Jednostka szkoleniowa
PODSUMOWANIE + Do zapamiętania:
2. Jednostka szkoleniowa nr 13: Stereotypy – funkcje i skutki
3. Powiązanie z modułem baza wiedzy demonstratora
Słownik:
grupa społeczna.
Bibliografia – wybór:
Walas T. (red.) (1995), Narody i stereotypy. Kraków: Międzynarodowe Centrum Kultury;
Bokszański Z. (1997), Stereotypy a kultura. Wrocław: Wydawnictwo Leopoldinum;
Macrae C.N., Ch. Stangor (1999), Stereotypy i uprzedzenia. Gdańsk: Gdańskie Wy-dawnictwo Psychologiczne;
Kofta M., Jasińska-Kania A. (red.) (2001) Stereotypy i uprzedzenia. Uwarunkowania psychologiczne i kulturowe. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
[Slajd 2]
4. Cel jednostki
4.1. Wiedza
– charakterystyka funkcji społecznych i kulturowych stereotypów, – charakterystyka skutków stereotypizacji.
4.2. Umiejętności
– rozpoznawanie funkcji, a tym samym motywacji używania stereoty-pów przez innych i przez siebie,
– działanie na rzecz osłabiania negatywnych skutków stereotypizacji.
4.3. Postawy
– zrozumienie dla używania stereotypów, a jednocześnie skłonność do unikania stereotypizacji prowadzącej do uprzedzeń.
5. Czas przeprowadzenia jednostki: 45 minut
[Slajd 3]
6. Przebieg jednostki
– wykład zawierający treści dotyczące:
1/ funkcji społecznych i kulturowych stereotypów, 2/ zależności pomiędzy stereotypami i uprzedzeniami, 3/ skutków stereotypizacji,
4/ mechanizmów osłabiania stereotypów;
– ćwiczenie: Osłabianie stereotypizacji – podsumowanie.
7. Opis jednostki jako procesu dydaktycznego
Jednostka składa się z wykładu i ćwiczenia. Nie wymaga ona wcześniej-szego przygotowania merytorycznego szkolonych. Wymaga natomiast wcześniejszego przeprowadzenia jednostki szkoleniowej numer 12. Szkolący w postaci wykładu prezentuje treści zawarte w jednostce szkoleniowej.
W trakcie wykładu szkolący pobudza aktywność szkolonych za pomocą pytań dodatkowych, mających na celu także ugruntowanie treści przekazy-wanych w czasie wykładu. Odpowiedzi na pytania powinny być skomen-towane przez szkolącego w kontekście ich adekwatności. Ćwiczenie ma na celu utrwalenie wiedzy o warunkach i sposobach osłabiania procesu stereo-typizacji.
7.1. Treść wykładu
[Slajd 4]
Funkcje społeczne stereotypów możemy podzielić na:
1/ poznawcze – stereotypy umożliwiają orientacje w otaczającej rzeczy-wistości, przynoszą podstawową, uproszczoną, a tym samym
znie-kształconą wiedzę na temat innych grup społecznych (np. lokalnych, regionalnych, etnicznych, religijnych, narodowych).
2/ emocjonalne – stereotypy wzbudzają i ukierunkowują nasze uczucia emocje wobec przedstawicieli innych grup.
3/ pragmatyczne – stereotypy prowadzą do osiągnięcia szeregu kon-kretnych korzyści. Wśród funkcji pragmatycznych możemy rozróżnić:
a/ integratywne – stereotypy przyczyniają się do wzmacniania spój-ności wewnętrznej grupy (np. stereotypowe określenie innych jak wrogów zewnętrznych wzmacnia solidarność wewnętrzną grupy – mechanizm stosowany przez władze w okresie panowania ko-munizmu w Polsce),
b/ defensywne – autostereotypy, czyli te dotyczące własnej grupy społecznej zazwyczaj służą obronie jej swoistych cech,
c/ ideologiczno-kreatywne – stereotypy pozwalają tworzyć ideologie własnej grupy (np. Polska z jej misją dziejową obrony chrześcijań-stwa – „przedmurze chrześcijańchrześcijań-stwa),
d/ polityczne – stereotypy służą w codziennej walce politycznej (np.
określenia „moherowe berety”, „lemingi”).
Pytanie do uczestników szkolenia. Proszę podać przykład pragmatycz-nej funkcji stereotypu na podstawie doświadczeń pracy w SG.
Stereotypy są częścią zbiorowej tożsamości – szczególnie silne w przy-padku grup kulturowo-terytorialnych: lokalnych, regionalnych, etnicznych, narodowych czy religijnych.
