Kapitał intelektualny urzędów gmin wiejskich a kapitał intelektualny gmin wiejskich

W poprzednim rozdziale zwrócono uwagę na to, że pojęcie kapitału intelektualnego jest nierozerwalnie związane z wartością każdej organizacji. w rozważaniach o kapitale

intelektualnym nie można abstrahować od tego, jaki jest jego wpływ na obszar terytorialny, w którym funkcjonuje.

63

[Fazlagić 2013, s. 32-40]. Sporo prac poświęcono także kapitałowi intelektualnemu miasti powiatów. w związku z tym zidentyfikowano lukę poznawczą polegającą na braku opracowań dotyczących obszarów gmin wiejskich.

Zainteresowanie badaczy kapitału intelektualnego w pierwszej kolejności skierowało się na przedsiębiorstwa. Dopiero w dalszej kolejności badacze dostrzegli duży potencjał jego koncepcji do wyjaśniania i opisu potencjału regionów i innych jednostek terytorialnych. w konsekwencji pierwsze analizy kapitału intelektualnego w układzie jednostek terytorialnych pojawiły się dopiero na początku XXI wieku i dotyczyły krajów wysoko rozwiniętych. Dotychczas nie sformułowano takiej definicji tego kapitału jednostki terytorialnej, która byłaby powszechnie akceptowana i wyznaczała w sposób jednoznaczny jego zakres.

W raporcie Yogesha Malhorty, który podsumowywał międzynarodowe trendy w badaniach kapitału intelektualnego regionów, miast i gmin kapitał intelektualny określono jako „zdolności regionu do generowania nowych wartości w oparciu o już posiadane zasoby” [Malhorta 2003]. Mianem kapitału intelektualnego w ujęciu terytorialnym w ogólności określa się także wszystkie jego aktywa niematerialne (aktywa wiedzy, ukryte wartości), które mogą wpływać na osiąganie określonego rezultatu. Ustaleń jednoznacznych nie ma również w odniesieniu do wspomnianego „rezultatu”.

W trakcie prac konceptualnych nad identyfikacją kapitału intelektualnego Lubelszczyzny – schemat 2.1. zaproponowano model zakładający istnienie czterech kategorii kapitału intelektualnego regionu: kapitału intelektualnego ludzkiego, kapitału społecznego, kapitału strukturalnego oraz kapitału relacji.

Schemat 2.1. Model drzewiastej struktury kapitału intelektualnego

Źródło: Betlej A., Sępoch A., 2006-2007, Kapitał intelektualny Lubelszczyzny 2010-2013, s.10

Patrząc na powyższy schemat i analizując kolejny raport we wcześniej wspomnianej tematyce, można przyjąć założenie, że kapitał ludzki to potencjał zgromadzony we

wszystkich mieszkańcach wyrażający się w ich wykształceniu, doświadczeniu zawodowym, postawach, umiejętnościach mogących służyć poprawie dobrobytu społecznego Polski. Kapitał strukturalny w ujęciu regionalnym to przede wszystkim potencjał zgromadzony w elementach systemu edukacji i innowacji. Kapitał społeczny to potencjał zgromadzony w normach życiowych, które przyczyniają się do poprawy bytu Polaków. Natomiast kapitał relacyjny to wizerunek Polski na tle Europy i całego świata [Raport o kapitale intelektualnym Polski 2008].

Podobnego zdania jest Jan Fazlagić, który dodatkowo zauważa, że kapitał intelektualny regionu służy opisaniu zdolności do mobilizacji zasobów związanych budową i wykorzystaniem struktur społecznych w celu zaspokojenia potrzeb, które nie mogą być zaspokojone, gdy mieszkańcy działają indywidualnie. w każdym regionie kapitał intelektualny powstaje w obrębie „trójkąta kapitału społecznego”, na który składają się trzy czynniki:

 Mieszkańcy – „Naród”  Terytorium – „Ziemia”

 Miejsce lokalizacji – „Miejscowość” [Fazlagić 2017].

