Podstawy inżynierii zarządzania kryzysowego
4. Sztuczna inteligencja – są to rozwiązania technologiczne pozwalające na komputerowe wspomaganie w wykonywaniu złożonych zadań analitycznych
i projektowych, potocznie uważanych za wymagające inteligencji człowieka. 5. Systemy ekspertowe – są to rozwiązania polegające na wykorzystaniu
za-sobów wiedzy informatycznej i połączenie jej z wiedzą eksperta dla potrzeb rozwiązania niekonwencjonalnych i trudnych problemów analitycznych, pro-jektowych, decyzyjnych – z reguły są to przypadki jednostkowe i niepowta-rzalne6.
2.2. Cel i zadania inżynierii zarządzania kryzysowego
Głównym zadaniem inżynierii zarządzania kryzysowego jest identyfi kacja, specy-fi kacja i klasyspecy-fi kacja zagrożeń kryzysowych w celu zaprojektowania i zbudowania efektywnego modelu, a na dalszym etapie specjalistycznych aplikacji dla potrzeb systemów zarządzania/reagowania kryzysowego7.
Szczegółowe cele utylitarne z tym związane oraz prace wdrożeniowe i budo-wa aplikacji zarządzania kryzysem tworzą repertuar działań inżynierii zarządzania kryzysowego na poszczególnych szczeblach struktury organizacyjnej systemu re-agowania kryzysowego od szczebla gminy – do poziomu kraju.
6 I. Durlik, op. cit., s. 186–192.
2. Podstawy inżynierii zarządzania kryzysowego 37
Zadania problemowe rozwiązywane na wszystkich poziomach organizacyj-nych strukturach zarządzania i reagowania kryzysowego, dla inżynierii zarządza-nia kryzysowego można syntetycznie ująć w takich pojęciach jak:
• bezpieczeństwo (safety) – diagnozowanie, prognozowanie i kształtowanie różnych form i kategorii poczucia bezpieczeństwa przez zorganizowane spo-łeczności oraz tworzenie poczucia bezpieczeństwa indywidualnego,
• zagrożenia (threats) – diagnozowanie, prognozowanie i kształtowanie się róż-nych form zagrożeń oraz ograniczenie możliwości powstawania szkód i strat o podłożu moralnym i materialnym spowodowanych nagłymi i dynamicznymi zdarzeniami,
• monitorowanie – wykrywanie i identyfi kacja rodzajów i stopnia zagrożeń, w taki sposób by ograniczyć/zapobiec oddziaływaniu fi zyko-chemicznego skutków tych zagrożeń na człowieka oraz na jego szeroko rozumiane oto-czenie,
• ryzyko (risk) – rozwiązanie problematyki podejmowania decyzji w warunkach niepewności/wysokiego poziomu ryzyka – w tym przypadku dla sytuacji kry-zysowych,
• kryzys (crisis) – powstanie sytuacji napięć i zagrożeń powodujących załamanie ustalonego istnienia/funkcjonowania wyodrębnionych systemów w zróżnico-wanych środowiskach przyrodniczych i społecznych – spowodowany przyczy-nami sił natury lub działaniem człowieka,
• reagowanie kryzysowe – inaczej poziom operacyjnego zarządzania kryzyso-wego, tj. dotyczący rozwiązywania problematyki kryzysowej w bezpośredniej styczności z różnego typu zagrożeniami i napięciami mogącymi doprowadzić do rozwoju i powstania sytuacji kryzysowej,
• zarządzanie kryzysowe (management of crisis) – poziom zarządzania strate-gicznego polegającego na rozwiązywaniu problematyki kryzysowej w zakresie planistycznym, organizacyjnym i metodologicznym związanym z zapewnie-niem bezpieczeństwa dla ludności oraz ochrony środowiska naturalnego, na poziomie wymagającym czynności koordynacji i zorganizowania odpowied-nich sił i środków,
• system zarządzania kryzysowego (system management of crisis) – zespół zorganizowanych sił i środków odpowiedzialny za zapewnienie podmiotowi bezpieczeństwa – przy wystąpieniu zdarzeń, których skutków nie można wy-eliminować siłami ratownictwa bez zastosowania nadzwyczajnych regulacji prawnych, np. wprowadzenia któregoś ze stanów nadzwyczajnych8,
• system ratownictwa – zespół zorganizowanych sił i środków, którego zada-niem jest bezpośrednie przeciwdziałanie skutkom określonych rodzajów zda-rzeń, np. pożary, wypadki.
