W odradzającej się Polsce natychmiast przystąpiono do organizowania oddziałów wojsko-wych. Wynikało to z potrzeby ochrony i obrony tworzącego się państwa. Kiedy piotrkowskie oddziały Polskiej Organizacji Wojskowej rozbroiły (1 listopada 1918 roku) austro-węgierski 100 Pułk Piechoty oraz dwie kompanie 517 Batalionu Pospolitego Ruszenia i 612 Batalionu Piechoty, podjęto działania zmierzające do zorganizowania polskiej armii, stworzenia własnych formacji wojskowych. Oficerowie i szeregowi narodowości polskiej wywodzący się głównie z kadry 100 Pułku Piechoty podjęli decyzję o utworzeniu spośród własnych rezerw osobowych batalionu piechoty i oddaniu się do dyspozycji rządu polskiego12. Następnego dnia (2 listopa-da 1918 roku) pierwsi żołnierze złożyli uroczyste ślubowanie. Później sformowano batalion złożony z czterech kompanii strzeleckich oraz jednej karabinów maszynowych13. Jego dowód-cą został kpt. Edward Wolf.
7 listopada 1918 roku zmieniono organizację batalionu. Utworzono pułk dwubatalionowy.
Stał się on zaczątkiem 26 Pułku Piechoty. Tego samego dnia płk Jan Rządkowski przystąpił do organizowania dowództwa Piotrkowskiego Pułku Okręgowego14. Formowany batalion otrzy-mał nazwę I Batalionu Piotrkowskiego Okręgu.
W pierwszym rozkazie pułkowym, ogłoszonym następnego dnia, określono organizację i na-zwę pułku oraz podział stanowisk oficerskich. Dowódca pułku przystąpił do pracy nad obsa-dą stanowisk przewidzianych w etacie. Było to trudne zadanie między innymi z powodu roz-proszenia oddziałów po okolicznych miastach i miasteczkach. Największy oddział, Polska Organizacja Wojskowa, miał własne dowództwo, niezależne od władz okręgu piotrkowskiego.
Przedstawicielowi pułku udało się jednak osiągnąć porozumienie z oddziałem Polskiej
12 Centralne Archiwum Wojskowe (dalej: CAW), Polska Organizacja Wojskowa, sygn. I.400.16.11, Tworzenie oddziałów Wojska Polskiego.
13 Zarys historii wojennej 26 pułku piechoty, kpt. S. Abramowicz, kpt. L. Kreis (oprac.), Warszawa 1929, k. 6.
14 CAW, Polska Organizacja Wojskowa, sygn. I.400.16.11, Tworzenie piotrkowskiego pułku wojskowego.
Piotrkowski garnizon...
Organizacji Wojskowej. Już we współpracy rozbrojono resztki żołnierzy niemieckich stacjo-nujących w okolicy oraz zabezpieczono magazyny pozostawione przez okupanta na terenie miasta15. Wspólne sukcesy bojowe zaowocowały włączeniem do pułku kolejnych 500 żołnie-rzy z oddziału V Okręgu Polskiej Organizacji Wojskowej. Tym samym został on przeformo-wany na II batalion 26 Pułku Piechoty pod dowództwem dotychczasowego komendanta Leopolda Endela-Ragisa.
W dziejach 26 Pułku Piechoty zapisały się także oddziały Polskiej Organizacji Wojskowej, które stacjonowały w pobliskim Radomsku. 28 listopada 1918 roku weszły one w skład puł-ku. Utworzono z nich III batalion pod dowództwem rtm. Józefa Ludwikowskiego16. Kompanie batalionu otrzymały numerację od 9 do 12 (kompanie strzeleckie) oraz nr 3 (kompania cięż-kich karabinów maszynowych)17.
