Jednostka szkoleniowa
PODSUMOWANIE + Do zapamiętania:
2. Jednostka szkoleniowa nr 14: Stereotypy – geneza i przebieg procesu stereotypizacji
3. Powiązanie z modułem baza wiedzy demonstratora
Słownik:
grupa społeczna.
Bibliografia – wybór:
Walas T. (red.) (1995), Narody i stereotypy. Kraków: Międzynarodowe Centrum Kultury;
Bokszański Z. (1997), Stereotypy a kultura. Wrocław: Wydawnictwo Leopoldi-num;
Macrae C.N., Ch. Stangor (1999), Stereotypy i uprzedzenia. Gdańsk: Gdańskie Wy-dawnictwo Psychologiczne;
Kofta M., Jasińska-Kania A. (red.) (2001) Stereotypy i uprzedzenia. Uwarunkowania psychologiczne i kulturowe. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
[Slajd 2]
4. Cel jednostki
4.1. Wiedza
– charakterystyka przyczyn, przebiegu i następstw procesu stereotypizacji.
4.2. Umiejętności
– rozpoznawanie i unikanie przez słuchaczy pozytywnych, a szczególnie negatywnych aspektów i skutków stereotypizacji.
4.3. Postawy
– wrażliwość na konsekwencje konstruowania i posługiwania się stereo-typami.
5. Czas przeprowadzenia jednostki: 45 minut
[Slajd 3]
6. Przebieg jednostki
– wykład zawierający treści dotyczące mechanizmów powstawania ste-reotypów:
a/ poznawczych,
b/ afektywnych (emocjonalnych), c/ społeczno-motywacyjnych, d/ kulturowych;
– ćwiczenie: Zjawisko kategoryzacji;
– podsumowanie.
7. Opis jednostki jako procesu dydaktycznego
Jednostka składa się z wykładu i ćwiczenia. Jednostka nie wymaga wcześniejszego przygotowania merytorycznego szkolonych. Wymaga na-tomiast wcześniejszego przeprowadzenia jednostki szkoleniowej numer 13.
Szkolący w postaci wykładu prezentuje treści zawarte w jednostce szkole-niowej. W trakcie wykładu szkolący pobudza aktywność szkolonych za po-mocą pytań dodatkowych, mających na celu także ugruntowanie treści przekazywanych w czasie wykładu. Odpowiedzi na pytania powinny być skomentowane przez szkolącego w kontekście ich adekwatności. Ćwiczeni służy ugruntowaniu wiedzy na temat podstawowego mechanizmu po-wstawania stereotypów jakim jest kategoryzacja innych ludzi.
7.1. Treść wykładu
Mechanizmy powstawania stereotypów [Slajd 4]
Kulturowe, społeczne i psychologiczne uwarunkowania powstania ste-reotypów obejmują szereg odmiennych typów mechanizmów:
1/ mechanizmy poznawcze – związane ze sposobem poznawania ota-czającej rzeczywistości społeczno-kulturowej
a/ kategoryzacja: oznacza selekcję i grupowanie bodźców podobnych i przeciwstawianie im bodźców od nich różnych, czyli np. jakieś
grono osób spostrzegane jest jako grupa, pewna całość, odróżnia-jąca się od innych grup (np. „Kobiety pracujące na stanowiskach kierowniczych w SG są…” – kategoryzacja ze względu na płeć, ro-lę społeczną i funkcję zawodową).
Pytanie do uczestników szkolenia. Proszę podać przykład kategoryzacji ze względu na narodowość i i wyznanie religijne.
Kategoryzacja motywowana jest dwoma czynnikami:
– czynnik poznawczy – wynika z potrzeby jednoczesnej redukcji napły-wających bodźców do poziomu umożliwiającego ich interpretację oraz wzbogacania posiadanych informacji o nowo dostępne pozwalające le-piej rozumieć otaczającą rzeczywistość,
– czynnik motywacyjny – ma charakter psychologiczny, prowadzi do wartościowania i jest związany z samooceną. Dokonywanie poprzez kategoryzację rozróżnień między grupą własną, czyli grupą identyfi-kacji i obcymi pozwala na osiąganie korzyści w zakresie samooceny według schematu: im niższy status grupy obcej tym relatywnie wyższy status grupy własnej, a w konsekwencji jednostki dokonującej katego-ryzacji (np. stwierdzenie: „Amerykanie są prymitywni”. W takim kon-tekście Europejczycy jawią się jako ludzie kulturalni).
