2) epoki globalizacji – gdzie punkt ciężkości przesuwa się z akcentów militarnych na cywilne, związane z kategoriami ekonomicznymi, politycznymi,
1.3. Klasyfikacja sytuacji kryzysowych
Niemiecki socjolog Ulrich Beck w latach 80. XX wieku postawił tezę, że po epoce społeczeństwa industrialnego nastąpiła epoka „społeczeństwa ryzyka”30. Cechą charakterystyczną tej epoki jest nie tylko wzrost poziomu ryzyka i szybkości prze-mieszczania się i rozprzestrzeniania jego źródeł/nośników, lecz przede wszystkim powszechna społeczna świadomość wzrostu ilości zbiorowych zagrożeń/sytuacji kryzysowych, która to świadomość jest kształtowana głównie przez media elek-troniczne i prasę31.
W dynamice działań związanych z sytuacją kryzysową wymagane jest by do-starczanie informacji przez media dla społeczeństwa odbywało się w sposób
rze-30 U. Beck, Społeczeństwo ryzyka, Warszawa 2002, s. 23–28.
31 J. Besala, Żywioły sterują historią, „Focus” 2002, nr 4 (79), s. 62–67; J. Kardas, Media
w edukacji obronnej, [w:] Przygotowanie obronne społeczeństwa, red. J. Kunikowski,
1. Wprowadzenie do pojęcia kryzys oraz klasyfikacja sytuacji kryzysowych
26
telny, pozbawiony emocji i subiektywizmu, co pozwala przekazywać informacje w sposób obiektywny, rzeczywisty. Informacja przekazywana rzetelnie (bez su-biektywnych i emocjonalnych komentarzy wygłaszanych przez reporterów/lekto-rów) jest ważnym czynnikiem systemu bezpieczeństwa publicznego w sytuacjach zagrożeń zbiorowych32.
Według przyjętej w poniższych rozważaniach klasyfi kacji – zagrożenia zbioro-we wywołujące kryzysy ze względu na charakter i czas ich występowania podzielić można na:
• zagrożenia nadzwyczajne, • zagrożenia stałe.
Pod pojęciem zagrożenia nadzwyczajnego rozumiemy każde nieoczekiwane zdarzenie lub sytuacje, narastające nagle, będące w swym zjawisku niebezpiecz-ne dla zdrowia i życia ludzi, mienia lub przyrody, wymagające natychmiastowego przeciwdziałania przy użyciu wszystkich będących w dyspozycji struktur ratowni-czych (zarządzania kryzysowego) sił i środków.
Z kolei pod pojęciem zagrożenia stałego rozumiemy niebezpieczne wyda-rzenie lub sytuacje, które występują na skutek bieżącej działalności człowieka lub w cyklu ciągłym wywołanym siłami natury. Występowania lub nasilania się zagrożenia należy spodziewać się w wyniku np. corocznych cykli (surowa zima, ogromne opady) lub w wyniku ich planowania, stosowanej technologii (np. wiel-kie masowe imprezy, kwaśne deszcze).
Zjawiska te w swoim potencjale mogą mieć negatywne skutki dla zdrowia lub życia ludzi, mienia prywatnego i publicznego oraz szeroko rozumianego środowi-ska przyrodniczego.
Ze względu na źródło pochodzenia wyróżnić można zagrożenia: środowisko-we, medyczne, techniczne i społeczne33. Występujące w Polsce zagrożenia zbio-rowe o charakterze ich występowania, tj. nadzwyczajnym i stałym przedstawiono w tabelach 1 i 2.
Dla uzupełnienia powyższej klasyfi kacji celowym jest uwaga o sytuacji zagro-żeń czasu wojny – gdzie mogą wystąpić wszystkie sytuacje wymienione w po-wyższych tabelach – spotęgowane przez celowe działania przeciwnika, np. akty sabotażu, naloty bombowe, uderzenia rakietowe, przy użyciu:
• konwencjonalnych środków rażenia – wysoce efektywne rodzaje broni tzw. konwencjonalnej powodujące wielką liczbę ofi ar śmiertelnych i porażonych/ rannych,
• niekonwencjonalnych środków rażenia – broń tzw. ABC (broń atomowa, bio-logiczna, chemiczna) zwielokrotniająca straty osobowe i materialne.
32 M. Wróbel, Epidemie histeryczne – choć nie tylko, „Charaktery” 2007, nr 10.
Przypo-mnijmy tutaj słynną audycję radiowa z 30.10.1938 r. Orsona Wellsa, który swoją re-alistyczną audycją „War Of The Words” wywołał na wschodnim wybrzeżu USA panikę społeczną.