Duża ogólnikowość definicji kapitału intelektualnego oraz wysoka złożoność pojęcia kapitału intelektualnego regionu według różnych autorów sprawiają, że często uzupełniane są one o tzw. strukturę kapitału intelektualnego. Pozwala ona precyzyjniej określić zakres tego pojęcia. Ustalanie struktury kapitału intelektualnego sprowadza się do podziału aktywów wchodzących w jego skład na mniej złożone od samego kapitału intelektualnego regionu komponenty. Liczba wyróżnionych czynników jest różna i w zależności od podejścia liczy od kilku do nawet kilkunastu. Zdaniem niektórych autorów, prezentowanie kolejnych podejść do definiowania i ustalania struktury tego kapitału regionów pozwala rozszerzyć obecny stan wiedzyo charakterze kapitału intelektualnego. Przyczynia się także do standaryzacji stanowisk w tym obszarze [Osińska 2014]. Uważają, że dla lepszego zrozumienia istoty kapitału intelektualnego regionu oraz ukształtowania jednej powszechnie akceptowanej teorii niezbędne jest ciągłe prowadzenie badań.

Patrząc na powyższe odniesienie „trójkąta kapitału społecznego”, Raportu kapitału

intelektualnego Lubelszczyzny oraz Polski omawiając kapitał intelektualny gmin wiejskich, należy rozpocząć od ogólnej prezentacji tychże jednostek w ujęciu regionalnym.

65

tych struktur. Deformacje te związane były między innymi z wysoce selektywnym, długotrwałym procesem nasilonych migracji w przekroju wieś – miasto z silnie ujemnym saldem dla wsi. Efektem tych procesów było „wypłukiwanie” z części terenów wiejskich ludności lepiej wykształconej, młodej, (co sprzyjało starzeniu się demograficznemu) oraz zachwianie proporcji według płci w rocznikach matrymonialnych. w skrajnych przypadkach mówić można o występowaniu symptomów wyludniania się obszarów wiejskich oraz deformacji tych elementów struktury ludności, które decydują o zdolności przyszłej reprodukcji demograficznej [Rosner 2005].

Począwszy od 2000 r. (schemat 2.2.), w Polsce zaczęło pojawiać się nowe zjawisko odnoszące się do struktury demograficznej. Po raz pierwszy po II wojnie światowej przepływ ludności z miasta na wieś był większy niż odpływ ze wsi do miasta. Zjawisko to było szczególnie zauważalne w 2002 r. Jak zauważają eksperci trend ten w kolejnych latach będzie się utrzymywał [Inicjatywa LEADER+ 2000]. Pojawił się zatem fenomen nowej kategorii mieszkańców wsi. Są oni zazwyczaj rezydentami lub przedsiębiorcami wiejskimi. Przeważnie reprezentują także majętną grupę społeczną. Zamieszkują najczęściej na terenach przylegających do dużych miast oraz wzdłuż głównych szlaków komunikacyjnych. Przynoszc z miasta nowy – anonimowy typ relacji międzyludzkich społeczeństwa. Pojawienie się nowych mieszkańców obszarów wiejskich stanowi często element znacznie zmieniający strukturę i relacje wewnętrzne w ramach klasycznych wiejskich wspólnot. Schemat 2.2. Poziom rozwoju społeczno-gospodarczego gmin wiejskich w Polsce

