Czy Trzebnica była niegdyś ośrodkiem kultu pogańskiego? Takie pytanie postawiono w 1984 r. na łamach lokalnego czasopisma Tow arzystw a M iłośników Ziemi Trzebnickiej -B rzask”, publikując podobiznę fragmentu granitowej płaskorzeźby. Została ona odkryta na początku lat osiem dziesiątych ubiegłego stulecia w kościele pocysterskim św. Bar tłomieja w Trzebnicy, podczas badań architektoniczno-konserwatorskich prow adzo nych tam z ramienia Instytutu Historii Architektury, Sztuki i Techniki Politechniki W ro cław skiej1.
W raz z w ielom a innymi fragm entam i rzeźb pochodzących przeważnie z wystroju pierwszej budowli, datowanej na początek XIII w., znaleziono prostokątną kam ienną płytę O grubości 10-15 cm i szerokości 70 cm; wysokość jej zachowana jest tylko częściowo, do 48 cm. Przedstawia ona głowę człow ieka z zarysem ramion. Z proporcji fragmentu zachowanej postaci można by wnioskować, że była wysokości dorosłego człowieka. Tylna płaszczyzna jest naturalna, wygładzona. Nierównom ierna grubość * powierzchnia płyty sugerują, że była ona odspojona ju ż w m om encie wyboru do obróbki. Nadano jej geom etryczny, ostrokrawężny kształt prostokąta, wycinając tło w celu w ydobycia reliefu, w ypukłego na 3 do 4 cm.
Płaskorzeźba przedstawia zapewne mężczyznę z brodą. W skazywałby na to owalny zarys głowy wydłużający się w trójkąt ku dołowi. Usta stanowi prosta, zdecydowanie cięta linia wklęsła. Oczy jakby wytarte - ostały się po nich jedynie m iseczkowate wgłębienia. Całość twarzy jest wygładzona, obła, bez śladów nosa, uszu i reliefu brody. Zarysowane barki, zachowane na niewielkiej wysokości, wskazują, że postać miała opuszczone ramiona (ryc. 1).
Na podstawie analizy stylistycznej zachowanego fragm entu trzeba z całą pew nością wykluczyć związek kamiennej płyty z rom ańskim warsztatem trzebnickim pracującym
1 J. Rozpędowski, Czy Trzebnica była ośrodkiem kultu pogańskiego?, „Brzask. Rocznik Ziemi
Trzebnickiej", 2, 1984, s. 4 9 -5 2 .
Ryc. 1. Płaskorzeźba z Trzebnicy
w latach 12 02-122 02. Mało prawdopodobny wydaje się również związek tego znaleziska z innymi dziełami sztuki śląskiej XII w. Jedynie geom etryzacja płyty m oże przypom inać nagrobne przykrycia znane z wczesnej sztuki romańskiej w Polsce. Biorąc pod uwagę nadzwyczaj prym itywny relief, w idzieć m ożna to przedstaw ienie w kręgu rzeźb ślężańskich, wiązanych najczęściej z kultem pogańskim . Jednakże spośród przytaczanych analogii najbliższym przedstawieniem wydaje się relief płyty odkrytej w XIX w. podczas prac budowlanych przy kościele św. Piotra w pom orskim Słupsku. W yobraża ona postać ludzką, uważaną w literaturze przedmiotu za przedchrześcijański obiekt kultow y3 (ryc. 2).
Trudno jest jednak orzec, wobec braku pełnego zarysu postaci, czy trzebnickie przedstawienie jest bożkiem, czy też płytą nagrobną wyobrażającą np. wodza plemiennego. Podczas budowy kościoła klasztornego na początku XIII w. wykorzystano płytę najpewniej do posadzki, aby „zdeptać” daw ną pogańską przeszłość.
Poszukując odpowiedzi na zadane wcześniej pytanie, czy Trzebnica była niegdyś ośrodkiem kultu pogańskiego, przyjrzyjm y się bliżej tem u m iejscu, jeg o położeniu i najdawniejszym dziejom. Trzebnica leży w środkowej partii równoleżnikowo biegnącego pasm a wyniesień m orenowych zwanego W zgórzam i Trzebnickim i lub Góram i Kocimi, a poprawnie Górami Kaczymi. Stanowią one dział wodny między prawobrzeżnym i dopływam i Odry: Baryczy i jej dorzecza od strony północnej, zaś od południa W idawy
2 J. Rozpędowski, O pactwo pań cysterek w Trzebnicy, (w:] Trzebnica. Atlas historyczny m iast polskich, t. 4: Śląsk, red. M. Młynarska-Kaletynowa, z. 3, Wrocław 2003, s. 17 n. (cyt. dalej: Trzebnica. Atlas).