33 N. Sypion, Systemy informacji geografi cznej a bezpieczeństwo publiczne, [w:]
Konfe-rencja samorządowa „Bezpieczna Polska. Bezpieczny Region”, Stargard Szczeciński
1. Wprowadzenie do pojęcia kryzys oraz klasyfikacja sytuacji kryzysowych 27
Tab. 1. Klasyfi kacja nadzwyczajnych zagrożeń zbiorowych
Lp. Rodzaj zagrożenia Objawy fi zykalne zagrożenia Główna przyczyna 1. Zagrożenia środowiskowe – Powódź
– Intensywne opady (deszczu, śniegu) – Surowa zima
– Silny wiatr
Cykliczne zmiany klimatów i zaburzenie równowagi kli-matycznej przez człowieka
2. Zagrożenia
medyczne
– Epidemia „ostra” (wysoka śmiertel-ność)
Nieprzestrzeganie zasad ochrony epidemiologicznej
3. Zagrożenia
techniczne
– Awaria elektrowni atomowej (w są-siednim państwie)
– Awaryjna emisja ścieków lub gazów – Wyciek lub uwolnienie substancji
toksycznych – Katastrofa morska – Katastrofa lotnicza – Pożar – Katastrofa budowlana – Wybuch Egoistyczna działalność podmiotów gospodarczych i nie realizowanie przepi-sów bezpieczeństwa oraz prawnych 4. Zagrożenia społeczne – Wojna – Atak terrorystyczny – Rozruchy i bunty społeczne – Kryzys ekonomiczny i polityczny – Impreza masowa
Rozbieżność interesów po-litycznych i gospodarczych państw i grup społecznych
Źródło: opracowanie własne na podstawie N. Sypion, op. cit.
Tab. 2. Klasyfi kacja stałych zagrożeń zbiorowych Rodzaj zagrożenia Objawy fi zykalne zagrożenia Główna przyczyna Zagrożenia środowiskowe – Kwaśny deszcz
– Skażenie gleb i żywności – Nieszczelność ozonosfery
Nieprzestrzeganie reżimów technolo-gicznych oraz prze-starzała technologia Zagrożenia
medyczne
– Epidemia „łagodna” (niska śmiertelność) – Wypadek komunikacyjny
– Zatrucie – Nowotwory
– Pandemie HIV/AIDS, ptasia grypa, wirus Ebola – Wirusowe zapalenie wątroby (typu ABCD) – Alergie
– Choroby układu krążenia
Niski stan organizacji opieki społecznej, medycznej, ubóstwo społeczne oraz stan oświaty sanitarnej
1. Wprowadzenie do pojęcia kryzys oraz klasyfikacja sytuacji kryzysowych 28 Rodzaj zagrożenia Objawy fi zykalne zagrożenia Główna przyczyna Zagrożenia techniczne
– Emisja zanieczyszczeń do wód powierzchnio-wych
– Emisja zanieczyszczeń do wód podziemnych – Emisja zanieczyszczeń do atmosfery – Smog (w tym tzw. fotosmog) – Hałas i wibracje komunikacyjne
– Emisja z legalnych i „dzikich” wysypisk odpadów – Emisja promieniowania elektromagnetycznego
z linii energetycznych
– Emisja promieniowania elektromagnetycznego ze stacji nadawczych i przekaźnikowych – Emisja promieniowania z substancji i urządzeń
promieniotwórczych
Egoistyczna dzia-łalność podmiotów gospodarczych oraz zbiorowości spo-łecznych i nie reali-zowanie przepisów prawnych
Zagrożenia społeczne
– Trwały niedorozwój i ubóstwo – Przestępstwa
Społeczny i gospo-darczy niedorozwój Źródło: opracowanie własne na podstawie N. Sypion, op. cit.
Aby prowadzać dalej analizę klasyfi kacji sytuacji kryzysowych, należy zastano-wić się nad ich zasięgiem regionalnym (obszarowym) oraz tym, jakie skutki mogą one powodować dla populacji ludzkiej i przyrody. Badania i obserwacje dowodzą, że poszczególne rodzaje zagrożeń zbiorowych posiadają odmienne aspekty regio-nalne, np.:
• zagrożenia nadzwyczajne występują rzadziej od stałych, ich przebieg jest krót-szy ale intensywniejkrót-szy, co powoduje, że przynoszą one rozleglejsze skutki dla ludzi, zagospodarowania i przyrody – ponadto zwykle ich ujemne skutki trwa-ją dłużej, a koszty usuwania są wyższe,
• obserwuje się prawidłowość, że im rzadziej występuje dane zagrożenie, tym większa jest trwałość jego skutków i wyższe koszty usuwania,
• często efektem zagrożenia jest sytuacja, że towarzyszą jej zdarzenia wtórne – czasem niesie ono większe zniszczenie aniżeli zagrożenie pierwotne.