Ć w i c z e n i e: Zjawisko kategoryzacji (patrz 7.2) [Slajd 5]
Skutki kategoryzacji budujące fundament dla powstania stereotypów:
– automatyczne reakcje wartościujące – atrybucja (przypisywanie moty-wów działania cechom ludzi), czyli utożsamianie negatywnie ocenia-nych zachowań inocenia-nych z ich cechami osobowości (np. jeżeli pensjona-riusz zamkniętego ośrodka dla cudzoziemców nie stosuje się do zasad regulaminu, to dlatego, że jest złym człowiekiem),
– zachowania dyskryminacyjne – niski status grupy obcej uzasadniania ograniczenie ich praw w zakresie podmiotowości, sprawczości itp., – zapamiętywanie „wybranych” informacji na temat członków grup
ob-cych, skrajność spostrzegania ich cech osobowościowych – tendencja do wyboru z jednej strony informacji pasujących do posiadanych wcześniej, z drugiej tych, które są niezwykłe i niespodziewane,
– stronniczość wobec grupy własnej – tendencja do takiego selekcjono-wania informacji, które umożliwia ochronę pozytywnego wizerunku własnej grupy,
– spostrzeganie grupy obcej jako jednorodnej – tendencja do generalizo-wania cech członków tej grupy wg zasady: „oni wszyscy są tacy sami”.
[Slajd 6]
b/ błąd korespondencji w konstruowaniu modeli zachowań ludzi i działań grupowych, czyli spostrzeganie zachowania danej osoby jako zgodnego z jej wewnętrzną naturą. Brak uwzględnienia kon-tekstu i sytuacyjności zachowania ludzi (np. do zawodu przed-szkolanki najlepiej nadają się kobiety, ponieważ ze swej natury są delikatne, opiekuńcze, wrażliwe i spełniają się, pomagając dzie-ciom – tymczasem wymienione cechy są wymogiem zawodu przedszkolanki, a nie charakterystyką kobiet, które reprezentują zróżnicowane typy osobowości),
c/ pozorna korelacja – przekonanie o istnieniu związku pomiędzy dwoma zmiennymi, w sytuacji gdy informacje, na których owo przekonanie się opiera nie dają wystarczających podstaw o istnie-niu takiego związku – to efekt skłonności do silniejszego reagowa-nia na bodźce, które wyróżreagowa-niają się w naszym otoczeniu. W kon-sekwencji koncentrujemy się bardziej na tym, co rzadkie lub niezwykłe, niż na tym, z czym się często stykamy, co jest dla nas powszednie (np. na podstawie medialnych informacji, które ak-centują w przekazach sytuacje odbiegające od normy nabieramy przekonania, że urzędnicy to łapówkarze, mimo że osobiście nigdy nie wręczyliśmy żadnemu urzędnikowi jakiejkolwiek łapówki).
[Slajd 7]
2/ mechanizmy afektywne
Afekt/emocja jest nierozerwalnie związany ze spostrzeganiem grup, a przez to stanowi nieodłączną część narodzin stereotypu, które dokonują się poprzez:
a/ warunkowanie klasyczne emocji stereotypowych – gdy jakaś oso-ba lub grupa występują wielokrotnie w parze z konkretną emocją, to zaczynają same wywoływać tę emocję (np. jeżeli sąsiad wie-lokrotnie ma do nas pretensje wywołujące naszą irytację, to po pewnym czasie sam jego widok nas denerwuje, wzbudza nasze negatywne emocje, nawet jeżeli nie łączy się z jego kolejnymi pre-tensjami. Co więcej, często rozciągamy nasze negatywne emocje na osoby mu bliskie, np. jego rodzinę),
b/ zjawisko ekspozycji (czyli pozostawania wystawionym na bodźce określonego typu) a emocje stereotypowe – do powstania pozy-tywnych/negatywnych stereotypów przyczynia się mechanizm, sprawiający, że wielokrotna i niewymuszona/wymuszona
ekspo-zycja na jakiś bodziec wzmaga pozytywne/negatywne postawy wobec tego bodźca (np. niechciana ekspozycja na reklamy prze-rywające interesujące nas programy telewizyjne prowadzi do iry-tacji i oceny stereotypowej, że „reklamy są głupie”; wykonywanie pracy, do której czujemy się przymuszani, prowadzi do irytacji i stereotypizowania przełożonego /„głupi szef”/ lub stereotypi-zowania innego bodźca wymuszającego nasze zachowanie w pra-cy /np. „głupi cudzoziemiec”, który zakłóca naszą codzienną ru-tynę w czasie pracy w SG/;
