W 2011 roku w Polsce powstała nowa dyscyplina naukowa – nauki o bezpieczeństwie10 – której celem jest tworzenie teoretycznych podstaw systemu bezpieczeństwa i jego udosko-nalanie. Nadal jednak brakuje zwartych opracowań dotyczących przyjętych metodologii oraz dedykowanych narzędzi analitycznych służących badaniu bezpieczeństwa. Potwierdzają to doświadczenia wyniesione z ćwiczeń wojskowych, również z udziałem układu pozamilitar-nego, a także wiedza zdobyta w czasie prac w grupach roboczych oraz podczas seminariów i konferencji11. Przyczyną takiego stanu rzeczy może być brak wymiany informacji między resortami lub ignorowanie danego zjawiska, skutki tego zaś mogą być zróżnicowane: w jed-nym z analizowanych obszarów niewielkie, natomiast w injed-nym wręcz katastrofalne. Brak kompleksowego podejścia do zagrożeń rozmywa całościowy obraz działań agresora i po-zwala na swobodne oddziaływanie w poszczególnych obszarach. Jak zauważa Anna Antczak--Barzan:brak umiejętności identyfikacji potencjalnych zagrożeń w ujęciu długofalowym na podstawie rozwijających się trendów wewnętrznych i zewnętrznych (w bliższym i dalszym otoczeniu państwa) może prowadzić do katastrofy. Polityka krótkowzroczności oraz dbania o partykularne prywatne interesy oraz walki pomiędzy poszczególnymi frakcjami politycz-nymi już nieraz doprowadziły nasze państwo do klęski12.
W celu uzyskania szerokiej wiedzy o badanym wycinku rzeczywistości wskazane jest więc podejście interdyscyplinarne13. Nauki o bezpieczeństwie powinny wykorzystać dotychcza-sowe osiągnięcia innych dyscyplin naukowych. Można powołać się na Tomasza R. Aleksandrowicza: poruszając się po nieznanym terenie potrzebujemy jakiejś mapy, ana-lizując zmiany w otaczającej nas rzeczywistości potrzebujemy paradygmatu14, wzorca, kon-cepcji, punktu odniesienia, które pozwolą zorientować się, gdzie obecnie znajdujemy się
9 A. Antczak-Barzan, Rangi wyzwań dla bezpieczeństwa Polski w XXI wieku. Wybrane problemy bezpieczeństwa wewnętrz-nego państwa, Warszawa 2014, s. 228.
10Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 8 sierpnia 2011 r. w sprawie obszarów wiedzy, dziedzin nauki i sztuki oraz dyscyplin naukowych i artystycznych, DzU 2011 nr 179 poz. 1065.
11 Wyniki: badań z udziału z wojskami „Jesień 2015”, „Anakonda 2016, Regionalne Ćwiczenie Obronne 2016, Hybrid Warfare Table – Top Exercise, prac w ramach Wielonarodowej Kampanii Rozwoju Zdolności (Multinational Capability Development Campaign) oraz seminariiów i konferencji poświęconych bezpieczeństwu w kraju i za granicą.
12 A. Antczak-Barzan, Rangi wyzwań…, op.cit., s. 238.
13 Szerzej: Tożsamość nauk o bezpieczeństwie. O rozwoju badań i postulacie interdyscyplinarności w naukach o bezpie-czeństwie, S. Sulowski (red.), Toruń 2015, s. 20–37.
14 Paradygmat – w rozumieniu wprowadzonym przez filozofa Thomasa Kuhna w książce Struktura rewolucji naukowych – to zbiór pojęć i teorii tworzących podstawy danej nauki. Rozumiany jest jako przyjęty w danym okresie rozwoju nauki wzorzec badań. Do jego zmiany dochodzi wówczas, gdy na podstawie istniejącego wzorca nie jest możliwe rozwiązywanie stawianych problemów oraz gdy pojawia się coraz więcej anomalii (faktów), które zdają się przeczyć obowiązującym w ramach wzorca lub wyprowadzanym z niego teoriom. Na podstawie: T. Kuhn, The Structure of Scientific Revolutions.
Chicago 1962, s. 12, 23, 187.
i gdzie znajduje się punkt, do którego zmierzamy15. Jeśli przyjąć dotychczasowe rozważania za odniesienie, punkt wyjścia w naukach o bezpieczeństwie, to środowisko naukowe musi zdefiniować faktyczne potrzeby tej nauki, a następnie skupić się na metodologii badań i ana-lizie współczesnych zagrożeń jako modelowym podejściu. Zastosowanie naukowego podej-ścia wyklucza przepowiadanie, jasnowidzenie przyszłych zjawisk, wyniki zaś mają umoco-wanie we właściwych procedurach badawczych.
W literaturze wskazuje się na różne funkcje nauki, jednak warto za Jerzym Ratajewskim zwrócić uwagę na pewien uniwersalizm16. Pozwala on bowiem wyróżnić następujące funk-cje nauki:
– deskryptywną – opisuje określoną rzeczywistość wraz ze źródłami zagrożeń i ich roz-wojem w środowisku geopolitycznym oraz z uwzględnieniem złożoności współczesnego świata i zmian w nim zachodzących, czyli jak jest;
– eksplanacyjną – analizuje strategiczne zagrożenia i ich wpływ na rozwój środowiska bezpieczeństwa (szerokie ujęcie problematyki na podstawie stanu wiedzy o przeszłości oraz ocena zagrożeń ze względu na hipotetyczne ich konsekwencje w przyszłości – oce-na zjawisk w otoczeniu międzyoce-narodowym i oce-narodowym, przygotowanie mapy ryzyka)
15 T.R. Aleksandrowicz, Tożsamość nauk o bezpieczeństwie, w: Tożsamość nauk o bezpieczeństwie. O rozwoju badań…, op.cit., s. 57.