Analizując powyższą terminologię związaną z zakresem działania w sytuacjach kryzysowych można bardzo szybko dostrzec potrzebę pozyskiwania i
przetwarza-8 E. Kołodziński, Istota inżynierii systemów zarządzania bezpieczeństwem, [w:]
2. Podstawy inżynierii zarządzania kryzysowego
38
nia zróżnicowanej informacji dla obsługi zadań decyzyjnych na różnych szczeblach struktur reagowania kryzysowego, co powoduje konieczność hierarchizacji źródeł pozyskania i opracowania informacji, z podziałem na:
• informację o charakterze geodanych9 – dla potrzeb systemu zarządzania kry-zysowego (strategicznego),
• informację o charakterze operacyjnym10 – dla potrzeb systemu ratownictwa, • informacje specyfi kujące objawy i zasięg zjawisk bezpośrednio trwających już
zagrożeń.
W zależności od zasięgu i intensywności zdarzenia o charakterze kryzysowym mamy do czynienia z ratownictwem bądź reagowaniem lub zarządzaniem kryzy-sowym. Zależności te obrazuje poniższy rysunek nr 5.
Rys. 5. Klasyfi kacja sytuacji reagowania kryzysowego
Sytuacja zagrożenia bezpieczeństwa ZDARZENIE Zdarzenie nie kryzysowe Zdarzenie powszechne Zdarzenie kryzysowe KRYZYS Zdarzenie o dużym zasięgu i intensywności Sytuacja KRYZYSOWA Symptomy
1. gwałtowne obniżenie się warunków życia i zdrowia ludności, oraz stanu środowiska naturalnego i infrastruktury,
2. następuje ograniczenie lub zanik funkcjonowania instytucji publicznych
w takim zakresie, że prowadzi to do zerwania lub ograniczenia więzów społecznych, gospodarczych i strukturalnych – stopniu nie
akceptowalnym przez społeczeństwo. Rodzajowe zagrożenia: 1. naturalne, 2. cywilizacyjne: • niezamierzone – cywilne • zamierzone – np. terrorystyczne
Uaktywnione – potencjalne zagrożenie
Nie wymaga koordynacji działań
Ratownictwo
Reagowanie kryzysowe
Wymaga koordynacji działań
Źródło: opracowanie własne na podstawie: E. Kołodziński, op. cit., s. 103.
Powyższa klasyfi kacja pozwala na zrozumienie i ocenienie sytuacji konkretne-go zasięgu zagrożeń, a co za tym idzie podjęcia adekwatnekonkretne-go reakonkretne-gowania przez struktury zarządzania kryzysowego – użycia odpowiednich komponentów syste-mów ratowniczych w zróżnicowanych sytuacjach mających znamiona kryzysu.
Decydenci odpowiedzialni za uruchomienie działań czy to na poziomie ratow-nictwa, czy też reagowania lub zarządzania kryzysowego powinni mieć świado-mość, że obowiązuje ich ekonomia decyzji – czyli osiągnięcie op mum zaangażo-wania odpowiednich sił i środków.
9 Geodane – to zbiór informacji o rzeźbie terenu i obiektach naturalnych, infrastrukturze
podziemnej i naziemnej oraz o istotnych obiektach terenowych mających istotne zna-czenie dla planowania i prowadzenia działań ratowniczych, oraz dla prognozowania i likwidacji skutków klęsk żywiołowych, oraz innych tego typu zagrożeń.
10 Dane operacyjne – to zbiór informacji o siłach i środkach, które można użyć do działań
2. Podstawy inżynierii zarządzania kryzysowego 39
Użycie adekwatnych środków i sił do zwalczania, likwidacji stwierdzonych za-grożeń pozwala m.in. efektywnie udzielić pomocy znajdującym się w niebezpie-czeństwie, zachować zasoby osobowe i materiałowe sił ratowniczych oraz ograni-czyć techniczne zużycie posiadanego sprzętu.
2.3. Założenia systemów informacyjnych dla potrzeb
zarządzania kryzysowego
Obecny stan teorii zarządzania w sytuacjach kryzysowych podlega ciągłym pro-cesom jej badania i defi niowania. Krystalizuje się kierunek myślenia, by określać zarządzanie kryzysowe jako proces zintegrowanego i ciągłego podejmowania de-cyzji – mających na celu takie działania kierownicze za pomocą, których w sposób planowy i zorganizowany staramy się nie dopuścić do pojawienia się i rozwoju sytuacji kryzysowych oraz do przekształcenia się takich sytuacji w kryzys.