[Slajd 8]
3/ mechanizmy społeczno-motywacyjne
Przejawiają się one w różnorodny sposób w procesie konstruowania ste-reotypów:
a/ tożsamość społeczna a treść stereotypów
Człowiek dąży do podtrzymywania pozytywnego własnego wizerunku w stosunku do członków grup obcych. Przy braku w trakcie oceny oznak takiej przewagi pojawia się mechanizm krańcowego błędu atrybucji, czyli skłonność do tego, aby negatywne działania członków grupy obcej przypi-sywać przede wszystkim ich wewnętrznym dyspozycjom (np. imigranci nie przestrzegają regulaminu ośrodka zamkniętego, ponieważ są złośliwi), a pozytywne czynnikom sytuacyjnym (np. imigranci przestrzegają regula-min ośrodka zamkniętego, ponieważ boją się sankcji),
b/ stereotyp jako uzasadnienie status quo – stereotypowe przekonania służą utrzymaniu danego stanu, czyli uzasadnieniu i usprawie-dliwieniu różnic w statusie poszczególnych grup
Towarzyszy temu tendencja do wiary w sprawiedliwość świata według zasady: inni zasługują na to, co dostają i dostają to, na co zasługują, czyli jeżeli ktoś cierpi czy jest karany, to znaczy, że na to zasłużył, jeżeli ktoś jest biedny, to na to zasłużył (np. w większości kultur kobiety pełnią role opie-kuńcze. To znaczy, że opiekuńczość jest cechą dyspozycyjną kobiet, czyli że taką cechę posiadają z natury. W efekcie wniosek, że kobiety nie nadają się do SG lub Policji, ponieważ są zbyt opiekuńcze. Jest to uzasadnienie rozdziału ról kobiecych i męskich jako słusznego, naturalnego i nieuniknio-nego).
Pytanie do uczestników szkolenia. Proszę podać inny przykład stereo-typizowania celem podtrzymania status quo na podstawie doświadczeń pra-cy w SG.
[Slajd 9]
4/ mechanizmy kulturowe
Ich znaczenie przejawia się w kilku aspektach:
a/ społeczne uczenie się treści stereotypów
Stereotypy są zakorzenione w kulturze (np. przysłowia), przekazywane w procesie socjalizacji z pokolenia na pokolenie (relacje międzygeneracyjne), przekazywane w relacjach między rówieśnikami (wewnątrzgeneracyjnych) oraz upowszechniane w procesach komunikacji masowej (np. niepochlebne artykuły w prasie na temat jakiejś grupy cudzoziemców są mechanizmem podtrzymującym i upowszechniającym stereotypy),
b/ stereotypy a normy społeczne
Stereotypy stanowią odzwierciedlenie obowiązujących norm, ogólnie przy-jętych sposobów myślenia, postaw i zachowań. W tym kontekście stereotypy są elementem konformizmu społecznego. W efekcie większą skłonność do posłu-giwania się stereotypami przejawiają osoby bardziej konformistyczne.
Zróżnicowanie kultur pod względem skłonności do stereotypizacji:
– mniejsza w tzw. kulturach indywidualistycznych (np. amerykańskiej czy angielskiej), czyli kulturach kładących nacisk na niezależność jed-nostek od grupy, na indywidualizm,
– większa w tzw. kulturach kolektywnych (np. chińskiej czy japońskiej), podkreślających prymat grupy nad jednostką i jej zależność wobec wo-li grupowej,
c/ role społeczne a treści stereotypów
Istnieje przekonanie, że zachowania typowe dla członków jakiejś grupy, wynikające z obowiązujących w niej wartości, norm i wzorów kulturowych odzwierciedlają dyspozycyjne właściwości członków danej grupy. Pomijanie wpływu na zachowanie różnych determinant społecznych, które w rzeczy-wistości mogą rządzić ich zachowaniem. Pojawia się ponownie błąd kore-spondencji. (Np. przekonanie w Polsce, że Żydzi z powodów osobowościo-wych nie nadają się do pracy na roli. Tymczasem brak Żydów rolników w dawnej Polsce wynikał z ograniczeń prawnych, które uniemożliwiały im nabycie ziemi rolnej, a nie z ich cech dyspozycyjnych).
[Slajd 10]
PODSUMOWANIE + Do zapamiętania:
Na czym polega kategoryzacja Innych?