16 Szerzej: J. Ratajewski, Elementy naukoznawstwa i główne kierunki rozwoju nauki europejskiej, Katowice 1993, s. 13–20.
Rys. Idea metody przyjętej w procesie badania bezpieczeństwa
Opracowanie własne autorów na podstawie: J. Ratajewski, Elementy naukoznawstwa i główne kierunki rozwoju nauki europejskiej, Katowice 1993
(poznanie rzeczywistości i poddanie badaniom naukowym w celu opisania lub wyjaśnienia zdarzeń)
Zrozumieć – dlaczego tak jest?
lub przeprowadza analizę szczegółową (zawężona do określonych zagrożeń), czyli dlacze-go tak jest;
– prognostyczną – określa przewidywany stan rzeczy, co może pozwolić zareagować na zidentyfikowane zagrożenia, a w rezultacie zminimalizować skutki wystąpienia danego za-grożenia do akceptowalnego poziomu. Należałoby dokonać przeglądu zdolności lub rozwi-jać nowe w celu efektywnego przeciwdziałania zidentyfikowanym zagrożeniom – jak mo-że być.
– systematyzującą – porządkuje wiedzę o badanej rzeczywistości.
Podejście Ratajewskiego można uznać za próbę uniwersalnego sposobu poszukiwania właściwej formuły opisywania i wyjaśniania zdarzeń oraz procesów dla różnych dziedzin i dyscyplin naukowych. Na gruncie nauk o bezpieczeństwie zastosowanie takiego podejścia może być przydatne do:
– określenia rzeczywistego przedmiotu i celu badań (sytuacja problemowa);
– przyjęcia właściwych procedur badawczych oraz zastosowania odpowiednich technik i narzędzi badawczych;
– zastosowania wyników w praktyce (np. do opracowania modelu w odniesieniu do zja-wisk i procesów).
Zaprezentowany w dużym uproszczeniu opis podejścia naukowego został zilustrowany na rysunku. Idea metody przyjętej w procesie badania bezpieczeństwa może stanowić propo-zycję rozwiązań metodologicznych uwzględniających sposób wykorzystania metod, technik i narzędzi badawczych z innych dyscyplin naukowych.
Jak ważne jest metodologiczne oraz metodyczne podejście w dziedzinie bezpieczeństwa, świadczy opracowanie profesorów Tadeusza Jemioły i Andrzeja Dawidczyka Wprowadzenie do metodologii badań bezpieczeństwa17, wydane w 2008 roku. Autorzy podjęli próbę upo-rządkowania podejścia metodologicznego stosowanego w innych dziedzinach nauki ze wskazaniem niektórych nowych, odrębnych poznawczo metod, technik i narzędzi badaw-czych. Publikacja może stanowić przewodnik metodologiczny do dalszych prac. Autorzy wyrażają […] nadzieję, że stopniowy przyrost wiedzy w dziedzinie badań nad bezpieczeń-stwem umożliwi już w bliskiej przyszłości uzupełnienie i poszerzenie wiedzy […] podręcz-nika18.
Podsumowanie
Obecnie wyzwaniem dla nauk o bezpieczeństwie powinno być aktywne poszukiwanie me-tod badawczych oraz narzędzi do rozwiązywania złożonych problemów współczesnego śro-dowiska bezpieczeństwa. Efekt synergii w obszarze bezpieczeństwa można byłoby osiągnąć przez:
– zaangażowanie ośrodków akademickich, naukowych oraz agencji odpowiedzialnych za bezpieczeństwo do wykorzystania dotychczasowego dorobku naukowego w celu opracowa-nia odpowiednich metod i narzędzi badawczych dotyczących problemów bezpieczeństwa;
17 Vide: T. Jemioło, A. Dawidczyk, Wprowadzenie do metodologii badań bezpieczeństwa, Warszawa 2008.
18 Ibidem, s. 7.
– prace badawczo-analityczne nad potencjalnymi zagrożeniami i kryzysami powinny mieć wpływ na kształtowanie obszarów bezpieczeństwa, zwłaszcza w procesie planowa-nia obronnego, a nie stanowić tylko wynik akademickich dyskusji niepopartych badaplanowa-nia- badania-mi i ekspertyzabadania-mi;
– skuteczne reagowanie na zagrożenia wymaga dialogu i koordynowania działań organi-zacji na poziomie zarówno politycznym, jak i operacyjnym. System bezpieczeństwa może być wzmocniony przez włączenie w jeden zintegrowany system różnych elementów struk-tur państwa odpowiedzialnych za sprawy bezpieczeństwa, z Siłami Zbrojnymi RP włącznie.
Istotna jest nie tylko współpraca, lecz także jej jakość;
– należy dążyć do podniesienia poziomu świadomości i wagi współczesnych zagrożeń.
Oprócz wiedzy konieczna jest odwaga w myśleniu, a priorytetem zawsze musi być interes strategiczny i geopolityczny Polski. Dokonanie przeglądu i identyfikacji nowych trendów globalnych i regionalnych oraz uwzględnienie ich w dalszych pracach może stanowić zna-czące wsparcie decyzji gospodarczych oraz politycznych w zakresie bezpieczeństwa ener-getycznego.
Nie ma możliwości całkowitego wyeliminowania zagrożeń, ale można przygotować się do przeciwdziałania ich skutkom. Im poważniej potraktujemy potencjalne zagrożenie, tym więcej będziemy o nim wiedzieli oraz tym skuteczniej i w porę zdołamy zadbać o bezpie-czeństwo.
Nauki o bezpieczeństwie...
n