Do regionalnych aspektów zagrożeń zbiorowych zaliczyć można uwarunko-wania: lokalizacyjne, terytorialne, sąsiedztwo, wzajemne relacje ze środowiskiem
przyrodniczym oraz wpływ na rozmieszczenie zagospodarowania i ludności.
Po-wiązania skutkowo-przyczynowe pomiędzy aspektami regionalnymi i zagrożenia-mi prezentuje tab. 3 – na chwilę obecną mają one jeszcze charakter hipotetyczny i wymagają empirycznej weryfi kacji.
Rozmieszczenie zagrożeń w przestrzeni terytorialnej ma znaczenie w każdym z rodzajów zagrożenia, może ono sprzyjać/lub być czynnikiem ograniczenia dla rozwoju kataklizmu. Charakterystyka terytorium, w którym pojawia się zagroże-nie, jest równie ważna dla każdego z jego rodzajów. Istotne jest także sąsiedztwo zdarzenia, niemal w każdym przypadku rodzajowym zagrożeń trzeba podjąć dzia-łania by zabezpieczyć bezpośrednią okolicę przed rozprzestrzenianiem się jego negatywnych skutków.
1. Wprowadzenie do pojęcia kryzys oraz klasyfikacja sytuacji kryzysowych 29
Tab. 3. Zależność zagrożeń z aspektami regionalnymi Aspekty regionalne zagrożenia Prze-strzeń Teryto-rium Sąsiedz-two Wpływ środowiska na zagro-żenie Wpływ zagrożenia na środo-wisko Wpływ na zagospo-darowanie przestrzenne Wpływ na rozmiesz-czenie ludności Środowiskowe + + + ++ + + + Społeczne + + + - - - + Medyczne + + + - - - -Techniczne + + ++ + ++ + ++
Legenda: (+) – powiązanie, (++) – silne powiązanie, (-) – brak powiązania. Źródło: opracowanie własne na podstawie N. Sypion, op. cit.
Sąsiedztwo ma bardzo duże znaczenie w zagrożeniach z grupy zagrożeń tech-nicznych, a zwłaszcza podczas różnego rodzaju emisji, wybuchów lub pożarów. Nie można wykluczyć, że będą im towarzyszyć kolejne „łańcuszkowe” wybuchy, pożary i katastrofy budowlane, dlatego bardzo ważne jest logistyczne zabezpie-czenie okolicy zdarzenia – np. poprzez zorganizowanie sprawnej ewakuacji i dzia-łań ratowniczych.
Środowisko przyrodnicze, może wpływać na kumulowanie lub osłabianie się skutków zagrożenia np. poprzez aktualnie panujące warunki atmosferyczne (wiatr, opady, wysoka temperatura) – co może potęgować zjawisko zagrożenia/ albo sprzyjać służbom ratowniczym.
Zagrożenia środowiskowe i techniczne mają wielki wpływ na zagospodarowa-nie przestrzenne. Podczas planowania urbanistycznego, np. przy wyborze miejsc lokalizacji, zamieszkania lub wyznaczenia stref przemysłowych, aktualnie bierze się pod uwagę wszystkie rodzaje zagrożeń. Wymusza to postęp nauki i coraz sil-niejsze społeczne ruchy ekologiczne.
Innym ważnym aspektem jest sytuacja, w której zagrożenia środowiskowe są silnie powiązane z zagrożeniami technicznymi. Wpływ zagrożeń technicznych na środowisko przyrodnicze objawia się w degradacji lub zniszczeniu środowiska przez katastrofy i awarie techniczne. Ograniczony wpływ na środowisko mają je-dynie zagrożenia medyczne, które można stosunkowo prosto i szybko ograniczyć oraz zwalczyć.
Najsilniej na środowisko życia człowieka oddziałują katastrofy techniczne i ich bezpośrednie skutki. W każdym rozpatrywanym aspekcie regionalnym występuje to powiązanie, a w niektórych przypadkach przybiera postać determinantów ogra-niczających zamiary urbanistyczne planistów. Zagrożenia środowiskowe oddziału-ją zwrotnie na środowisko przyrodnicze z mniejszą siłą niż zagrożenia techniczne. Zagrożenia społeczne nie są uwarunkowane przez środowisko przyrodnicze i nie wpływają na zagospodarowanie – oddziałują tylko z pozostałymi aspektami regionalnymi. Znaczenie ma tylko miejsce zdarzenia, ponieważ są to relacje prze-strzenne i związane z przynależnością terytorialną oraz sąsiedztwem.
1. Wprowadzenie do pojęcia kryzys oraz klasyfikacja sytuacji kryzysowych
30
Dla zamknięcia rozważań o klasyfi kacji sytuacji kryzysowych koniecznym jest wskazanie metodologii ich rozpoznawania, specyfi kowania i prognozowania za-grożeń występujących na poziomie regionalnym.