3 E. Rozenkranz, Słupsk, SSS, t. 5, s. 307-308, ryc. 138. 58
Rye. 2. R elief ze Słupska
Ryc. 3. Lokalizacja plemion śląskich (w g S. Moździocha)
oraz niewielkiej rzeczki Ław y zwanej dawniej W ieśnią, która wypływa spod Fam ej Góry w pobliżu Trzebnicy i wpada do Odry nieco niżej, w niewielkim oddaleniu od W idawy. Jednakże większość strumieni i cieków wodnych, które biorą swój początek we W zgórzach Trzebnickich, płynie na północ i północny zachód, wpada do Baryczy, obficie nawadniając obszar rozległej niecki jej pradoliny. Łańcuch niewielkich pagórków o maksymalnej bezwzględnej wysokości 200-257 m n.p.m. oddziela rozciągającą się na południe od nich po obu stronach Odry równinę w rocław ską od usytuowanej na północ, równolegle do W zgórz Trzebnickich, kotliny baryckiej. W tej części Śląska środkowego we wczesnym średniow ieczu koncentrowały się dwa wyraźnie wyodrębniające się skupiska osadnicze. Jedno z nich, rozłożone przede wszystkim na lewym brzegu Odry, w zdłuż jej lewych dopływów: Slęży, Bystrzycy Leśnej i Oławy, na żyznych czarno- ziem ach i terenach lessowych, należało do plem iennego terytorium Ślężan; drugie skupisko, zajm ujące dość gęsto zasiedlone tereny na lekkich glebach w pradolinie Baryczy, obejm owało także rozrzucone osadnictwo w dolinkach i na zboczach pagórków pokrytych urodzajnymi, lessopodobnymi glebam i w obrębie W zgórz T rzebnickich4.
Plem ienna przynależność tego obszaru nie jest jednak pew na i stanowi przedm iot wciąż żywych polem ik w literaturze historycznej. Część uczonych (J. W idajewicz, T. Lehr-Spławiński) lokalizuje w pobliżu Trzebnicy Trzebowian, poświadczonych w dokum encie dla biskupstw a praskiego z 1086 r. W ym ienieni oni zostali wraz ze Slężanami, Dziadoszanami, Bobrzanami, Pszowianami i dwojakim i Chorwatami - ple
4 M. Młynarska-Kaletynowa, Trzebnica we wczesnym średniowieczu, [w:] Trzebnica. Atlas, s. 5 -8 . 60
mionami wyznaczającym i północny zasięg diecezji praskiej w okresie powstania biskupstwa w latach 972-975. Część badaczy um ieszcza Trzebowian poza obszarem Śląska, na terenie Czech w okolicach miejscowości Ćeska Trebova nad rzeką Orlicą, na terytorium państwa Sławnikowiców. W iększość historyków opowiada się jednak za usytuowaniem ich wśród plemion śląskich. W śród zwolenników tego poglądu istnieją rozbieżności dotyczące identyfikacji geograficznej Trzebowian. Bardziej powszechnie przyjm owane jest mniemanie, szerzej uzasadnione przez Zygm unta W ojciechowskiego, że Trzebowianie zamieszkiwali w dorzeczu Kaczawy, w okolicach Legnicy 5.