Na schemacie 2.2. widać również, że poziom rozwoju społeczno-gospodarczego gmin wiejskich ze względu na położenie gmin wiejskich jest zróżnicowany. Największe rozwiniecie gmin, występuje w Wielkopolsce, Małopolsce oraz na Pomorzu. Drugim czynnikiem determinującym poziom rozwoju jest bliskość metropolii. Na historycznie zapóźnionym Mazowszu widzimy wiec duże nasycenie dobrze rozwiniętych gmin wiejskich w okolicach warszawy z pewnym asymetrycznym nasunięciem w kierunku zachodnim, tworząc swego rodzaju korytarz pomiędzy aglomeracją łódzką a aglomeracją warszawską. Jeśli chodzi o Polskę wschodnią (Polskę B), obserwujemy pokrywanie się szlaków komunikacyjnych z korytarzami zawierającymi lepiej rozwinięte gminy wiejskie, natomiast w Polsce zachodniej wiele dobrze rozwiniętych gmin znajdziemy z dala od głównych szlaków komunikacyjnych i metropolii. Zauważalną „wyspę” słabo rozwiniętych gmin wiejskich obserwujemy na styku województw zachodniopomorskiego i pomorskiego w okolicach historycznego regionu Kraina.

Statystyki i badania pokazują, że w Polsce gminy wiejskie charakteryzują się znacznymi różnicami w zakresie poziomu rozwoju gospodarczego. Innymi czynnikami zasługującymi na uwagę w tym temacie są wyposażenia w infrastrukturę lokalną oraz poziom zamożności samorządów i warunków życia mieszkańców [GUS 2016]. Mamy więc świadomość, że często, jeśli mówimy, o gminie wiejskiej w ogóle, powstaje obraz „uśredniony”, który nie ma swojego odpowiednika w rzeczywistości. Zróżnicowanie gmin wiejskich (schemat 2.3.) można ujmować w różne typologie. Dla przykładu w ramach polityki regionalnej wyodrębniono kategorie działania na rzecz trzech typów gmin wiejskich zurbanizowanych: leżących w bezpośredniej bliskości wielkich miast, będących w zasięgu największych miast oraz położonych peryferyjnie, czyli tam, gdzie oddziaływanie miast jest nikłe [Krajowa strategia rozwoju regionalnego 2010–2020]. Niestety nie ma całościowych badań, które pozwoliłyby przedstawić poziom kapitału intelektualnego na terenach gmin wiejskich.

67 Schemat 2.3. Typologia obszarów wiejskich

Źródło: Raport „Monitoring rozwoju obszarów wiejskich. Etap I”, 2014, EFRWP, IRWIR PAN.

Na schemacie widać również, że typologia obszarów wiejskich ze względu na położenie gmin wiejskich jest zróżnicowana. Największa dominacja rolnictwa wielkoobszarowego występuje na Pomorzu. Następnie rolnictwo tradycyjne dominuje w dużej mierze na Mazowszu oraz Polsce Wschodniej. Wielkopolska oraz Dolny Śląsk to regiony, w których występuje ogromna różnorodność pod kątem wykorzystywania obszarów wiejskich. Podkarpacie to rozdrobnione rolnictwo, gdzie mieszkańcy utrzymują się z wszelakiego rodzaju pracy.

Ponadto jak wykazał Raport Diagnoza Społeczna 2009, wskaźnik kapitału ludzkiego jest w środowisku wiejskim najniższy (można nawet uznać, że rośnie wraz z wielkością miejscowości). Choć ostatnio nastąpił wzrost wskaźnika (o 2,39), to znaczna dysproporcja się utrzymuje. Zwraca uwagę, że wzrost kapitału ludzkiego na wsi był szczególnie dynamiczny w grupie najmłodszej 15–34 lata. Bez względu na miejsce zamieszkania występują duże dysproporcje w poziomie kapitału ludzkiego w poszczególnych grupach wiekowych. Najwyższym kapitałem dysponują ludzie w wieku 15–34 lata. Jednocześnie, kiedy porównujemy wskaźnik kapitału ludzkiego na wsi i w miastach powyżej 500 tys. mieszkańców w 2009 r., to dysproporcja na korzyść miasta jest największa właśnie w tej grupie [Diagnoza Społeczna 2009].

