Możliwość osiągnięcia porozumienia zaniepokoiła wielu przywódców państw Bliskiego Wschodu. Najkrytyczniej wypowiadał się zagorzały wróg Iranu – Izrael. Twierdził, że wcze-śniej czy później ustalenia zostaną złamane. Z mniejszą wrogością wyrażali się publicznie przy-wódcy państw arabskich. W rzeczywistości jednak ich także niepokoi – nie mniej niż Izrael – to, że porozumienie, mimo wszystko, zachowa w znacznej mierze potencjał nuklearny Iranu.
W zamian za otwarty brak sprzeciwu żądali od USA poważnych zobowiązań dotyczących za-pewnienia im bezpieczeństwa militarnego. Rozwiązaniem byłoby podpisanie w jakiejś formie porozumienia wojskowego, ale miałoby ono małe szanse na ratyfikację ze względu na zdomi-nowany przez republikanów Senat. Ani Izrael, ani państwa arabskie nie wierzą w zapewnie-nia administracji amerykańskiej i ministra spraw zagranicznych Iranu Mohammada Dżawada Zafira, że kontrola międzynarodowa nad programem nuklearnym zapewni stabilizację i bez-pieczeństwo w regionie. Iran wielokrotnie łamał prawo międzynarodowe, przez wiele lat oszu-kiwał społeczność międzynarodową w sprawie swojego programu nuklearnego, więc dlacze-go miano by mu zaufać16. Do wyobraźni przywódców arabskich bardziej przemawiają hasła formułowane przez Irańską Gwardię Rewolucyjną, nawołujące do obalenia rządów dynastii saudyjskiej. Niepokoją także incydenty i prowokacje wymierzone w przepływające przez cie-śninę Ormuz statki wrogich państw17. W maju 2015 roku pięć okrętów należących do IRGC oddało strzały do przepływającego przez tę cieśninę tankowca płynącego pod banderą Singapuru.
Nieznana jest przyczyna ataku, z różnych źródeł wynika jednak, że Irańczycy podejrzewali, iż na pokładzie tankowca znajduje się broń przemycana dla rebeliantów Huti w Jemenie18.
Obecnie, z perspektywy niemal półtora roku od ratyfikowania JCPOA wraz pakietem to-warzyszących mu dokumentów implementacyjnych przez irański parlament, wiadomo, że Iran wywiązuje się z podjętych zobowiązań, a to z kolei oznacza rozpoczęcie procesu wyco-fywania zastosowanych wobec niego sankcji19.
15 M.A. Piotrowski, Treść i skutki ostatecznego porozumienia nuklearnego P5+1 z Iranem, „Biuletyn PISM” 2015 nr 71 (1308), http://www.pism.pl/files/?id_plik=20148 [dostęp: 24.07.2015].
16 Ł.Wójcik, Szatańska układanka, „Polityka”, 15.04.2015.
17 Cieśnina Ormuz łączy Zatokę Perską z Oceanem Indyjskim. Tą drogą transportowana jest ropa i gaz ziemny z Arabii Saudyjskiej, Zjednoczonych Emiratów Arabskich, Kuwejtu, Iraku i Kataru do Europy i USA. Dziennie przepływa tamtędy 17 mln baryłek surowca, a także dostawy skroplonego gazu z Kataru.
18 Iran otworzył ogień do tankowca. Gorąco w Cieśninie Ormuz, „Wprost” [online], 14.05.2015, http://www.wprost.pl/
ar/506594/Iran-otworzyl-ogien-do-tankowca-Goraco-w-Ciesninie-Ormu [dostęp: 23.06.2015].
19 Nuclear Power in Iran, „World Nuclear Association” [online], December 2016, http://www.world-nuclear.org/informa-tion-library/country-profiles/countries-g-n/iran.aspx [dostęp: 21.01.2017].