Proces tworzenia 26 Pułku Piechoty zakończono pod koniec listopada 1918 roku. Miał on trzy bataliony, z czterema kompaniami strzeleckimi oraz jedną kompanią karabinów maszyno-wych w każdym. W sumie w skład pułku wchodziło 12 kompanii strzeleckich i 3 kompanie ciężkich karabinów maszynowych. Zorganizowano także pododdział łączności oraz orkiestrę.
Żołnierze 26 Pułku oprócz wykonywania wielu zadań bojowych i technicznych czy odbu-dowy i konserwacji infrastruktury miejskiej zajmowali się także szkoleniem podwładnych.
Dowódcy garnizonu starali się stworzyć żołnierzom skierowanym do służby należyte warunki życia. Dbali o wychowanie żołnierskie, edukację i kształtowanie postaw patriotycznych. Uczyli patriotyzmu i poszanowania ojczyzny. Poza wyszkoleniem wojskowym i bojowym przywiązy-wali wagę do ogólnego wykształcenia żołnierzy – umiejętności czytania, pisania, a także oby-cia towarzyskiego.
W grudniu stan organizacji pułku świadczył o jego pomyślnym rozwoju. Dokonywano ko-lejnych mianowań i obsadzano – mimo braków kadrowych – podstawowe stanowiska przewi-dziane w etacie. Przykładem takiego mianowania może być powołanie kpt. Włodzimierza Brayczewskiego na dowódcę 10 kompanii. Funkcję tę pełnił aż do przybycia swojego zastęp-cy. Kapitan Brayczewski, oprócz dotychczasowych funkcji wojskowych, pełnił także obowiąz-ki dowódcy III batalionu. Częstym zjawisobowiąz-kiem w pułku było przenoszenie oficerów z jednej kompanii do innej. Doświadczył tego między innymi zahartowany w bojach por. S. Pątkiewicz, który po przeniesieniu z 6 do 4 kompanii miał uczyć nowo powołanych do służby żołnierzy18. Z brakami kadrowymi próbowano sobie poradzić na wiele sposobów. Najczęstszym rozwią-zaniem było przenoszenie żołnierzy z jednostek, w których niedobór osobowy w oddziałach był mniej dokuczliwy. I tak, 11 grudnia 1918 roku do pułku przydzielono 36 szeregowych, któ-rzy do Piotrkowa Trybunalskiego pktó-rzybyli ze Srocka19. Z kolei dowódca 26 Pułku został zobli-gowany do oddelegowania swoich podwładnych do pułku stacjonującego w Częstochowie.
W rozkazie L.55 przedstawiono listę 160 żołnierzy20 26 Pułku Piechoty, którzy z dniem 29
grud-15 Zarys historii wojennej…, op.cit., s. 6.
16 W. Jarno, Garnizon piotrkowski…, op.cit., s. 101–102.
17 Zarys historii wojennej…, op.cit., s. 8.
18 Archiwum Państwowe w Piotrkowie Trybunalskim (dalej: APPT), Akta miasta Piotrkowa (dalej: AmP), sygn. 9/1231, Magistrat miasta Piotrkowa, Robotnicze ubezpieczalnie społeczne.
19 Ibidem.
20 Ibidem.
nia 1918 roku mieli zostać wcieleni do 27 Częstochowskiego Pułku Piechoty. Ruch kadrowy między jednostkami był duży, a łączny ubytek osobowy w każdym spośród trzech batalionów tylko w czasie dwóch dni grudnia wyniósł około 200 żołnierzy. Z drugiej strony niedobory żoł-nierskie uzupełniano poborem nowego rekruta, jednak z zastrzeżeniem, że wymaga on pod-stawowego przeszkolenia.
12 grudnia 1918 roku ogłoszono rozkaz nr L.25 Okręgu Generalnego Kielce określający przydziały oficerów do 26 Pułku Piechoty. Wówczas to pułk został jednostką liniową.
