W maju 1953 roku Departament Obrony przeprowadził na poligonie atomowym Nevada Test Site operację „Upshot-Knothole”, będącą częścią ćwiczeń „Desert Rock V”. W ramach działań zaplanowano 11 detonacji atmosferycznych ładunków atomowych z wykorzystaniem różnych środków ich przenoszenia – trzy powietrzne, siedem z wykorzystaniem wieży deto-nacyjnej oraz jeden z wykorzystaniem działa M65. Do przeprowadzenia testu artyleryjskie-go (tzw. Grable Test) zostały wyznaczone dwa działa ze Szkoły Artylerii Polowej Armii Stanów Zjednoczonych (US Army Field Artillery School – USAFAS) z Fort Sill w Oklahomie – „Able Annie” i jako rezerwowe „Sad Sack”3.
25 maja 1953 roku o godzinie 8.31 obsługa baterii „A” (Alfa) 867 Batalionu Artylerii Polowej pododdziału doświadczalnego Szkoły Artylerii (USAFAS Artillery Test Unit) jako pierwsza w historii artylerii wystrzeliła pocisk z głowicą nuklearną z wykorzystaniem dzia-ła artyleryjskiego „Able Annie”4. Pocisk W9 (Nuclear warheads) o masie 15 kiloton został wystrzelony na odległość ponad 11 km (7 mil) i po 19 s lotu eksplodował na wysokości 160 metrów (524 stóp) powyżej Strefy 5 (Frenchman Flat).
2 KenWorth History, [online], wersja HTML pliku, http://www.offroadvehicle.ru/AZBUCAR/Kenworth/KenWorth%20History.
html [dostęp: 13.08.2016].
3 S. Crawley, Atomic Annie on the movie [online] 16.09.2010, https://www.army.mil/article/45311/atomic-annie-on-the-move [dostęp: 8.07.2016].
4 Po wykonaniu strzelania zmieniono nazwę działa z „Able Annie” na „Atomic Annie”. W przypadku tego egzemplarza działa w literaturze można znaleźć również nazwę „Afrodyta” (Aphrodite). Nadał ją późniejszy ppłk rez. Donald R. De Vilbiss, dowódca baterii w latach 1959–1962 (informacja pochodzi ze strony Olive-Drab.com.Facebook z dnia 8 lutego 2012, zamieszczonej przez jego syna Melvina De Vibissa).
Test z 25 maja stanowił kontynuację testu Encore z 8 maja 1953 roku, podczas którego w ra-mach doskonalenia technik użycia broni jądrowej w warunkach bojowych z wykorzystaniem samolotu zdetonowano bombę o sile wybuchu 27 kiloton na wysokości 2423 stóp (około 738,5 m). Eksplozja spowodowała nieznaczne zniszczenia w testowanej infrastrukturze (sa-mochody terenowe lekko się przechyliły). W teście Grable zdetonowano bombę o mniejszej sile oraz z mniejszej wysokości, co doprowadziło do kompletnego zniszczenia pojazdów znaj-dujących się w strefie rażenia. Nastąpiło to w wyniku zjawiska popcorningu, czyli nagrzania przez wybuch do wysokiej temperatury warstwy powietrza przy małej wysokości detonacji.
Powietrze przy gruncie wypełnia się dymem i pyłem. Milisekundy po błysku fala uderzenio-wa wytworzona przez eksplozję osiąga poziom gruntu i ulega odbiciu. Na styku fal pierwot-nej i odbitej tworzy się nowa fala – precursor. Podczas eksplozji biegnie ona przed czołem pierwotnej fali uderzeniowej. Jest to dobrze widoczne, ponieważ wówczas wzbijają się w po-wietrze duże ilości pyłu. Gdy przechodzi na zimniejsze tereny, zwalnia i osiąga czoło głów-nej fali uderzeniowej. Z falą precursor następuje duży skok ciśnienia oraz pojawia się silny
Pocisk W9 Masa: 364 kg Wysokość: 1,38 m Szerokość: 28 cm
Produkowany: kwiecień 1952–listopad 1953 roku Ogólna liczba wyprodukowanych egzemplarzy: 80 szt.
Jeden pocisk użyty w ramach strzelania 25 maja 1953 roku na poligonie Nevada, pozostałe 79 szt. wyco-fano w maju 1957 roku i przerobiono na pierwsze „plecakowe” bomby atomowe T4 ADM (T4 Atomic Demolition Munition).
Pocisk użyty podczas testu Grable zawierał około 50 kg wysoko wzbogaconego uranu (HEU Highly Enriched Uranium).
ARCHIWUM US ARMY
Działo M-65...
wiatr. Oba czynniki powodują ogromne zniszczenia. W operacji „Upshot Knothle”, w teście Grable, próbowano wywołać supersilną falę typu precursor przez sztuczne wytworzenie su-pergorącej warstwy powietrza przy gruncie. W tym celu rozpylano czarny węglowy dym, do-brze pochłaniający promieniowanie cieplne. Wiatr jednak wzniósł dym na większą wysokość niż pożądana, więc nie można było wyciągnąć jednoznacznych wniosków5.