Ostatnio Sławomir Moździoch, przede wszystkim na podstawie analizy rozmieszczenia osadnictwa, zrewidował poglądy dotyczące lokalizacji plem ion śląskich. Uznał on, że Trzebowian m ożna by lokalizować w okolicach Trzebnicy, a ich siedziby obejmowały osadnictwo skupiające się na obszarze W zgórz Trzebnickich i w obrębie pradoliny Baryczy6 (ryc. 3). Um iejscowienie Trzebowian wokół Trzebnicy nawiązuje także do wcześniejszych poglądów tych badaczy, którzy nazwę plem ienia łączyli z nazwą miejscową „Trzebnica”. Nazwę „Trzebnica” wywodzi się na ogół od „trzebienia”, „trzebieży”, a „Trzebow ianie” zapewne od jakiejś okolicy nazwanej „Trzebow ia”, „wyrąb” . Na możliwość innej interpretacji tego typu nazw, urobionych od starosłow iań skiego słowa treba - „ofiara”, trjebiti - „ofiarować” , „składać ofiary" ju ż dawniej zwracali uwagę niektórzy uczen i7, m.in. badacz starożytności słowiańskich Lubor N iederle8 i językoznaw ca Aleksander B riicknery. M ediewista Tadeusz W asilewski, badając ślady kultu pogańskiego w toponomastyce słowiańskiej Istrii, stwierdził w 1958 r., że obserwacje dotyczące etymologii nazw o starosłowiańskim rdzeniu treba na terenie bałkańskiego półwyspu m ają ogólniejsze znaczenie dla całej Słowiańszczyzny l0.
W ładysław Filipowiak podobnie interpretował nazwę m iejscowości Trzebiatów nad Regą na Pomorzu Z achodnim 11 (ryc. 4). W 1957 r. opublikował on częściowo ocalałe materiały z badań archeologicznych prowadzonych w Trzebiatowie w okresie m iędzy wojennym. Odkryte na niewielkim wyniesieniu w pobliżu rzeki wczesnośredniowieczne obiekty: owalne płytkie rowy wypełnione warstw ą kulturową z zawartością węgli drzewnych, kości zwierzęcych i ceramiki, ślady palenisk i jam odpadkowych oraz ślady Po słupach stanowiących pozostałość najpewniej po idolach - posągach, W. Filipowiak uznał za miejsce kultowe. Był to, jego zdaniem, pochodzący z IX -X w. wczesny rodzaj świątyni na wolnym powietrzu, miejsce, w którego obrębie oddaw ano cześć zjawiskom Przyrody, m.in. źródłom żywej wody. Należy dodać, że między rzeką Regą a
wspo-5 S. Zajączkowski, Podziały plemienne w okresie pow stania państw a, [w:] Początki państw a polskiego,
l- 1, Poznań 1962, s. 77, 83 n. (tam zebrana literatura); M. Młynarska-Kaletynowa, Trzebowianie, SSS, t. 6, s. 191.
6 S. Moździoch, Społeczność plemienna Śląska w IX-X wieku, [w:] Śląsk około roku 1000, red. Młynarska-Kaletynowa, E. Małachowicz, Wrocław 2000, s. 25-71.
7 I.M. Fritz, „Tygodnik Ilustrowany”, 1, 1859; O. Biernacki, Encyklopedia Powszechna Orgelbrandta, l- 25, 1867; zob. Trzebnica, [w;] A. Zieliński, Miasta Dolnośląskie na dawnej rycinie, Wrocław 2002.
H L. Niederle, Slovanské Staroiitnosti, t. 2, z. 1, Praha 1916. 9 A. Briickner, Słownik Etymologiczny, Warszawa 1957, s. 579-580.
10 T. W asilewski, O śladach kultu pogańskiego w toponom astyce słowiańskiej Istrii, „Onomastica”, 4, ,9 5 8. z. 1 (nr 6), s. 149-152.
11 W. Filipowiak, Słowiańskie m iejsca kultowe z Trzebiatowa, pow. Gryfice, „Materiały Zachodniopomor skie”, t. 3, 1957, s. 75-95.
Ryc. 4. Trzebiatów w IX -X w. (wg W. Filipowiaka)
mnianym wyniesieniem oraz kościołem , który powstał nieopodal w XII w., znajduje się źródło uznawane w opinii ludowej za święte; nosiło ono niegdyś niem iecką nazwę
ehemalige Heilquelle.
Również nazwę m iejscow ą Trzebnicy, jak się wydaje, należałoby wywodzić od starosłowiańskiego słowa treba. Łagodne pagórki, na tym odcinku w okolicy Trzebnicy pokryte urodzajnym i lessopodobnymi glinkam i, pierw otnie mogły być porośnięte jedynie parkowym , łatw ym do karczunku lasem. Podczas zagospodarow yw ania tego terenu nie było więc trudności z trzebieżą puszczy. Sprzyjające warunki naturalne sprawiły, że środkowa część masywu W zgórz Kaczych była intensywnie zasiedlona z pew nością na przełom ie XI i XII w., a Trzebnica, pośw iadczona źródłow o dla tego czasu, była już wtedy ośrodkiem osadniczym z dość rozległym zapleczem.