Administrację wojskową skłoniło to do kolejnych zmian. W pułku utworzono nowe pododdzia-ły: kompanię szkolną, czwartą kompanię ciężkich karabinów maszynowych, kompanię sztur-mową, kompanię techniczną oraz cztery kompanie marszowe21.
Na początku 1919 roku pułk zaczęto reorganizować. 30 stycznia oddział otrzymał etat, w któ-rym przetrwał niezmiennie do zakończenia walk o niepodległość. Część pododdziałów wy-dzielono do zadań ochronnych i frontowych w innych jednostkach wojskowych. Pododdziały strzeleckie kierowano do oddziałów, które przebywały i walczyły na frontach wschodnim (zie-mie byłego zaboru rosyjskiego) i południowo-zachodnim (zie(zie-mie byłych zaborów pruskiego i austro-węgierskiego). Przykładem – II batalion 26 Pułku Piechoty skierowany z Piotrkowa Trybunalskiego do Radomia, gdzie pełnił służbę garnizonową do końca maja 1919 roku.
Wiosną 1919 roku w Piotrkowie Trybunalskim zorganizowano batalion zapasowy 26 Pułku Piechoty w składzie pięciu kompanii zapasowych (trzech strzeleckich, jednej ciężkich karabi-nów maszynowych i jednej ozdrowieńców). Dzięki temu możliwe było uzupełnienie żołnie-rzami jednostki walczącej na froncie. Pomoc okazała się konieczna, ponieważ już 1 maja 1919 roku III batalion 26 Pułku Piechoty został skierowany na Front Galicyjsko-Wołyński.
Ponadto 3 czerwca wydzielono batalion zapasowy, który skierowano na stały postój do pobli-skiego Radomska. Pozostałe siły 26 Pułku Piechoty (I i II batalion) wysłano na Śląsk Cieszyński.
Od tej pory spośród pododdziałów 26 Pułku na ziemi piotrkowskiej stacjonował już tylko ba-talion zapasowy w Radomsku22.
Pułk i jego bataliony nie powróciły do rodzimego miasta garnizonowego. Zostały prze-mieszczone na front wschodni do walki z oddziałami Rosji sowieckiej, gdzie po zakończe-niu wojny polsko-bolszewickiej pozostały na stałe w garnizonie Gródek Jagielloński. Tam pułk był tworzony od podstaw. Brakowało nie tylko wyszkolonych żołnierzy, lecz także w od-powiedniej liczbie broni i należytego wojskowego wyposażenia, utraconego w czasie walk na froncie23.
W dziejach Piotrkowa Trybunalskiego zapisał się również batalion zapasowy 2 Pułku Piechoty Legionów, który od wiosny 1919 roku przez następne dwa lata przebywał na tere-nie miasta. Na początku maja 1919 roku zajął koszary pofranciszkańskie opuszczone przez batalion zapasowy 26 Pułku Piechoty. Pierwszym dowódcą 2 Pułku został kpt. Kazimierz Góra, później funkcję tę pełnili: kpt. Kulikowski (koniec 1919 roku), kpt. Aleksander Stawarz (początek 1920 roku), ppłk Edward Bielecki (lipiec 1920 roku) i mjr Stefan Wyspiański (od sierpnia 1920 roku). Strukturą organizacyjną batalion nie różnił się od innych jednostek
te-21 Zarys historii wojennej…, op.cit., s. 9.
22 W. Jarno, Garnizon piotrkowski…, op.cit., s. 104.
23 Ibidem, s. 118.
Piotrkowski garnizon...
go typu. Składał się z dowództwa, pięciu kompanii zapasowych (trzech strzeleckich oraz po jednej ciężkich karabinów maszynowych i ozdrowieńców), szkoły podoficerskiej oraz zmien-nej liczby kompanii marszowych24.