Dla realizacji celu przewodniego nieodzownym jest pozyskiwanie i przetwa-rzanie strumieni informacji poprzez monitoring zagrożeń oraz posługiwanie się specjalistycznymi modelami matematycznymi i oprogramowaniem informatycz-nym (symulacje sytuacji) do tworzenia prognoz i scenariuszy zdarzeń, związanych z rozwojem sytuacji kryzysowych na poziomie lokalnym, regionalnym, globalnym.
Jakość uzyskanych danych, tj. geodanych (infrastrukturalnych), operacyjnych
i informacji specyfi kujących zagrożenia, a także ich kompletność, aktualność
i komunikatywność w zakresie udostępniania podsystemowi decyzyjnemu ma istotny wpływ na trafność decyzji o sposobie prowadzenia działań ratowniczych i zarządzania kryzysowego przez podsystemy wykonawcze.
Rys. 6. Potrzeby informacyjne systemów zarządzania kryzysowego
OBSZARY INFORMACJNE SYSTEM ZARZĄDZANIA KRYZSOWEGO
Podsystem informacyjny (ZK) Podsystem decyzyjny (kierowniczy PODSYSTEMY REAGOWANIA (Ratownicze)
OBIEKTY, PODMIOTY, ŚRODOWISKO NATURALNE – W STREFIE ZAGROŻENIA
(POTRZEBY – ODDZIAŁYWANIA SYSTEMÓW ZARZĄDZANIA KRYZYSOWEGO)
Dane operacyjne (możliwościwykonawcze) Geodane (infrastrukturalne) Informacje specyfikujące zagrożenia Decyzja o zasięgu prowadzonych działań: 1. ratownicze, 2. reagowanie kryzysowe Bezpośrednie obiektowe oddziaływania ratownicze
Źródło: opracowanie własne.
Skuteczność prezentowanego powyżej procesu będzie uzależniona od efek-tywności pozyskiwania i przetwarzania informacji związanych z problematyką kryzysową oraz na integracji podejmowanych działań w obszarach:
2. Podstawy inżynierii zarządzania kryzysowego
40
• zarządzania ryzykiem – czyli zarządzania zbiorem działań mających na celu ustalenie właściwego zachowania się w sytuacji ryzyka. Wyróżnia się następu-jące kierunki działania:
– identyfi kację ryzyka, – analizę ryzyka,
– strategię działania w warunkach ryzyka, monitorowanie ryzyka (jego czyn-ników)11,
• zarządzania sytuacją problemową (krytyczną) ― systematyczne i metodycz-ne przedsięwzięcie zmierzające do zapobiegania wpływowi sytuacji kryzyso-wej lub zredukowania tego wpływu na zasoby i wartości społeczne; działania te polegają na stosowaniu środków kierowania, kontroli oraz koordynacji12, • zarządzania kryzysowego ― przygotowanie informacyjne i organizacyjne
oraz prowadzenie operacji kryzysowych (zarządzanie operacjami, ludźmi, or-ganizacjami), których celem jest zapobieganie różnym sytuacjom nadzwyczaj-nym/lub likwidacja ich skutków.
Podejmowane działania związane z ww. czynnikami w warunkach naszego kraju są unormowane szeregiem regulacji prawnych13. Przepisy te tworzą hierar-chię systemów ratowniczych i zarządzania kryzysowego, dla potrzeb których, jak już wiemy, generuje się określone zasoby informacji, tj. o charakterze geodanych (infrastrukturalnych) lub operacyjnym, dane te nie są jednak tożsame.
Monitorowanie strumienia informacji związanych z powstawaniem i kształto-waniem się zagrożeń będzie podlegało przetwarzaniu i rozdzielaniu na:
• poziom centralny (państwa), • poziom województwa (regionalny), • poziom powiatu (lokalny),
• poziom gminy.
Zasięg i rodzaj potrzebnej informacji dla obsługi systemu kierowania ratowni-czego i systemu zarządzania kryzysowego oraz strukturę organizacyjną tych syste-mów obrazuje rysunek 7.