W tego typu grupach pełnią specyficzne funkcje:
– określanie granic grupy poprzez wyznaczanie wartości i norm, które stanowią jej charakterystykę,
– ułatwianie komunikacji i porozumienia grupowego poprzez podział otoczenia społecznego na swoich i obcych,
– ograniczanie wysiłku poznania do znanych stereotypowych czynników, – wzmacnianie poczucia przynależności do własnej grupy,
– podkreślanie oryginalności i niepowtarzalności własnej grupy,
– stanowią narzędzia inkluzji (włączania do grupy) i ekskluzji (wyłącza-nia z grupy) społecznej,
– stanowią narzędzia demonstrowania lojalności wobec własnej grupy, – stanowią narzędzia wyboru „kozła ofiarnego”, czyli wskazywania
in-nych jako winin-nych wszelkich porażek i niepowodzeń.
[Slajd 5]
Skutki stereotypizacji:
1/ porządkowanie i ocena – stanowią sposób porządkowania i oceny rzeczywistości oparty na wiedzy ‘zapożyczonej’ (niepełnej i
po-wierzchniowej), który prowadzi do selekcjonowania i kwalifikowania jednostek – stanowią one potencjalne zagrożenie, nie mogą więc zo-stać obdarzone zaufaniem;
2/ degradacja statusu – polega na pozbawieniu jednostki postrzeganej jako odmienna, obca jej własnej tożsamości, co wyznacza generalizo-wanie wyizolowanej cechy lub zachowania – w konsekwencji po-strzeganie jej niższości wynikające z posiadanego atrybutu, podlega-jącego społecznej dyskredytacji;
3/ retrospektywna interpretacja – stanowi konsekwencje degradacji sta-tusu, polega na uznaniu jednostki za posiadającą negatywnie spo-łecznie oceniane cechy i w konsekwencji prowadzi do negatywnej ge-neralizacji i reinterpretacji jej przeszłych postaw i zachowań oraz przewidywanie takowych w przyszłości;
4/ normalizacja – stanowi podstawę do uznania prawa do odmienności przez społeczne określenie atrybutów negatywnych jako normalnych i akceptowalnych – dostrzeżenie w jednostce pierwotnie naznaczonej in-nych właściwości pozytywin-nych, które pozwalają ją akceptować i igno-rować lub uznać dyskredytowaną wcześniej różnicę za równoprawną;
5/ autostygmatyzacja jest efektem skutecznego naznaczania, włączają-cym proces identyfikowania się jednostki ze społecznie narzuconym piętnem (błędne koło stygmatyzacji), w sytuacji braku środków mo-gących zmienić społeczny obraz osoby lub grupy napiętnowanej – osoby zaczynają zachowywać się zgodnie z nadanym jej stereotypem.
[Slajd 6]
Stereotypy a uprzedzenia
Te pierwsze mogą być pozytywne, negatywne i ambiwalentne oraz wią-zane są z procesem poznawczym, służą kategoryzacji, te drugie negatywne i związane z emocjami odnosi się do postaw.
Związek pomiędzy stereotypami i uprzedzeniami:
1/ stereotypy mogą wynikać z uprzedzeń – racjonalizacja negatywnego stosunku i zachowania wobec innych;
2/ stereotypy mogą być pierwotne wobec uprzedzeń – negatywne ste-reotypy prowadzą do uprzedzeń.
Pytanie do uczestników szkolenia. Podaj przykład stereotypów wyni-kających z uprzedzeń i uprzedzeń wyniwyni-kających ze stereotypów.
Jednostki uprzedzone charakteryzują się:
– przewagą asymilacji nad akomodacją w procesie poznawczym (wy-biórczość i specyficzna interpretacji informacji),
– posługiwaniem się schematem czarne – białe w percepcji otoczenia, – projekcyjnością w postępowaniu,
– nadwrażliwością na bodźce wywołujące zagrożenie.
[Slajd 7]
Mechanizmy osłabiania stereotypów.
Istnieje szereg mechanizmów umożliwiających osłabianie stereotypów w codziennym życiu.
Działania ze strony osoby stereotypizowanej:
1/ wywołanie rekategoryzacji
Wywołanie zmiany kategoryzacji naszej osoby w oczach osoby stereoty-pizującej (np. przejście od kategoryzacji według schematu: „blondynka przed komputerem” do schematu „przed komputerem absolwentka infor-matyki jednej z renomowanych uczelni”;
2/ wejście do grupy
Działanie na rzecz uznania naszej osoby jako „swojego”. W konsekwen-cji wzbudzenie u osoby stereotypizującej przekonania o naszym wspólnym losie, celach, interesach, podobieństwie, bliskości społecznej;
3/ wykorzystanie współzależności
Wskazania na posiadane przez nas kompetencje, wiedzę lub doświad-czenie, które są niezbędne przy realizacji jakiegoś zadania;
[Slajd 8]
4/ akcentowanie i oczekiwanie uzasadnienia decyzji
Osoba stereotypizująca w przypadku konieczności uzasadnienia swoich postaw i zachowań wzmaga ostrożność w sądach i ocenach innych;
5/ aktywizacja uznanych wartości
Odwołanie się do powszechnie akceptowanych wartości takich jak sprawiedliwość, uczciwość, wolność, równość ogranicza stereotypizację;
6/ odwołanie się do pozytywnego autowizerunku osób stereotypizujących Działanie polega na podkreśleniu pozytywnych cech osoby stereotypizu-jącej, co zazwyczaj osłabia jej skłonność do stereotypizowania;
Slajd 9
7/ wskazywanie na rozbieżność między zachowaniem idealnym a rze-czywistym
Taki mechanizm może być stosowany tylko wobec osób mało uprzedzo-nych i wrażliwych. W innym przypadku prowadzi zazwyczaj do wzrostu niechęci osoby stereotypizującej;
8/ interes osoby stereotypizującej
Wskazanie na negatywne skutki stereotypizowania
– nieefektywność stereotypizacji – nie pozwala w pełni wykorzystać po-tencjału twórczego osoby stereotypizowanej,
– konsekwencje prawne – może prowadzić do sankcji formalno-praw-nych wobec osoby stereotypizującej,
– konsekwencje społeczne – może prowadzić do naznaczania społeczne-go osoby stereotypizującej np. mianem „rasisty”.
