Najpierw jednak należy przedstawić pokrótce Kopiec Krakusa. Postać jego domniemanego m ieszkańca, króla Kraka, poświadczona została ju ż przez M istrza W incentego (I, 3-7). Nie miejsce tu na streszczanie mitu, podkreślić trzeba jednak, że typowym herosem- -eponimem i założycielem m iasta Krak stał się dopiero w późniejszych wersjach legendy. U M istrza W incentego Krak-Grakchus jest wodzem ludzi przybyłych z Karyntii ' osiedlających się wokół późniejszego Krakowa, człow iekiem , który swej wspólnocie żyjącej dotąd sine rege et lege nadał prawo. Nawiązuje do tego etym ologia imienia Kraka, łączona ze słowem krakula, oznaczającym rodzaj laski, czy to sędziowskiej, czy to wiecowej, czy po prostu stanowiącej symbol autorytetu w ładzy3.
W edług Kadłubka m iasto Kraków zostało wzniesione dopiero po śmierci Kraka dla uczczenia jego pamięci. Jak pisał M istrz W incenty: „póty nie zaprzestano obrzędów Pogrzebowych, póki nie zostały zam knięte ukończeniem budowy m iasta” 4. Przez to powstanie m iasta zostało mocno powiązane z postacią Kraka-ojca, a jeg o syn Krak starszy - jako bratobójca - został tego zaszczytu pozbawiony. A że bratobójstwo miało w krakowskim micie posm ak rytualny, to ju ż odrębny pro blem 5. Na podstawie wzmianki Kroniki polskiej o pogrzebie Kraka m ożna spekulować, że ju ż w jego czasach wątek niewspom nianej przecież przezeń wprost mogiły Krakusa stanowił część mitu. Trzeba natom iast koniecznie podkreślić, że u M istrza W incentego opowieść 0 Kraku podana jest w sposób powikłany i brak w niej niekiedy spójności. Jest to szczególnie w idoczne właśnie we fragm encie m ówiącym o końcu rządów Kraka. Przed śm iercią zdążył on jeszcze posłać swych synów do walki ze sm okiem (ściślej holofagiem - całożercą). Po pokonaniu potwora jeden syn Kraka zdołał zabić drugiego 1 po ojcu odziedziczył tron. Ale gdy jego zbrodnia szybko wyszła na jaw , jako bratobójca został wygnany. I oto po tej kalejdoskopowej serii zdarzeń martwy Krak Pojawia się ponow nie na scenie dziejów na własnym pogrzebie.
W późniejszych wariantach legendy sekwencja zdarzeń krakowskiego mitu bywa zresztą inna i widać próby jej logicznego uporządkowania i reinterpretacji, nie zawsze zresztą szczęśliwe. W ażne, że zaraz po śmierci starego Kraka dochodzi do zgładzenia smoka i bratobójstw a m ającego charakter ofiary (czasem łączonego z bojem ze smokiem, czasem nie). Jego skutkiem było wygnanie pozostałego przy życiu syna Kraka. W konsekwencji na krakowskim tronie jako jedyny władca zasiada W anda. Wnet do niej Powrócę. Najpierw jednak zajm ę się Kopcem Kraka.
1 Podobnie dzieje się w przypadku Kijowa, jego eponima Kija i kija, będącego jednak raczej symbolem jakiejś władzy niż drągiem przewoźnika obsługującego prom (J. Banaszkiewicz, Polskie dzieje bajeczne
Mistrza Wincentego Kadłubka, Wrocław 1998, s. 7 -4 4 ). D o tej samej sfery idei zdaje się nawiązywać też
Przydomek Hrolfa kraki (Hrolfa „kołka”, a raczej sękatego kija z pozostawionymi małymi resztkami odciętych Sałęzi bocznych (J. de Vries, Altnordisches Etymologisches Wörterbuch, Leiden 1962, s. 328; por. L.P. Słupecki,
L °rge Burial Mounds o f Cracow, Poland (8th-IO th Century AD). An Example o f Ideas-Exchange between Slaws and Scandinavians?, [w:] Current Issues in Nordic Archaeology. Proceedings o f the 21” Conference o f Nordic Archaeologists, 6 - 9 Septem ber 2001, Akureyri, Iceland, Reykjavik 2004, s. 138.