W połowie listopada 2016 roku Międzynarodowa Agencji Energii Atomowej w raporcie przedstawionym swojej Radzie i Radzie Bezpieczeństwa ONZ uznała, że Iran wypełnił wszystkie zobowiązania. Według ekspertów zespołu weryfikującego, czas potrzebny na kon-wersję materiałów nuklearnych na broń zwiększył się do roku. W okresie przed podpisaniem porozumienia i jego implementacją Iran mógł zbudować broń nuklearną w ciągu mniej niż 90 dni20. Od czasu podpisania JCPOA, na podstawie pracy zespołów weryfikacyjnych, Rada Dyrektorów do grudnia 2016 roku przedstawiła kilkanaście różnych raportów dotyczących programu nuklearnego Iranu – siedem raportów weryfikacyjnych, dwa raporty implementa-cyjne, trzy raporty diagnozujące stan, tzw. mapę drogową oraz ocenę21. Z dokumentów tych wynika, że Iran wywiązuje się ze swoich zobowiązań.
Irański program nuklearny nadal jednak wywołuje kontrowersje. Inne doniesienia wska-zują, że państwo to narusza warunki porozumienia. Dlatego 1 grudnia 2016 roku Senat USA zagłosował za odnowieniem sankcji wobec Iranu na kolejną dekadę. Przyszłość porozumie-nia nuklearnego z Iranem jest więc niepewna pod administracją nowo wybranego prezyden-ta Donalda Trumpa. Administracja Obamy tuż przed końcem kadencji argumentowała, że takie działanie nie miałoby żadnego praktycznego wpływu i pogłębiłoby jedynie sprzeczno-ści interesów. Irańscy przywódcy stwierdzili natomiast, że rozszerzenie sankcji byłoby toż-same z naruszeniem porozumienia. Mogłoby również skutkować odwetowym wznowieniem wzbogacania uranu. W styczniu 2017 roku przedstawiciele Iranu, grupy P5+1 i UE zebrali się w Wiedniu w celu rozpatrzenia skargi irańskich władz na amerykański projekt ustawy.
Wbrew niektórym doniesieniom medialnym22 nowa administracja USA raczej nie wyco-fa się z porozumienia. Większość państw świata popiera ugodę, która nie tylko skutecznie powstrzymała Iran, lecz także USA przed atakiem wojskowym na to państwo. Obecnie Iran, wspólnie z Rosją, jest jednym z głównych rozgrywających w konflikcie w Syrii. Jest też po-tencjalnym sojusznikiem w walce z Państwem Islamskim.
Zniesienie sankcji oznacza odblokowanie aktywów irańskich o wartości kilkudziesięciu miliardów dolarów, co pozwoli znaczne zwiększyć produkcję na eksport oraz inwestycje, tego zaś obawiają się przywódcy sunnickich państw Zatoki Perskiej. Wzmocniony gospo-darczo Iran, zyska pewność siebie i będzie w stanie ingerować, znacznie intensywniej niż dotychczas, w konflikt w Iraku, Syrii, Libanie czy Jemenie, a także wspierać ugrupowania szyickie w Bahrajnie i wschodnim regionie Arabii Saudyjskiej. Stanie się regionalnym mo-carstwem23. Ograniczony sankcjami, już obecnie zachowuje się agresywnie. Chaos na Bliskim Wschodzie związany z ekspansją Państwa Islamskiego tworzy dogodne warunki do realizacji irańskiej polityki, wspierającej aktywność różnych ugrupowań dżihadystycz-nych. Iran jest bezpośrednio zaangażowany w konflikt w Iraku i Syrii, wspiera sprzyjające
20 Verification and Monitoring in the Islamic Republic of Iran in light of United Nations Security Council Resolution 2231 (2015), Report by the Director General, IAEA Board of Governors, 16.01.2016.
21 IAEA and Iran – IAEA Reports, IAEA [online], https://www.iaea.org/newscenter/focus/iran/iaea-and-iran-iaea-reports [dostęp: 21.01.2017).
22 E. Geranmayeh, Will Donald Trump Destroy the Iran Deal? „The New York Times” [online], 25.11.2016, https://www.
nytimes.com/2016/11/25/opinion/will-donald-trump-destroy-the-iran-deal.html?_r=0 [dostęp: 21.01.2017].