Ć w i c z e n i e: Osłabianie stereotypizacji.
[Slajd 10]
PODSUMOWANIE + Do zapamiętania:
Jakie są typy funkcji społecznych stereotypów?
Jakie funkcje pełnią stereotypy w funkcjonowaniu grup kulturowo-tery-torialnych?
Jakie mogą być skutki stereotypizacji?
Jakie są związki między stereotypami i uprzedzeniami?
Jak można osłabiać stereotypy?
P o d s u m o w a n i e (odpowiedzi)
Funkcje społeczne stereotypów dzielą się na poznawcze, emocjonalne i pragmatyczne.
Stereotypy w funkcjonowaniu grup kulturowo-terytorialnych pełnią funkcje: określania granic grupy, ułatwiania komunikacji w grupie, ograni-czania wysiłku poznawczego, wzmacniania poczucia przynależności do grupy, podkreślania jej oryginalności i niepowtarzalności, włączania/izolo-wania do/z własnej grupy, demonstrowłączania/izolo-wania wobec niej lojalności i wyboru
„kozła ofiarnego”, czyli wskazywania innych jako winnych wszelkich pora-żek i niepowodzeń.
Potencjalne skutki stereotypizacji to porządkowanie i ocena innych lu-dzi, degradacja ich statusu, „normalizacja” innych i autostygmatyzacja.
Stereotypy mogą wynikać z uprzedzeń, mogą także być pierwotne wo-bec uprzedzeń, czyli do nich prowadzić.
Stereotypy można osłabiać przez szereg zróżnicowanych działań takich jak: wywołanie rekategoryzacji własnej osoby, wejście do grupy stereotypi-zującej, wykorzystanie współzależności ze stereotypizującymi, oczekiwanie
uzasadnienia decyzji związanej ze stereotypizacją, aktywizacja wartości przełamujących stereotypy, podkreślanie pozytywnego autowizerunku osób stereotypizujących, wskazywanie na rozbieżność między zachowaniem ide-alnym a rzeczywistym (streotypizującym), wskazanie interesu osoby stereo-typizującej w odejściu od naznaczania innych.
7.2. Ćwiczenia
Ć w i c z e n i e: Osłabianie stereotypizacji
Celem ćwiczenia jest utrwalenie wiedzy uczestników szkolenia dotyczą-cej uwarunkowań i sposobów osłabiania stereotypizacji. Ćwiczenie to po-zwala przećwiczyć umiejętność posługiwania się technikami służącymi osłabianiu procesu stereotypizacji oraz wzmacnia świadomość dotyczącą negatywnych konsekwencji używania stereotypów.
Czas trwania: 10-15 minut.
Przebieg: prowadzący przekazuje uczestnikom poniższy tekst zapisany na karteczkach:
„Z funkcjonariuszami SG to nie da się żyć. Chodzą tacy naburmuszeni, ani z ni-mi pogadać, ani pożartować. Jeszcze jakiejś babce oficer to można rzucić dowcip, wiadomo kobitka, ale do faceta to lepiej nie podchodzić bo ofuknie”.
i prosi o wykorzystanie przynajmniej jednego z mechanizmów osłabiania stereotypizacji. Po 5 minutach prosi losowo wybrane 2 osoby o przedsta-wienie wyniku swoich prac. Omawia te wyniki, zachęcając do refleksji także uczestników szkolenia.
Potrzebne materiały: prowadzący powinien przygotować na karteczkach tekst zadania, ponadto dysponować czystymi kartkami, z których mogliby korzystać uczestnicy szkolenia w trakcie wykonywania ćwiczenia. Uczestni-cy muszą mieć w trakcie wykonywania ćwiczenia dostęp do wersji elektro-nicznej lub papierowej fragmentu wykładu dotyczącego mechanizmów osłabiania stereotypów.
8. Narzędzia sprawdzające
Test.
9. Narzędzia wykorzystane podczas szkolenia
Prezentacja PP, kartki papieru.