Co to jest błąd korespondencji i pozorna korelacja w postrzeganiu zacho-wań Innych?
Jak emocje wpływają na konstruowanie stereotypu?
Jak sytuacja i własny wizerunek wpływa na konstruowanie stereotypów?
Jak normy i role społeczne kształtują treść stereotypów?
P o d s u m o w a n i e (odpowiedzi)
Kategoryzacja innych oznacza selekcję i grupowanie ich według cech wyrażających podobieństwo i różnicę, co prowadzi do sytuacji, w której jakieś grono osób spostrzegane jest jako grupa, pewna całość, odróżniająca się od innych grup.
Błąd korespondencji w postrzeganiu zachowań ludzi to przekonanie o zachowaniu danej osoby zgodnym z jej wewnętrzną naturą bez uwzględ-nienia kontekstu i sytuacyjności ludzkich działań. Pozorna korelacja to prze-konanie o istnieniu związku pomiędzy dwiema zmiennymi, w sytuacji gdy informacje nie dają wystarczających podstaw o istnieniu takiego związku.
To skutek silniejszego reagowania na bodźce wyróżniające się w otoczeniu, co prowadzi do koncentrowania się na tym, co rzadkie i nietypowe niż po-wszednie i typowe.
Emocje przyczyniają się do powstawania stereotypów w sytuacji wielo-krotnego powtarzania się takich samych emocji w połączeniu z zachowa-niem osoby lub grupy społecznej, a także w połączeniu z bodźcami (np. te-lewizja czy radio) płynącymi z otoczenia.
Dążenie do podtrzymywania pozytywnego własnego wizerunku w sto-sunku do członków grup obcych prowadzi często do błędu atrybucji, czyli skłonność do tego, aby negatywne działania członków grupy obcej przypi-sywać przede wszystkim ich wewnętrznym dyspozycjom, cechom pomijając czynniki sytuacyjne. Stereotypowe przekonania służą także utrzymaniu danego stanu, czyli uzasadnieniu i usprawiedliwieniu różnic w statusie po-szczególnych grup. Towarzyszy temu tendencja do wiary w sprawiedliwość świata według zasady: inni zasługują na to, co dostają i dostają to, na co zasługują.
Stereotypy stanowią odzwierciedlenie obowiązujących norm, ogólnie przyjętych sposobów myślenia, postaw i zachowań. W tym kontekście ste-reotypy są elementem konformizmu społecznego. Istnieje także przekona-nie, że zachowania typowe dla członków jakiejś grupy, wynikające z obo-wiązujących w niej wartości, norm i wzorów kulturowych odzwierciedlają dyspozycyjne właściwości członków danej grupy. Oznacza to przekonanie o dostosowaniu członków grupy do pełnionych ról społecznych.
7.2. Ćwiczenia
Ć w i c z e n i e: Zjawisko kategoryzacji
Celem ćwiczenia jest z jednej strony zilustrowanie najczęstszego mecha-nizmu poznawczego powstawania stereotypów jakim jest kategoryzacja, a drugiej uświadomienie uczestnikom jego powszechności w codziennym życiu. Ćwiczenie służy ugruntowaniu wiedzy dotyczącej mechanizmu kate-goryzacji, umiejętności jego rozpoznawania oraz świadomości jego roli i konsekwencji stosowania.
Czas trwania: 10-15 minut.
Przebieg: prowadzący szkolenie zadaje uczestnikom 2 poniższe pytania:
Czy zdarzyło się komuś z państwa podlegać kategoryzacji prowadzącej do stereotypowego potraktowania? Czy zdarzyło się komuś z państwa uczestniczyć w sytuacji, gdy ktoś został poddany kategoryzacji i w efekcie stereotypowo potraktowany?
Po podaniu 3-4 przykładów stanowiących odpowiedź na każde z tych pytań prowadzący wybiera po 1-2 odpowiedzi i zachęcając do współpracy uczestników szkolenia określa cechy oraz charakterystyki społeczno-kulturowe, ze względu na które została dokonana kategoryzacja (np. płeć, wiek, etniczność, rola społeczna, pozycja zawodowa itp.).
Potrzebne materiały: prowadzący powinien przygotować tablicę i flama-stry umożliwiające zapisanie wybranych do analizy odpowiedzi uczest-ników.
8. Narzędzia sprawdzające
Test.
9. Narzędzia wykorzystane podczas szkolenia
Prezentacja PP, tablica, flamastry.