Batalion zapasowy 2 Pułku Piechoty Legionów miał pluton marszowy ciężkich karabinów maszynowych. Pomocą służyła kompania zapasowa ciężkich karabinów maszynowych, która – podobnie jak pluton marszowy – zapewniała żołnierzom niezbędne wsparcie ogniowe. Służbę w jednostce pełniło 30 oficerów oraz 1753 podoficerów i szeregowych. Rozkazem DOK IV z 18 grudnia 1921 roku batalion został przeniesiony do Pińczowa25.
Opuszczone przez batalion koszary wojskowe kilka dni później zajął 25 Pułk Piechoty i ba-talion zapasowy. Dowódca baba-talionu zapasowego 2 Pułku Piechoty Legionów przystąpił do tworzenia 102 Rezerwowego Pułku Piechoty. Należy również wspomnieć o formowaniu ochot-niczego 202 Pułku Piechoty przy batalionie zapasowym 2 Pułku Piechoty Legionów w Piotrkowie Trybunalskim. Do prac organizacyjnych przystąpiono już w lipcu 1920 roku, dzięki temu po-wstał I batalion nowo tworzonego pułku. Z powodu niewielkiego napływu ochotników nie sfor-mowano pozostałych dwóch batalionów. Dopiero na przełomie lipca i sierpnia 1920 roku po-wstał II batalion, gdy w jego szeregi wcielono żołnierzy z II batalionu 109 Rezerwowego Pułku Piechoty. Natomiast III batalion utworzono w wyniku reorganizacji sformowanego latem 1920 roku batalionu marszowego lidzkiego pułku piechoty.
Dowódcą 25 Pułku Piechoty został ppłk Alojzy Wir-Konas26. Wówczas pułk składał się z trzech batalionów wraz z plutonami broni specjalnych27. Początkowo pułk rozlokowano w róż-nych częściach miasta: I batalion pod dowództwem mjr. Kazimierza Bogaczewicza i II bata-lion pod dowództwem mjr. Ryszarda Żołędziowskiego w koszarach przy ulicy Krakowskiej 34, a III batalion pod dowództwem mjr. Franciszka Studzińskiego w koszarach franciszkańskich przy ulicy Zamkowej 21. Po zakwaterowaniu żołnierzy dowództwo pułku zdemobilizowało część starszych roczników i zarazem zaczęło przyjmować do służby nowych rekrutów. W 1932 ro-ku podjęto decyzję o zmianie miejsca zakwaterowania pułro-ku. Dotychczasowa baza gospodar-cza, techniczna i szkoleniowa okazała się niewystarczająca na potrzeby wzrastającego w sta-ny osobowe pułku. Zrezygnowano z koszar przy ulicy Krakowskiej, stanowiących prywatną własność jednego z mieszkańców Piotrkowa. Pozostawiono jedynie siedzibę stacjonowania III batalionu, ta jednak stanowiła niewielki kompleks budynków. 25 Pułk Piechoty był w la-tach 1932–1939 wielokrotnie reorganizowany, w wyniku czego stacjonował w czterech punk-tach miasta, to zaś utrudniało żołnierzom wykonywanie codziennych zajęć i obowiązków służ-bowych28.
Z chwilą przejścia wojska w stan pokojowy (1921–1924) 25 Pułk Piechoty składał się z do-wództwa, batalionu sztabowego, trzech batalionów piechoty oraz kadry batalionu zapasowe-go (skadrowany dawny batalion zapasowy). Dowództwo pułku w tym czasie wchodziło w skład batalionu sztabowego, w którego ramach znajdowały się kompania ciężkich karabinów
maszy-24 Ibidem.
25 Ibidem, s. 117–118.
26 W. Jarno, Garnizon piotrkowski w okresie międzywojennym…, p.cit., s. 95.
27 CAW, 25 Pułk Piechoty, sygn. I.320.25-34, Struktura organizacyjna 25 pp, k. 2–3.
28 W. Makulec, 25 pułk…, op.cit., s. 14–15.
nowych i tzw. kompania specjalistów (plutony techniczne). Z kolei batalion piechoty w pułku tworzyło dowództwo batalionu i trzy kompanie strzeleckie, złożone z trzech plutonów piecho-ty oraz po jednym patrolu sanitarnym i sekcji administracyjnej każda.