Widoczna jest wyraźna poprawa formalnego poziomu wykształcenia Polaków, zamieszkujących na terenach wiejskich, które przed transformacją

charakteryzowały się bardzo dużym udziałem osób z wykształceniem podstawowym i niepełnym podstawowym. Jej przejawy to:

 istotne zwiększenie udziału mieszkańców z wyższym wykształceniem. Szacuje się, że wśród mieszkańców wsi w 2007 r. było 7% osób z wyższym wykształceniem. W stosunku do poprzednich lat oznacza to duży wzrost – znaczne zwiększenie udziału grupy osób z wykształceniem średnim i policealnym.

 zwiększenie udziału osób z wykształceniem zasadniczym zawodowym z 24,2% do 28,5%,

 zmniejszenie udziału osób z wykształceniem podstawowym, (w latach 1988–2005 nastąpiło obniżenie z 60,9% do 34,3%, ale przy uwzględnieniu wykształcenia gimnazjalnego, które w zreformowanym systemie można uznać za odpowiednik szkoły podstawowej, odsetek osób z wykształceniem podstawowym i niepełnym podstawowym wyniósł 40,6% w 2005 r.) [Raport Polska Wieś 2010].

Z drugiej strony na wsi można zaobserwować którzy o zawodu są rolnikami, a ich cykl życia wyznaczany jest przez pracę na roli. Warsztat pracy rolników przenika się z działaniem rodzin i całej wspólnoty. Członkowie wspólnot wiejskich żyją blisko siebie, doskonale znają swoje problemy i sukcesy. Ich podstawowym problemem jest niewydolność dochodowa, wynikająca ze struktur produkcyjnych, w tym także obszarowych.

Zróżnicowanie przestrzenne struktur gospodarczych gmin wiejskich związane jest z bardzo wieloma czynnikami i posiada głębokie konsekwencje dla warunków życia mieszkańców. w pierwszym rzędzie wspomnieć trzeba o tym, że przeważająca część gmin wiejskich charakteryzuje się nadmiernym udziałem w gospodarce funkcji rolniczej. Na czoło problemów struktur gospodarczych w gminach wiejskich wysuwają się kwestie związane ze słabo rozwiniętą strukturą funkcji gospodarczych, rynku pracy w układzie lokalnym oraz związanego z tym bardzo wysokiego zatrudnienia rolniczego, a także lokalnej przedsiębiorczości pozarolniczej.

Wiele gmin wiejskich boryka się z problemem zapewnienia odpowiedniego wsparcia socjalnego dla swoich mieszkańców. Jest to przede wszystkim spowodowane słabo rozwiniętymi strukturami gospodarczymi, czego rezultatem jest ich niewydolność w dostarczaniu mieszkańcom dochodów z pracy. w tych kategoriach rozumieć można

69

marginalizacja i wykluczanie społeczne. Łagodzeniu skutków tych zjawisk służy system pomocy społecznej. Kapitał intelektualny jest bezpośrednio związany z omawianymi tutaj kwestiami. Zdolność urzędu gminy służy do aktywizacji mieszkańców w tym do przerywania kręgu ubóstwa [Rosner 2005].

Problemy gmin wiejskich to także niska aktywność mieszkańców wsi, braki w wyposażeniu oraz jakość świadczonych usług publicznych czy infrastruktura społeczna. Przełamywaniem tak określonych problemów wsi winny zajmować się instytucje samorządowe służące samoorganizacji społeczności lokalnych, w tym właśnie jednostki samorządu terytorialnego. Niestety w wielu gminach wiejskich w Polsce mamy do czynienia z brakiem wystarczającej aktywności zarówno władz lokalnych, jak i ludności, która oczekuje wsparcia z zewnątrz, a nie widzi siebie jako agenta zmiany. Postawy roszczeniowe i bezradność dominują najczęściej we wsiach słabo zurbanizowanych, z przewagą małych, biednych gospodarstw. w regionach silnych ekonomicznie o dobrze funkcjonującym samorządzie wykształca się często grupa liderów cieszących się zaufaniem i pojawia się pozytywne zjawisko coraz liczniejszego uczestnictwa szeregowych mieszkańców wsi w życiu społecznym. Bardzo często podjęcie własnych inicjatyw wydaje się mieszkańcom wsi niemożliwe. Wynika to z braku umiejętności organizacyjnych i kooperacyjnych, nieznajomości rynku i braku umiejętności pozyskania niezbędnego kapitału zarówno na działania biznesowe, jak i społeczne. Dodatkową barierę dla aktywności tych społeczności stanowią nowe regulacje prawne, usztywniające warunki i zwiększające koszty zakładania oraz działania firmy organizacji pozarządowych [Biderman i Kazior 2006, s. 5].