Kadłubek, Chronica Polonorum, lib. I, cap. 7, (Kadłubek, Kronika polska, s. 17). J. Banaszkiewicz, Polskie dzieje bajeczne..., s. 60.
Jako pierwszy wspom niał o nim Jan Dąbrówka, który wzm iankę W incentego 0 Kraku uzupełnił słowami „jego ciało zostało pochow ane na wyniesionym miejscu, gdzie obecnie jest góra św. B enedykta6. Po Dąbrówce, dużo ju ż obszerniej, opisał po grzeb Kraka i jeg o kopiec Jan Długosz, a za nim w X V I-X V II w. wielu innych autorów 7. Kopiec został niemal całkowicie przebadany archeologicznie przed II wojną św iatow ą8. Najważniejsze dane m ówiące o jego historii tkwiły jednak zapoznane w dawnych planach i sztychach, w jego na wpół zapomnianej nazwie i w związanych z nią obrzędach ludowych.
Po uznanych za nieudane wykopaliskach Kopiec Krakusa długo nie wzbudzał żywszego zainteresowania badaczy9. Uczonym wyraźnie brakowało klucza do rozwiązania problem u krakowskich kopców. Zm ieniło się to w chwili, gdy porównując z Kopcem Krakusa m onum entalne kopce w Starej Uppsali, zauważyłem, że takie obiekty na ogół nie występują pojedynczo, ale z reguły stanow ią część większych cm entarzysk kurhanowych. Zadałem więc sobie pytanie, czy w przypadku kopców krakowskich nie działo się podobnie. W Krigsarkivet w Sztokholmie odnalazłem m apę i jej szkic roboczy, przedstaw iające okolice Kopca Krakusa podczas oblężenia Krakowa przez Szwedów w 1702 r . 10 (ryc. 2). Po ich porównaniu z mapami austriackim i z końca XVIII w. (ryc. 3) Kazimierz Radwański zdołał ustalić, że olbrzym ie cm entarzysko kurhanowe wokół Kopca Krakusa liczyło co najmniej 48 zaznaczonych na mapach kopców Kilka z nich widocznych jest jeszcze na sztychu z 1805 r . 12 (ryc. 4). Obok jednego z kurhanów (lub wręcz na którymś z nich) stała szubienica, przedstaw iona wyraźnie na szwedzkim planie z 1702 r., a wcześniej jeszcze zaznaczona na szkicu M ateusza Meriana. M iejsce kaźni nazywano „na Zboyu” 13. Odnaleziona podczas wykopalisk we wnętrzu Kopca Krakusa ozdoba aw arska pozwala stwierdzić, że Kopiec Krakusa usypano pom iędzy VIII (ozdoba
6 M. Zwiercan, Komentarz Jana z Dąbrówki do Kroniki M istrza Wincentego zwanego Kadłubkiem, Wrocław-Warszawa-Kraków 1969, s. 125.
7 Patrz wyżej, przyp. nr 2.
8 L.P. Słupecki, Monumentalne kopce..., s. 61-62.
9 Wyjątkiem były próby rozszyfrowania tajemnic krakowskich kopców podejmowane w kilku studiach przez J. Kotlarczyka, podsumowanych w artykule: J. Kotlarczyk, Kopiec Krakusa - kopiec zagadek
1 rozczarowań, „Z otchłani w ieków”, 45, 1979, z. 1, s. 52-62.
10 Stockholm, Krigsarkivet: Sveriges krig 10: 182a (mapa) i 182b (szkic). Mapa była znana polskim badaczom od początku X X w., gdy została w Galicji przedrukowana. O dziwo, nikt jednak nie zwrócił uwagi na fakt, że poza Kopcem Krakusa zaznaczono na niej inne.