Rozkazem z 21 lutego 1924 roku zmieniono organizację pułków29. Pułki piechoty podzie-lono na pułki o normalnych stanach pokojowych i pułki o stanach wzmocnionych. Piotrkowski 25 Pułk Piechoty znalazł się w pierwszej grupie i zgodnie z etatem pokojowym miał liczyć 1422 żołnierzy, 54 konie, 1298 karabinów i pistoletów, 78 ciężkich karabinów maszynowych i ręcznych karabinów maszynowych, 54 garłacze, 3 działa piechoty i 3 moździerze. Z kolei etat pokojowy batalionu wynosił 408 żołnierzy, kompanii strzeleckiej – 140, kompanii ciężkich ka-rabinów maszynowych i broni towarzyszących – 113.
W czerwcu 1927 roku etat pułku wynosił 56 oficerów oraz około 1500 podoficerów i sze-regowych. Za zasadę przyjęto, że w okresie zimowym pułk będzie miał po jednym batalionie starszego rocznika i dwa bataliony rekruckie. Niemal całość kadry oficerskiej i podoficerskiej stanowili żołnierze narodowości polskiej, przedstawiciele mniejszości narodowych zaś mieli przeważnie najniższe stopnie wojskowe. W pułku przeważali polscy oficerowie (39) i podofi-cerowie (134). W przypadku szeregowców przewaga Polaków była mniejsza (1069). Po żoł-nierzach polskiego pochodzenia najliczniejsze grupy stanowili Rusini (320) i Żydzi (62)30.
Piotrkowski 25 Pułk Piechoty oprócz trzech batalionów miał cztery plutony broni specjal-nych. Najwcześniej zorganizowano, bo w 1927 roku, pluton artylerii polowej. Jego dowódcą został por. Wacław Gerlicz, a na instruktorów wyznaczono podoficerów: plut. Stefana Cichonia, plut. Jana Kaptura i plut. Jana Kowalczyka. Pluton był uzbrojony w dwa działa kalibru 75 mm z pełną obsługą oraz wyposażeniem. Liczył 40 żołnierzy, na jego stanie było 18 koni. Cały sprzęt artyleryjski znajdował się w budynkach taborowych przy ulicy Wolborskiej.
Trzy lata później zorganizowano pluton zwiadowców konnych pod wodzą wachmistrza Bolesława Kaczmarskiego, który został przeniesiony z pułku ułanów z Tarnowa. W plutonie było 24 żołnierzy i tyleż samo koni, a także około 16 cyklistów. Konie zwiadowców przeby-wały w stajniach taboru pułkowego. Żołnierze oraz obsługa byli zakwaterowani w koszarach pofranciszkańskich. W późniejszym czasie dowódcą plutonu został Antoni Woźniak.
W koszarach pofranciszkańskich ulokowano także pluton tzw. pionierów. Dowodził nim por. Andrzej Paluch. Stan liczebny plutonu zmieniał się, przeważnie wynosił 20–30 osób. Od 1929 roku funkcję jego dowódcy pełnił por. Jan Szymczyk. W czasie ćwiczeń żołnierze uczyli się rzemiosła pionierów między innymi przy budowie mostów, sypaniu szańców i wszel-kiego rodzaju robotach ziemnych.
Jednym z najmniej licznych plutonów był pluton przeciwgazowy. Jego etat wynosił około 20 osób. Wykonywał zadania szkoleniowe żołnierzy w zakresie obrony przeciwgazowej.
Dowódca obrony przeciwgazowej, za zgodą władz miejskich Piotrkowa Trybunalskiego, orga-nizował ćwiczenia z obrony przeciwgazowej także dla ludności cywilnej. Podczas takich zajęć używano ochronnych ubrań przeciwiperytowych, a szkoleni żołnierze ćwiczyli w komorze przeciwgazowej na terenie placu taborowego31.
