar-czowymi47. Ze strzelnicy mogli korzystać zarówno żołnierze 25 Pułku Piechoty, kadra zawo-dowa, służba czynna plutonu żandarmerii oraz obsługa składnicy (baon zapasowy 74 Pułku Piechoty)48.
Poza miastem, między szosami Wolborską i Rakowską, zlokalizowano tereny ćwiczebne.
Zostały one podzielone na trzy rejony: Meszcze I, Meszcze II i Meszcze III. Znajdowały się tam także magazyn broni oraz rzutnia przeznaczona do ćwiczeń z granatami ostrymi. Choć odległość placu ćwiczeń od koszar franciszkańskich wynosiła 2,5 km, od koszar pomonopo-lowych 3,5 km, a od koszar poinwalidzkich 4 km, żołnierze byli codziennie szkoleni i
przygo-44 Ibidem.
45 Były to: aleja 3 Maja 21 – dowództwo pułku, ul. Zamkowa 21 – I batalion; koszary pomonopolowe przy ul. J. Piłsudskiego – II batalion, koszary poinwalidzkie przy ul. J. Piłsudskiego 122 – III batalion, ul. Wolborska 6 – kompania przeciwpancerna, cztery plutony pułkowe (artylerii, łączności, pionierów i konnych zwiadowców), tabory oraz magazyny; Vide: W. Jarno, Garnizon piotrkowski w okresie międzywojennym (1921–1939)…, op.cit., s. 99.
46 Piotrków Trybunalski był stolicą guberni piotrkowskiej od 1867 r. do wkroczenia wojsk niemieckich i austro-węgierskich w 1914 r.
47 APPT, AmP, sygn. 9/1231, Magistrat miasta Piotrkowa, Robotnicze Ubezpieczalnie Społeczne, Akta w sprawie budowy strzelnicy 1930–1931 r. i 1931–1932 r.
48 W. Makulec, 25 pułk…, op.cit., s. 19.
Piotrkowski garnizon...
towywani do wykonywania zadań na rzecz obrony i bezpieczeństwa państwa49. Poborowi re-alizowali program szkolenia wojskowego mający na celu doskonalenie i pogłębienie sztuki oraz taktyki wojennej. Poznawali codzienne życie żołnierskie, uczyli się poprawnego używania bro-ni oraz postępowabro-nia na polu walki.
Ważną kwestię w codziennym życiu i funkcjonowaniu żołnierzy garnizonu stanowiło do-starczenie żywności. Administracja armii utworzyła zaplecze umożliwiające właściwe prze-chowywanie i wydawanie żywności. Magazyny prowiantowe zlokalizowano na terenie okrę-gu piotrkowskiego. Depozyty zaopatrzeniowe zobowiązano do przedkładania sprawozdań do Urzędu Prowiantowego w Piotrkowie 9 i 24 dnia każdego miesiąca. Podawano w nich stan zaopatrzenia magazynów prowiantowych, przekazywano informacje o zasobach mą-ki, bydła rzeźnego, węgla itp50. Magazyn prowiantowy pierwotnie zlokalizowany był w Radomsku, ale po jego zlikwidowaniu cały inwentarz przetransportowano do Piotrkowa Trybunalskiego.
W garnizonie piotrkowskim działała piekarnia pułkowa. Mieściła się w budynku koszar po-franciszkańskich. Jej kierownikiem był st. sierżant Roman Kuchciński. W piekarni zatrudnia-no także piekarzy cywilnych. Przydzielozatrudnia-no im do pomocy żołnierzy ze służby czynnej. Piekarnię pułkową zlikwidowano w 1928 roku, a wypiek chleba na potrzeby wojska przekazano admi-nistracji więzienia w Piotrkowie Trybunalskim51.
W koszarach pofranciszkańskich działał również warsztat szewsko-krawiecki. Jego kierow-nikiem został st. sierżant Marian Maziak. W warsztacie pracowali żołnierze służby czynnej bę-dący z zawodu krawcami oraz szewcami. Do ich zadań należało naprawianie obuwia oraz umundurowania żołnierskiego. Naprawą bielizny żołnierskiej zajmowały się kobiety zatrud-nione w pułkowym warsztacie przywracania do użytku bielizny52.
Od końca 1918 roku do roku 1921 na terenie garnizonu istniała stacja ogierów; jej komen-dantem był rtm. Kajetanowicz. W garnizonie funkcjonował także sąd załogowy pod przewod-nictwem kpt. A. Nowakowskiego. Po 1921 roku władzę zwierzchnią nad sądowprzewod-nictwem gar-nizonowym przejął Wojskowy Sąd Rejonowy w Częstochowie. Garnizon piotrkowski jednak nie został pozbawiony władzy sądowniczej, a w utrzymaniu porządku pomagała żandarmeria wojskowa, która była instytucją policyjno-porządkową odpowiadającą policji cywilnej.
Piotrkowski posterunek żandarmerii mieścił się przy ulicy J. Piłsudskiego 41. Liczył 9 osób.
Jego ostatnim dowódcą był st. wachmistrz Jan Łanik, a zastępcą dowódcy wachmistrz Franciszek Jastrzębski53.