Prezentowana struktura pozyskiwania i przetwarzania informacji wymaga za-stosowania odpowiednich technik (metod) wykrywania, zapobiegania i przezwy-ciężania zjawisk kryzysowych.
11 Leksykon zarządzania, red. M. Romanowska, Warszawa 2004, s. 673; B. Stęplewski,
Po-jęcie ryzyka (wprowadzenie do zasad zarządzania ryzykiem), „Zeszyty Naukowe AON”
2008, nr 2, s. 223–235.
12 J. Konieczny, Zarządzanie w sytuacjach kryzysowych, wypadkach i katastrofach,
Po-znań–Warszawa 2001, s. 116.
13 Ustawa z 26.04.2007 r. o zarządzaniu kryzysowym (Dz.U. Nr 89, poz. 590); Ustawa
z 24.08.1991 r. o ochronie przeciwpożarowej (teks jednolity Dz.U. Nr 1476, poz. 1229 z późn. zm.); Ustawa z 27.04.2001 r. prawo ochrony środowiska (Dz.U. Nr 62, poz. 627); Ustawa z 18.07.2001 r. prawo wodne (Dz.U. Nr 115, poz. 1229 z późn. zm.); Ustawa z 8.09.2006 r. o państwowym ratownictwie medycznym (Dz.U. Nr 191, poz. 1410); Ustawa z 29.11.2000 r. prawo atomowe (Dz.U. Nr 3, poz. 18).
2. Podstawy inżynierii zarządzania kryzysowego 41
Rys. 7. Potrzeby informacyjne dla hierarchicznego systemu zarządzania kryzysowego i działań ratowniczych*
I. Poziom kraju
II. Poziom województwa
III. Poziom powiatu
IV. Poziom gminy
Rada Ministrów Rządowe Centrum BezpieczeĔstwa
Urząd Wojewódzki Wojewódzkie Centrum Zarządzania
Kryzysowego
Urząd powiatu,(miasta) Powiatowe Centrum Zarządzania
Kryzysowego
Urząd gminy Gminne Centrum Zarządzania
Kryzysowego *
Zasób informacji dla potrzeb ochrony ludnoĞci kraju z zakresu: 1. zarządzania kryzysowego 2. dziaáaĔ ratowniczych Monitoring zagroĪeĔ o zasiĊgu krajowym i miĊdzynarodowy Monitoring zagroĪeĔ o zasiĊgu regionalnym Monitoring zagroĪeĔ o zasiĊgu lokalnym Monitoring zagroĪeĔ o zasiĊgu lokalnym / gminnym Stanowiska dowodzenia Dla krajowych sáuĪb ratowniczych i bezpieczeĔstwa
Zasób informacji dla potrzeb koordynacji dziaáaĔ regionalnych o charakterze: 1. zarządzania kryzysowego 2. dziaáaĔ ratowniczych
Stanowiska dowodzenia Dla wojewódzkich sáuĪb ratowniczych i bezpieczeĔstwa
Zasób informacji dla potrzeb koordynacji dziaáaĔ lokalnych o charakterze: 1. dziaáaĔ ratowniczych
Stanowiska dowodzenia Dla wojewódzkich sáuĪb ratowniczych i bezpieczeĔstwa
Zasób informacji dla potrzeb koordynacji dziaáaĔ lokalnych o charakterze: 2. dziaáaĔ ratowniczych
Stanowiska dowodzenia Dla gminnych sáuĪb ratowniczych i bezpieczeĔstwa
Legenda: 1. * – Ustawa o zarządzaniu kryzysowym na poziomie gminy formułuje nieobli-gatoryjny zapis w art. 20, pkt 2, że: „…wójt, burmistrz, prezydent miasta może tworzyć gminne (miejskie) centra zarządzania kryzysowego”.
Źródło: opracowanie własne na podstawie Ustawy o zarządzaniu kryzysowym, Dz.U. Nr 89, z 2007 r., poz. 590.
Dla efektywnej absorpcji, adaptacji i wykorzystania strumieni informacji ge-nerowanych na poszczególnych poziomach administracji dla potrzeb zarządzania kryzysowego, koniecznym jest posługiwanie się wspomaganiem informatycznym, które to może mieć określone stadium technicznego zaawansowania, określane jako generacje systemu zarządzania wiedzą (SZW), których założenia systemowe zaprezentowano poniżej14:
1. SZW pierwszej generacji (technologia Web 1,0) – polegające na