11 Najważniejsza spośród nich mapa z 1779 r. była znana Rudolfowi Jamce podsumowującemu wykopaliska na Kopcu Krakusa (Wyniki badań wykopaliskowych na Kopcu Krakusa w Krakowie, „Slavia Antiqua”, 12, 1964, s. 188). Z jego przedruku fragmentu tej mapy skorzystałem w swojej pracy (L.P. Słupecki,
Monumentalne kopce..., s. 71). D o całości mapy dotarł natomiast Kazimierz Radwański (Kopiec Krakusa składnikiem wielkiego cmentarzyska kurhanowego na krakowskich Krzemionkach, [w:] 150 lat Muzeum A rcheologicznego w Krakowie, Kraków 2000, s. 275 i całość tej pracy). Patrz też: K. Radwański, Kraków głównym ośrodkiem organizacji protopaństw ow ej Wiślan, [w:] Archeologia w teorii i praktyce, Warszawa
2000, s. 535-555; tenże, Nekropola grobów kurhanowych na Krzemionkach w raz z monumentalnym Kopcem
Krakusa - głównym ośrodkiem ceremonialnym krakowskiego centrum w ładzy w IX-X w., [w:] Civitas et villa. M iasto i w ieś w średniowiecznej Europie środkowej, Wrocław-Praha 2004, s. 417-428; tenże, Wielkie kopce krakowskie i próba uściślenia ich chronologii, „Rocznik Krakowski”, 19, 2003, s. 5 -2 3 .
12 K. Radwański, Kopiec Krakusa..., s. 272. 13 Tamże, s. 269.
yc- 2. Kopiec Krakusa (Sepulcrum Cratie), kościółek św. Benedykta i anonimowy wielki kopiec ze stojącą °t>ok szubienicą na szkicu do mapy szwedzkiej z 1702 r.
Ryc. 3. Mapa austriacka z 1779 r.
awarska) i X w. (chrystianizacja M ałopolski)l4. Szczegóły jego wewnętrznej budowy, jak wielki, centralnie stojący w środku nasypu pal i rozchodzące się od niego na boki przegrody z faszyny, znajduje zastanawiające analogie w szczegółach konstrukcji wielkich kopców skandynawskich z tego samego okresu, a w szczególności kopców z Je llin g 15.
Na sztychu M ateusza M eriana przedstawiającym Kopiec Krakusa (por. ryc. 1) pojawia się napis: Tumulus dictus Rękawka. Rękaw ka to nazwa ludowego festynu, od niepamiętnych czasów odbywającego się w Krakowie w e wtorek po pierwszej niedzieli po W ielkiej Nocy. Pierwotnie festyn urządzano pod samym Kopcem Krakusa, po zbudow aniu przez Austriaków Fortu Krakus został jednak przeniesiony pod pobliski kościółek św. Benedykta. Ale pierw otnie Rękaw ka zwano sam k o p iec16. Dane te
14 W. Szymański, Uwagi w kwestii zabytków awarskich znalezionych na terenie Polski, „Archeologia Polski”, 7, 1962, z. 1, s. 303-304; por. L.P. Słupecki, Monumentalne kopce..., s. 63.
15 L.P. Słupecki, Large burial mounds..., s. 138; por. K.J. Krogh, Gaden om Kong Gorms Grav. Historien
om Nordh0jen i Jelling, K0benhavn 1993.