W świetle takiej etymologii nazwy miejscowej „Trzebnica” m ożna się zastanowić, czy poza kam iennym znaleziskiem istnieją jeszcze inne dane, które potwierdzałyby pogląd o kultowym znaczeniu tego miejsca. W śród znalezisk archeologicznych z terenu Trzebnicy odnotować należy ślady osady sprzed X w. odkryte na początku osiem dziesiątych lat ubiegłego stulecia podczas badań archeologiczno-architektonicznych w obrębie trzynastow iecznych zabudowań klasztoru cysterek oraz ślady osadnictwa datowane na okres wędrówek ludów i wczesne średniow iecze zlokalizow ane na zachód od klasztoru 12 (ryc. 5). Brak jest jednak odkryć archeologicznych, które sygnalizowałyby nie tylko wczesną, plem ienną metrykę Trzebnicy, ale także ukazywały wyraźniej kultowe znaczenie tego miejsca.
Zwracają natom iast uwagę istniejące na obszarze Trzebnicy źródła żywej wody, które w okresie międzywojennym zinwentaryzow ał i badał niemiecki archeolog Fritz
12 Trzebnica. A tlas, plansza nr 3: Trzebnica na przełom ie XII/XIII, w XIII i XIV wieku. 62
Ryc. 5. Trzebnica i jej okolice
Geschwendt, przypisując im kultowy ch a ra k te r11. Badacz ten zlokalizow ał cztery źródła, z których trzy znajdują się na zachodnich stokach wyniesień okalających Trzebnicę od wschodu. W bliskim sąsiedztw ie źródeł odkrytych przez F. G eschw endta w latach osiem dziesiątych XIX w., między m iastem a zasadzonym wówczas lasem bukowym urządzono uzdrowisko, w którym do leczenia kuracjuszy wykorzystywano zasoby znajdujących się tam wód mineralnych i b o ro w in 14. W ydaje się, że zalety zdrowotne Występujących w tej części Trzebnicy wód znane były od daw na m ieszkańcom nie tylko najbliższego regionu. W ystępowanie ożywczych źródeł mogło też być jednym z istotnych Powodów wyboru tego miejsca przez Henryka Brodatego i jego żonę Jadwigę na fundację klasztoru cysterek. Szczególne znaczenie miało niegdyś czwarte zarejestrowane Przez F. Geschwendta źródło, które w postaci ocembrowanej studzienki znajduje się w romańskiej krypcie kościoła klasztornego pod wezwaniem św. Bartłomieja. Fakt Posadowienia tej świątyni w ten sposób, by w krypcie pod chórem tej budowli biło źródło, ma przede wszystkim szczególne sym boliczne, wręcz kultowe znaczenie. Źródło to musiało w dawniejszej tradycji, przed wzniesieniem kościoła, mieć specjalną moc, którą chciano ujarzmić, budując w tym miejscu świątynię. Z czasem klasztor trzebnicki zasłynął cudami swej fundatorki - świętej księżnej. Jeszcze za jej życia do kościoła Przybywali liczni pielgrzymi. Ruch ten nasilił się po śmierci wdowy po Henryku
n F. Geschwendt, Eine Brunnenuntersuchung in Trebnitz, „Nachrichtenblatt für Deutsche Vorzeit”, 4, 1939, s. 135-137.
14 R. Eysymontt, Trzebnica od połow y XVIII wieku do czasów współczesnych, [w:] Trzebnica. Atlas, s. 14 n. 63
Brodatym i jej kanonizacji (w 1267 r . ) 15. Źródło bijące w krypcie świątyni zyskało nową nadprzyrodzoną moc - nadano mu miano źródła św. Jadwigi. Znaleziono w nim fragm enty naczynia z blachy brązowej; w 1990 r. na terenie m iasta, w niewielkiej odległości od klasztoru odkryto natom iast grom adne (24 sztuki) znalezisko glinianych m anierek pątniczych z XIV-XV w. oraz jedno średniow ieczne naczynie k u lis te 16. Były to najpewniej miejscowe wyroby ceram iczne, które wówczas znajdowały szeroki zbyt w Trzebnicy. Służyły one pielgrzymom do przechow yw ania i transportow ania wody z cudow nego źródła, zgodnie ze starym zw yczajem sięgającym czasów wczesnochrześ cijańskich.