23 Obama shakes up the sheikhs; America, Iran and the Gulf, „The Economist” , May 9, 2015.
Skutki negocjacji...
mu rządy24. Istnieje także prawdopodobieństwo zaangażowania się Iranu w konflikt w Jemenie i wspieranie rebelii szyitów Huti, jemeńskiej odmiany Hezbollahu. Obecnie siły koalicji państw Zatoki Perskiej pod przywództwem Arabii Saudyjskiej przeprowadzają naloty na pozycje bojowników, okręty blokują dostęp statków do jemeńskich portów, aby uniemożliwić przepływ broni i bojowników25. Możliwa jest także ofensywa sił lądowych. Zaangażowanie Rijadu w Jemenie stało się źródłem oskarżeń o ludobójstwo i zapowiedzi szybkiego upad-ku monarchii saudyjskiej, formułowanych przez religijnego przywódcę Iranu ajatollaha Alego Chamenei oraz dowódcę Irańskiej Gwardii Rewolucyjnej26. Sytuacja może skomplikować się jeszcze bardziej, gdy Arabia Saudyjska zacieśni relacje ze spacyfikowanym przez egip-ski rząd Bractwem Muzułmańegip-skim. Taki sojusz będzie skutkował przyjaznym nastawieniem Turcji, która wspiera Bractwo, ale nie jest do przyjęcia przez Zjednoczone Emiraty Arabskie, dla których Bractwo stanowi źródło ideologii dżihadyzmu.
Obawy państw Zatoki Perskiej wzbudza uwolnienie zablokowanych przez sankcje środ-ków finansowych Iranu oraz związana z tym możliwość zakupu broni w Rosji i Chinach.
Zaledwie dwa tygodnie po podpisaniu porozumienia Putin cofnął embargo na sprzedaż do Iranu rakietowych pocisków przeciwlotniczych S-300, tym samym wypełnił podpisany w 2007 roku kontrakt o wartości 800 mln dolarów. Decyzja ta jest sprzeczna z rezolucją nr 1929 Rady Bezpieczeństwa z 2010 roku zakazującą przekazywania Teheranowi nowo-czesnego uzbrojenia27. Dekret dotyczący wdrożenia tejże rezolucji podpisał ówczesny pre-zydent Miedwiediew, co skutkowało zawieszeniem kontraktu. Obecnie Rosjanie twierdzą, że w rezolucji jest mowa o broni ofensywnej, a pociski objęte kontraktem to typowa broń de-fensywna. Rosjanie nie ukrywają przed opinią publiczną, że zamierzają sprzedawać Iranowi uzbrojenie i sprzęt wojskowy. W styczniu 2015 roku minister obrony Siergiej Szojgu złożył wizytę w Teheranie; była to pierwsza po 15 latach wizyta rosyjskiego ministra obrony w tym kraju28. Rozmawiano o współpracy wojskowej. Według niektórych źródeł, rosyjskie dosta-wy wojskowe do Iranu mogą osiągnąć wielkość 13 mld dolarów29. W tym kontekście nasu-wa się pytanie, czy planonasu-wana sprzedaż rosyjskiego sprzętu i uzbrojenia nie pozostaje w sprzeczności z JCPOA, które wydłuża działanie embarga na dostawy nowoczesnych sys-temów uzbrojenia do Iranu o 5 lat, a na transfery technologii rakietowych o 8 lat. Stany Zjednoczone rozważały także wprowadzenie nowej rezolucji Rady Bezpieczeństwa w spra-wie restrykcji na eksport broni konwencjonalnej i pocisków balistycznych do Iranu już po osiągnięciu porozumienia. Na ten temat były prowadzone wstępne rozmowy z Rosją. Mimo chłodnych stosunków Zachodu z Moskwą w związku z sytuacją na Ukrainie oraz znacznej
24 M. Stempień, Irańskie służby specjalne wobec inwazji Państwa Islamskiego, w: Służby wywiadowcze i kontrwywiadow-cze w XX i XXI wieku, Marek Górka (red.), Warszawa 2015, s. 239–244.