16 Według J. Żurowskiego ( Wiadomości historyczne tyczące się budowy i wyglądu kopców Krakusa
i Wandy, „Sprawozdania PAU” , 40, 1935, z. 3, s. 97) nazwy Rękawka użył już Maciej z M iechowa, potem
pojawia się często w innych źródłach staropolskich, zob. A. Briickner, Krak und Wanda. Beiträge zur ältesten
Geschichte d e r Slawen und Litauer, „Archiv für slavische Philologie”, 23, 1901, s. 224; por. K. Radwański, Wielkie kopce krakowskie..., s. 13). Spośród tych przekazów warto przywołać tekst Piotra Hiacynta Pruscza (Stołecznego miasta Krakowa kościoły i kleynoty..., Kraków 1647, s. 60), który napisał, wspominając kościółek
św. Benedykta, iż „iest tu niedaleko grób Krakusa Książęcia co Kraków założył nazywany Rękawką, dla tego 88
Ryc. 4. Sztych przedstawiający Kopiec Krakusa w 1805 r. Widoczne małe kopce obok i wyraźne ślady orki
Wydawały się być etnograficznym i ciekawostkam i pozbawionym i większego znaczenia dla wielkiej historii m iasta Krakowa. Dopiero Kazimierz Radwański docenił znaczenie tej nazwy i pokazał, że Rękawka, ściślej i częściej zapisyw ana rąkawka, to słowo
iż ludzie z nabożeństwa Pogańskiego rękawami tam na nieśli ziemie na ciało iego y tak wysoko usypali iako teraz widać” . J. Żurowski ( W iadomości historyczne..., s. 98) odnalazł też w rejestrze wydatków poczynionych na koronację Henryka W alezego wzmiankę, że z tej okazji na „Rękawce” najęci do tego chłopi palili na cześć króla ognie. Aleksander Obodziński (Pandora starożytna monarchów polskich, Kraków 1641, s. 9) - notabene znany głównie jako piewca zalet polskich wódek - napisał zaś tak:
„Jest nadgrobek za miastem, co go każdy zowie Krakusowym pagórkiem, y dzieckoć to powie Rękawką inszy zowią, że ręką sypany Nagrobek Krakusowi y stąd tak nazwany”.
Jedynie fraszka Jana Kochanowskiego (Fraszki, III, 79, w. 9 -1 0 ) będąca epitafium królewskiego błazna Gąski mogła ewentualnie zachować pierwotny sens tego słowa, choć raczej jest jedynie na wpół żartobliwym Porównaniem grobu Gąski do mogiły Kraka. Koniec fraszki brzmi:
„W ięc my też, pamiętaiąc na iego zabawki, Now ey mu nie żałuymy usypać rękawki”.
powiązane z czeskim i serbskochorwackim rzeczownikiem rakev, oznaczającym grób, mogiłę, dół grobowy, a także trum nę '7. A zatem Kopiec Krakusa określany był w Krakowie nazwą o południowych pow iązaniach, co więcej tak archaiczną, że ju ż w końcu średniow iecza-początkach czasów nowożytnych była ona niezrozum iała i usiłowano tłum aczyć jej pochodzenie opowieściam i o tym, jak to poddani zmarłego właśnie króla Kraka z miłości dla niego zaczęli spontanicznie wznosić mu kopiec, nosząc ziemię w zaim prowizowanych workach z zawiązanych czy zaszytych naprędce rękawów. Zdaniem Stanisława Sarnickiego, później - przez analogię - Kopiec W andy nazwano dla odmiany N o g aw k ą18.
Reasumując: znaleziony we wnętrzu Kopca Krakusa przedm iot awarski, podobnie jak cała wewnętrzna struktura kopca, nie pozostaw iają cienia wątpliwości, że wzniesiono go w VIII-X w., najprawdopodobniej w czasie istnienia Państwa W iślan. Z tego też czasu pochodzi najprawdopodobniej jego nazwa, Rękawka. Kopiec Krakusa, ja k to pokazują archiwalne mapy i sztychy, był częścią wielkiego cm entarzyska kurhanowego, które stanowi wyraźne świadectwo wielkiego znaczenia Krakowa w tym czasie. Niewykluczone, że cm entarzysko to było królew ską nekropolią dynastii rządzącej w Państwie W iślan i związanej z nią elity. A zatem związek Kopca Krakusa z krakowskim m item początków nie jest przypadkowy.