Gdy przyjrzym y się bliżej topografii dawnej Trzebnicy, która leżała w małej kotlinie ograniczonej dwom a najwyższym i wyniesieniami; na północnym wschodzie W inną Górą (Kaczą Górą) i na południowym zachodzie Fam ą Górą, m ożemy zauważyć, że ślady wczesnego osadnictwa sprzed X w. znajdują się w pobliżu źródeł żywej wody. Na tym bardziej nawodnionym terenie wzniesiono na początku XIII w. klasztor cysterek Najświętszej Marii Panny i św. Bartłomieja. Natom iast przedlokacyjne osiedle, zwane później Polską W sią (Polnisches Dorf), wraz z dwunastowiecznym kościołem św. Piotra oraz prawdopodobne miejsce stałego targu, gdzie około połowy XIII w. lokowano miasto na prawie niem ieckim , usytuowane były w w iększym oddaleniu, na zachód od źródeł i ciągu m okradeł, które w średniowieczu zam ieniono częściow o na stawy.
Czy w świetle przytoczonych danych Trzebnica położona w paśm ie wzgórz oddzie lających dwa rozległe terytoria plem ienne - Ślężan i być m oże Trzebowian - mogła pełnić rolę ośrodka kultowego? Nasze przypuszczenia rysują się dość przekonująco, mimo że brak jest większej liczby źródeł potw ierdzających tę hipotezę; takiej m ożliwości nie należałoby zatem odrzucać.
Nie m ożna rów nież wykluczać, że ju ż w okresie przedpaństwowym , ja k przypuszczał niegdyś Karol M aleczyński17, m ógł w Trzebnicy powstać targ związany z religijnym i funkcjami tego miejsca, a jednocześnie wyrosły na ważnym szlaku kom unikacyjnym łączącym południe z północą, wiodącym z Czech ku siedzibom państwa polańskiego i nad Bałtyk. M ógł to być targ doroczny, który być może odbyw ał się wiosną, bo o tej porze roku miały swoje term iny najstarsze znane na naszych ziem iach jarm arki, między innymi odprawiany dowodnie w okresie państwowym targ doroczny na Zielone Świątki w sąsiednim M ilic zu l8.
M ożna by zastanowić się przy tym, jakie były przyczyny przeniesienia przez W ładysława W ygnańca targu z Trzebnicy do pobliskiej Cerekwicy na użytek Kościoła
15 J. Gottschalk, St. H edwig H erzogin von Schlesien, „Forschungen und Quellen zur Kirchen- und Kulturgeschichte Ostdeutschlands”, 2, Köln-Graz 1964; Księga Jadwiiańska. M iędzynarodowe Sympozjum
Naukowe „Święta Jadwiga w dziejach i kulturze", W rocław-Trzebnica 2 1 -2 3 września 1993 roku, red.
M. Kaczmarek, M.L. Wójcik Acta Universitatis Wratislaviensis, nr 1720, Wrocław 1995.
16 H. Śledzik-Kamińska, Manierka pielgrzymia, [w:] Ze studiów nad życiem codziennym w średniowiecznym
mieście. Parcele przy ul. Więziennej 1 0 -1 1 , wyd. C. Buśko, J. Piekalski, Wratislavia Antiqua, t. 1, Wrocław
1999, s. 119-120; Trzebnica. Atlas, s. 5, 9, ryc. 3.
17 K. Maleczyński, N ajstarsze targi w Polsce i stosunek ich do m iast p rzed kolonizacją na praw ie
niemieckim. Studia nad historią praw a polskiego, red. O. Balzer, t. 10, z. 1, Lwów 1926, s. 5 5 -5 6 .
wrocławskiego. Jakie intencje miał ten władca? Czy chciał pozyskać sobie tym darem biskupa i kapitułę, czy też w ten sposób zamierzał zlikwidować uciążliwy targ o dawnej tradycji, który gromadził okoliczną ludność oraz pielgrzymów i wędrowców? Przywrócony w Trzebnicy na początku XIII w. przez Henryka Brodatego (wnuka W ładysława II) targ z okazji fundacji klasztoru cysterek miał już charakter stałego ośrodka wym iany l9.
Marta M łynarska-Kaletynowa, Jerzy Rozpędowski