Objęcie badaniami poziomu regionalnego pozwala uzyskiwać synergiczne efekty rozpoznawania zagrożeń34. Dla uzyskania tych efektów proponuje się na-stępujące zabiegi organizacyjno-wykonawcze:
1. Przeprowadzenie czynności prognozowania – zagrożeń w zakresie występo-wania rodzajowych zagrożeń w układzie jednostek przestrzennych, tj. woje-wództw i powiatów z podziałem na:
• zagrożenia nadzwyczajne,
• monitorowanie stałych zagrożeń zbiorowych.
2. Opracowanie zestawu scenariuszy (symulacji) przebiegu zagrożeń i wydarzeń nadzwyczajnych w różnych warunkach środowiskowych i społeczno-ekono-micznych.
3. Rozpoznanie i charakterystyka rozmieszczenia przestrzenno-terenowych pra-widłowości występowania zagrożeń wszystkich typów oraz ich syntetyczna ocena w badanym regionie z podziałem sektorowym badań na35:
• ocenę wpływu występowania rozpoznanych zagrożeń na funkcjonowanie, rozwój i planowanie bezpieczeństwa terytorialnego systemów społecz-nych na poziomie – gmina, powiat, województwo36,
• ocenę wpływu zagrożeń (zwłaszcza technicznych) na wartość, atrakcyj-ność lokalizacyjną i wizerunek obszarów ich występowania,
• ocenę przyrodniczych uwarunkowań występowania zagrożeń zbiorowych, • ocenę środowiskowych konsekwencji katastrof technicznych i
ekologicz-nych na badanym obszarze (regionie),
• ocenę psychospołecznych konsekwencji nadzwyczajnych zagrożeń i zda-rzeń w konkretnych sytuacjach środowiskowych i uwarunkowaniach prze-strzennych37,
• analizę i ocenę skutków ekonomicznych poszczególnych typów zagrożeń i zdarzeń dla obszarów o różnych rodzajowo uwarunkowaniach środowi-skowych i formach zagospodarowania,
34 Badania tego rodzaju były już prowadzone w ramach dyscyplin geografi i
społeczno--ekonomicznej w zakresie: katastrof naturalnych, przestępczości, medycznej, ludności i osadnictwa, społecznej i politycznej. Dominowały jednak wąskie ujęcia sektorowe, co m.in. powodowało, że synergiczne skutki oddziaływania różnego rodzaju zagrożeń na dany obszar nie były dostrzegane. Poszukiwane prawidłowości i wyciągane wnioski miały raczej charakter problemowy niż regionalny. Badano np. przestrzenne aspekty przestępczości, zachorowań czy występowania powodzi z punktu widzenia badań kry-minologicznych, epidemiologicznych czy hydrologicznych – a nie konsekwencji, jakie niosą te zagrożenia dla funkcjonowania i możliwości rozwojowych danego regionu.
35 A. Lisowski, Skutki występowania wybranych zagrożeń naturalnych i ich percepcja
w Polsce, Warszawa 1993.
36 M. Dutkowski, Zagrożenia bezpieczeństwa a strategie rozwoju regionalnego, [w:]
Kon-ferencja samorządowa „Bezpieczna Polska. Bezpieczny Region”…
37 T. Berliński, Różnorodność postrzegania zagrożeń, [w:] Zarządzanie bezpieczeństwem,
1. Wprowadzenie do pojęcia kryzys oraz klasyfikacja sytuacji kryzysowych 31
• ocenę wpływu zagrożeń środowiskowych i technicznych na decyzje lokali-zacyjne i migracje ludności38.
Zachowanie ww. prawideł projektowania, eksploatowania i unowocześniania systemów bezpieczeństwa zbiorowego wymaga wykorzystania wielowątkowej informacji przestrzennej. Informacja ta bazuje na zbiorze szczegółowej wiedzy o zjawiskach i procesach przyrodniczych i społeczno-ekonomicznych na danym obszarze.
W codziennej praktyce zarządzania bezpieczeństwem publicznym obserwuje się często defi cyt wiedzy na ww. tematy oraz brak specjalistów niezbędnych do nowoczesnego planowania systemów bezpieczeństwa.
Pytania kontrolne:
1. Przedstaw zależności pomiędzy pojęciem: problem, wyzwanie, reagowanie kryzysowe.
2. Omów pojęcie kryzysu.
3. Wymień fazy kryzysu i omów jego skutki. 4. Zdefi niuj pojęcie bezpieczeństwa. 5. Dokonaj klasyfi kacji sytuacji kryzysowych.
6. Omów metodologię rozpoznawania i ograniczania zjawisk kryzysowych na poziomie regionalnym.
38 W.J. Burroughs, Pogoda czy fatum. Wpływ zmian klimatycznych na życie społeczeństw,