W garnizonie piotrkowskim istniał również areszt żołnierski. Przebywali w nim żołnierze za-trzymani za przestępstwa oraz łamanie dyscypliny. Do listopada 1921 roku areszty funkcjono-wały przy sądach załogowych. Jeden areszt był przeznaczony dla około 50 oskarżonych.
Kierownicy aresztów podlegli bezpośrednio kierownikom danego sądu rejonowego. Areszty sądowe nie istniały jednak długo. Już w 1924 roku ze względów oszczędnościowych zaczęto
49 Ibidem.
50 APPT, AmP, sygn. 9/1231, Magistrat miasta Piotrkowa, Robotnicze ubezpieczalnie społeczne.
51 D. Kamiński, Dzieje 25 pułku piechoty…, op.cit., s. 18.
52 Ibidem.
53 W. Jarno, Okręg Korpusu…, op.cit., s. 208–209.
stopniowo je likwidować i ich funkcje przekazywać tzw. pułkowym aresztom oraz wojskowym więzieniom śledczym54.
Ważnym elementem aktywności garnizonu wojskowego w Piotrkowie Trybunalskim była dzia-łalność na terenie koszar gospody żołnierskiej, która przez cały dzień obsługiwała żołnierzy.
Sprzedawano w niej po niskich cenach artykuły żywnościowe, papierosy i papier listowy. W go-spodzie znajdowała się prasa oraz gry planszowe, a wieczorami często grał zespół smyczkowy.
Dużą rolę w garnizonie odegrały kasyna oficerskie i podoficerskie. Odbywały się w nich od-prawy służbowe, rozod-prawy sądów honorowych, odczyty, wykłady i pogadanki. Spotykano się w nich także na wspólnych obiadach. W garnizonie zorganizowano również wojskowy szpi-tal rejonowy, liczący około 300 łóżek. W skład szpiszpi-tala wchodziły: komenda szpiszpi-tala, ambu-latorium dentystyczne, apteka, a także oddziały chirurgiczny, chorób wewnętrznych i zakaź-nych oraz chorób skórzakaź-nych i weneryczzakaź-nych55.
W późniejszych latach szpital zlikwidowano, a w jego miejsce 1 grudnia 1923 roku powo-łano garnizonową izbę chorych56. Przebywali w niej lekko chorzy, dla których odpoczynek i przestrzeganie zaleceń lekarskich były warunkiem szybkiego powrotu do zdrowia. Ponieważ czas rekonwalescencji chorych nie przekraczał 3–4 tygodni, w izbie było tylko około 30 łóżek.
Izba podlegała bezpośrednio naczelnemu lekarzowi garnizonu, którym był naczelny lekarz 26 i 25 Pułku Piechoty57. Do izb chorych nie wolno było przyjmować żołnierzy, u których po-dejrzewano choroby zakaźne, a także chorych na gruźlicę.
Garnizon piotrkowski liczył około 1,5 tys. żołnierzy i nie miał własnej parafii wojskowej.
W sprawach wyznania rzymskokatolickiego podlegał starszemu kapelanowi Rejonu Duszpasterstwa Katolickiego w Częstochowie (do 1926 roku). Do zadań kapłanów należało zapewnienie obsługi duszpasterskiej we wszystkich formacjach wojskowych stacjonujących na obszarze danego rejonu duszpasterstwa oraz sprawowanie nadzoru nad prowadzoną w nich działalnością religijno-oświatową. Po reformie terenowej duszpasterstwa wojskowego, zakoń-czonej w 1928 roku, garnizon piotrkowski podlegał proboszczowi wojskowej parafii Świętego Jerzego w Łodzi58.
Obszar zajmowany przez piotrkowski garnizon Wojska Polskiego pokrywał się z granicami miasta, dodatkowo należały do niego teren strzelnicy, magazyny i budynki, czyli obiekty zapew-niające prawidłowe funkcjonowanie koszar. Dużym problemem wojska po odzyskaniu niepod-ległości było zakwaterowanie oddziałów. Infrastruktura garnizonu piotrkowskiego (stare obiek-ty koszarowe, lokacja pułków w kilku miejscach miasta) nie pozwoliła na rozwiązanie tej kwestii w sposób zadowalający. Mimo to – jak relacjonował jeden z szeregowych – służba w gar-nizonie była obowiązkiem patriotycznym i wyrazem poszanowanie własnej ojczyzny. W garni-zonie nasze warunki lokalne mamy nieszczególne, gdyż pułk rozlokowany jest w trzech miej-scach, jednak jesteśmy dumni, że stacjonujemy w prastarym grodzie Trybunalskim59.
54 Ibidem, s. 209.
55 W. Jarno, Garnizon piotrkowski w okresie międzywojennym (1921-1939)…, op.cit., s. 102.
56 APPT, AmP, sygn. 9/1231, Magistrat miasta Piotrkowa, Robotnicze ubezpieczalnie społeczne.
57 W. Jarno, Garnizon piotrkowski w okresie międzywojennym (1921-1939)…, op.cit., s. 102.
58 Ibidem, s. 102–103.
59 Ibidem, s. 100.
Piotrkowski garnizon...
n