29 W. Jarno, Garnizon piotrkowski w okresie międzywojennym…, op.cit., s. 96.
30 Ibidem, s. 97.
31 W. Makulec, 25 pułk…, op.cit., s. 16–17.
Piotrkowski garnizon...
W Piotrkowie Trybunalskim powołano dowództwo pułku. Jego dowódca między innymi re-gulował służbę garnizonową, ustalał przepisy alarmowe, opracowywał plany i programy uro-czystości wojskowych, dbał o zakwaterowanie wojskowych, wydawał przepisy o zachowaniu higieny oraz rozporządzenia asystencyjne, ustalał porządek pobierania środków, wyposażenia i żywności, dozorował porządek, a także badał nastroje ludności.
Od 1921 roku do września 1939 roku funkcję dowódcy pułku pełniło kolejno ośmiu dowód-ców. Byli nimi podpułkownicy, a także pułkownicy. Częsta zmiana dowódcy nie służyła wzmoc-nieniu struktury organizacyjno-administracyjnej i wojskowej pułku, nie sprzyjała też ani żoł-nierzom, ani dowódcom. Żołnierze przyzwyczajali się do swoich kolejnych zwierzchników i ich metod dowodzenia, natomiast dowódcom trudno było zdobyć autorytet i skutecznie do-wodzić podwładnymi.
Ostatnim pułkiem sformowanym w garnizonie piotrkowskim okresu międzywojennego był 146 Rezerwowy Pułk Piechoty. Powołano go w okresie dużego napięcia na arenie międzynaro-dowej i zagrożenia suwerenności państwa. I choć 25 Pułk Piechoty kontynuował normalne szko-lenia oddziałów, niewielka grupa oficerów przystąpiła do intensywnej pracy nad nowym elabo-ratem mobilizacyjnym. Zgodnie z obowiązującymi założeniami taktyczno-wojskowymi pułk miał osiągnąć gotowość bojową w ciągu 30 dni od chwili ogłoszenia mobilizacji, w nowych planach termin ten skrócono do 3 dni. Dla kadry dowódczej przewidziano opracowanie przebiegu poko-jowej mobilizacji 25 Pułku Piechoty jako pierwszego rzutu. W drugim rzucie planowano powo-łanie 146 Pułku Piechoty i batalionu zapasowego. W kompanii na czterech oficerów tylko jeden był żołnierzem zawodowym, a wśród podoficerów oraz strzelców 90% stanowili rezerwiści. W tej sytuacji dowódcy nie znali swoich podwładnych, a ci nie znali kadry dowódczej. Utrudniało to dowodzenie, co ujawniło się podczas pierwszych dni walk we wrześniu 1939 roku32.
W latach 1918–1939 Piotrków Trybunalski był typowym garnizonem Okręgu Generalnego Kielce. Trudno jest ustalić dokładny stan żołnierzy w garnizonie ze względu na różne stany
32 Ibidem, s. 23.
Stanowisko Obsada personalna Okres pełnienia funkcji
Dowódca ppłk/płk Alojzy Wir-Konas 16.10.1920–1.06.1923
Dowódca płk Henryk Weiss 1.06.1923–15.01. 1925
Dowódca ppłk/płk dypl. Zygmunt Dzwonkowski 15.01.1925–6.10.1926
Dowódca ppłk Józef Kowzan 6.10.1926–15.03.1928
Dowódca płk dypl. Bronisław Regulski 15.03.1928–28.02.1929
Dowódca ppłk Ludwik Maciejewski 12.03.1929–18.01.1931
Dowódca płk dypl. dr Władysław Kulma 18.01.1931–12.11.1935
Dowódca płk dypl. Adam Świtalski 12.11.1935–09.1939