Po pomyślnie przeprowadzonym teście zadecydowano o wprowadzeniu działa do uzbro-jenia pododdziałów artylerii. W latach 1951–1953 łącznie wyprodukowano 20 egzemplarzy tych dział, w cenie około 800 tys. dolarów każde. Produkcją zajmowały się dwa zakłady:
Watervliet Arsenal Center of Industrial and Technical Excellence (CITE), który produkował działa, oraz Watertown Arsenal, producent łóż. Działa zostały wprowadzone do uzbrojenia 3 Dywizji Pancernej 7 Armii Stanów Zjednoczonych stacjonującej w ramach V Korpusu w Niemczech Zachodnich6. Dyslokacja jednostek wyposażonych w M65 była jednym z naj-pilniej strzeżonych sekretów okresu zimnej wojny. Stanowiła zarazem element polityki za-pobiegania agresji Związku Radzieckiego, jakiej wówczas się spodziewano. Mimo skompli-kowanej sytuacji politycznej i militarnej tamtego okresu, działa M65 nigdy nie zostały użyte w działaniach bojowych, służyły tylko do szkolenia obsług i prowadzenia szkoleń pro-gramowych w czasie ćwiczeń.
W 1963 roku, po dziesięciu latach eksploatacji, podjęto decyzję o wycofaniu M65 z uzbro-jenia pododdziałów artylerii amerykańskiej armii. W trakcie tej dekady działo wyróżniało się niezawodnością, dużą siłą rażenia oraz dobrą opinią użytkowników.
Działa wycofano z uzbrojenia po tak krótkim czasie ich użytkowania, ponieważ opra-cowano i wdrożono do produkcji pociski atomowe kompatybilne z istniejącymi środka-mi artyleryjskiśrodka-mi (W48 do 155 mm oraz W33 do 203 mm haubic). Ponadto pojawiły się zaawansowane technologicznie projekty rozwoju rakiet balistycznych dalekiego zasięgu.
Nie bez znaczenia były także dane taktyczno-techniczne działa. Od początku duże wy-zwanie logistyczne stanowiły jego wymiary i masa, problemem stawał się transport w re-jon działań.
Spośród 20 dział wyprodukowanych i eksploatowanych w latach pięćdziesiątych i sześć-dziesiątych minionego wieku zachowało się tylko osiem egzemplarzy. Niestety nie we wszyst-kich przypadkach udało się również zachować ciągniki siodłowe, które były częścią wypo-sażenia. Obecnie 280-milimetrowe działa M65 stanowią część ekspozycji militarnych w następujących muzeach na terytorium Stanów Zjednoczonych:
– US Army Artillery Museum, Fort Sill, Oklahoma – działo, z którego 25 maja 1953 ro-ku wystrzelono pocisk atomowy. Odrestaurowane w 2010 roro-ku, ma w wyposażeniu ciągni-ki siodłowe, które zastąpiły oryginalne, utracone podczas transportu działa z Niemiec do mu-zeum w 1964 roku;
5 Centrum Atomowe [online], http://centrumatomowe.retsuz.cba.pl [dostęp: 01.09.2016].
6 Z literatury wynika że w Europie stacjonowało 10–16 dział z 20 wyprodukowanych. Pozostałe znalazły się w wyposażeniu Szkoły Artylerii w Fort Sill. Jednakże w niektórych źródach internetowych można znaleźć informacje o tym, że pododdziały wyposażone w działa atomowe kalibru 280 mm zostały dyslokowane również poza Europą – w Korei oraz Japonii (Okinawa).
Brak jest jednak dokumentów jednoznacznie potwierdzających dyslokacje poza V Korpusem armii amerykańskiej w Niemczech Zachodnich.
– US Army Ordnance Museum, Aberdeen, Maryland – wraz z dwoma ciągnikami sio-dłowymi;
– The National Museum of Nuclear Science & History, Albuquerque, Nowy Meksyk – wraz z dwoma ciągnikami siodłowymi;
– Freedom Park, Junction City, Kansas;
– Rock Island Arsenal, Memorial Field, Rock Island, Illinois;
– Virginia War Museum, Newport News, Virginia;
– US Army Yuma Proving Ground, Yuma, Arizona;
– Watervliet Arsenal Museum, Watervliet Arsenal, Watervielt, Nowy York – muzeum w zakładach produkcyjnych dział.
Podsumowanie
Projekt działa atomowego M65 to znakomity przykład szybkiego rozwoju myśli techno-logicznej bezpośrednio po zakończeniu drugiej wojny światowej. Ówczesna sytuacja poli-tyczna, powstanie dwóch wrogo do siebie nastawionych paktów wojskowych – NATO i Układu Warszawskiego, wymuszała opracowywanie coraz nowszych egzemplarzy uzbrojenia i sprzę-tu wojskowego, mogących stanowić swoistego rodzaju odstraszacz dla ewensprzę-tualnego prze-ciwnika.
O znaczeniu tych dział świadczy opinia gen. Josepha Lawtona Collinsa, szefa sztabu wojsk lądowych podczas wojny w Korei. Jego zdaniem, możliwości przenoszenia ładunków nukle-arnych ujawnione w trakcie strzelania na poligonie Nevada przyczyniły się do przyspiesze-nia negocjacji o zakończeniu wojny, a w rezultacie do podpisaprzyspiesze-nia zawieszeprzyspiesze-nia broni 27 lip-ca 1953 roku7.
Mimo tylko dziesięcioletniego okresu eksploatacji dział M65 przez pododdziały artylerii armii amerykańskiej, projekt opracowany przez Roberta M. Schwartza oraz doświadczenia z eksploatacji działa umożliwiły późniejszy dynamiczny rozwój tego typu środków artyle-ryjskich. Najważniejsze jednak jest to, że za pomocą tego właśnie działa po raz pierwszy w historii artylerii udało się wystrzelić pocisk atomowy.
7 P.J. Owens, Looking back at Picatinny: Recognizing Man who moped arsenal into Atomic Age, US Army [online], 29.01.2009, https://www.army.mil/article/16196/ [dostęp: 23.07.2016].
Działo M-65...
n