25 Okręty wojenne przeciwko Huti. Ofensywa lądowa coraz bliżej?, TVN24 [online], 30.03.2015, http://www.tvn24.pl/wia-domosci-ze-swiata,2/wojna-domowa-w-jemenie-okrety-wojenne-przeciwko-huti,529007.html [dostęp: 24.06.2015].
26 Obama shakes…, op.cit.
27 Putin cofnął embargo na sprzedaż rakiet S-300 do Iranu, TVP Info [online], 13.04.2015, http://www.tvp.info/19638519/
putin-cofnal-embargo-na-sprzedaz-rakiet-s300-do-iranu [dostęp: 24.06.2015].
28 Šojgu pribył w Iran na pieregovory o voennom sotrudničestve, Lenta. Ru [online], 19.01.2015, http://lenta.ru/
news/2015/01/19/iran [dostęp: 24.06.2015].
29 After the nuclear deal. Arming Iran, „The Economist”, May 16, 2015.
rozbieżności zdań, Rosja jest niezbędna do wspierania wysiłków na rzecz bezpieczeństwa na Bliskim Wschodzie, w tym do walki z Państwem Islamskim. Amerykanie zdali sobie sprawę, że bez Rosji i Iranu nie uda się zbudować skutecznej koalicji państw30. Dyplomatycznym wyrazem tego przekonania była – pierwsza od dwóch lat – wizyta sekretarza stanu USA Johna Kerry’ego w Rosji, który w maju 2016 roku spotkał się w Soczi z Siergiejem Ławrowem i Władimirem Putinem. Biorąc pod uwagę zgodność komunikatów i relacji medialnych, za-równo w Rosji, jak i na Zachodzie, skomplikowana sytuacja na Bliskim Wschodzie oraz ma-ła skuteczność w walce z Państwem Islamskim stają się ważnymi problemami bezpieczeń-stwa. Bez udziału Rosji najprawdopodobniej nie da się ich rozwiązać31.
Tym należy tłumaczyć względne tolerowanie rosyjskiego eksportu do Iranu produktów przemysłu zbrojeniowego. Wchodzą tu także w grę interesy koncernów zbrojeniowych państw zachodnich. Nie należy oczekiwać, że Stany Zjednoczone, Francja czy Wielka Brytania zre-zygnują z lukratywnych rynków broni w Zatoce Perskiej.
Trudno się dziwić Iranowi. Państwo to ma ambicję odgrywania roli regionalnego mocar-stwa, ale też jego otoczenie zewnętrzne jest – najdelikatniej mówiąc – nieprzyjazne. Irańskie siły konwencjonalne nie są w najlepszym stanie. Przyczyniły się do tego dziesiątki lat sank-cji, nieufność społeczności międzynarodowej, długoletnia i wyczerpująca wojna z Irakiem, plaga korupcji w rodzimym sektorze obronnym oraz brak dostępu do nowoczesnych techno-logii. W wyposażeniu sił powietrznych znajdują się przestarzałe samoloty amerykańskie, zakupione jeszcze przez szacha Mohammada Rezę Pahlawiego. Wobec braku części zamien-nych tylko połowa znajduje się w służbie32. Słabo wyposażone są również siły lądowe, któ-rych znaczna część wchodzi w skład Irańskiej Gwardii Rewolucyjnej. Siły te są przeznaczo-ne głównie do pilnowania porządku wewnętrzprzeznaczo-nego, w tym zapobieżenia wewnętrzprzeznaczo-nemu przewrotowi, oraz do prowadzenia działań nieregularnych wobec potencjalnego agresora.
Odzwierciedla to ich struktura i wyposażenie. Głównym zadaniem tych sił jest zapobieże-nie wewnętrznemu przewrotowi. Gwardia szkoli i udziela pomocy bojówkom islamistów po-za granicami kraju, realizującym cele strategiczne polityki po-zagranicznej Iranu. Należą do nich Hezbollah w Libanie, walczący w Syrii i nękający Izrael, szyickie bojówki w Iraku oraz Huti w Jemenie.