Zaufanie do instytucji publicznych jest zróżnicowane: niezmiennie wysokim cieszą się organizacje charytatywne. Warty podkreślenia jest fakt, że mieszkańcy wsi darzą zaufaniem władze lokalne gminy oraz Unię Europejską. w tym ostatnim przypadku w latach od 2004 r. do 2008 r. wzrosło o 51 pkt proc. Rolnicy, jak żadna inna grupa, przeszli drogę od wysokiej nieufności do Unii Europejskiej do wysokiego poziomu zaufania [CBOS 2010].

Wraz z członkostwem Polski w Unii Europejskiej skala wsparcia rozwoju społeczno-gospodarczego, jakie uzyskują gminy wiejskie, zwiększyła się w nienotowanej wcześniej skali. Analiza przestrzennego zróżnicowania prowadzonych inwestycji infrastrukturalnych wskazuje na silne zróżnicowanie liczby i typu inwestycji w poszczególnych makroregionach. Stopień zróżnicowania regionalnego zależy od wielu czynników. Najważniejsze z nich to możliwości finansowe budżetów terenowych, dotychczasowy stan rozwoju infrastruktury oraz poziom zurbanizowania gmin wiejskich. Nie do przecenienia są także czynniki socjologiczne związane z rozwojem samorządności, występowaniem lokalnych liderów itp.

Z zebranych danych wynika, że największa liczba prowadzonych inwestycji w latach 2005-2011 charakteryzowały się, podobnie jak w poprzednim okresie, makroregiony:

środkowowschodni (36 inwestycji, w poprzednim okresie 33) i południowo - wschodni (odpowiednio 23 i 29 inwestycji). Najniższa aktywność inwestycyjna

występowała w gminach wiejskich położonych w makroregionie środkowozachodnim. Należy zwrócić uwagę na przestrzenne zróżnicowanie struktury rodzajowej realizowanych inwestycji. Dominujące w regionie północnym inwestycje związane z rozbudową sieci kanalizacyjnych (28,7% ogółu inwestycji), na listach priorytetów inwestycyjnych w regionie środkowozachodnim nie występowały, a w pozostałych makroregionach znajdowały się pod koniec listy liczby realizowanych inwestycji. Świetlice i inne obiekty kulturalne stanowiły aż 37,5% ogółu realizowanych obiektów infrastrukturalnych w makroregionie środkowozachodnim i 23,5% w południowo - zachodnim, natomiast w pozostałych makroregionach ich udział oscylował wokół 10%. Porównanie dynamiki aktywności inwestycyjnej w układzie rodzajowym wskazuje, że słabnięcie aktywności w wyróżnionych dziedzinach wynikać może z relatywnie wysokiego zaangażowania w takie działania w poprzednich okresach.

Zależność między oboma rodzajami kapitału jest nie do przecenienia, ponieważ inwestowanie w kapitał intelektualny wsi jest obecnie traktowane, jako ważny element polityki rozwoju obszarów wiejskich i całego kraju. w raporcie „Polska 2030” kapitał intelektualny został wskazany, jako kluczowy obszar warunkujący poprawę warunków życia w Polsce [Raport Polska 2030].

Problematyka kapitału intelektualnego obszarów wiejskich pojawia się także w kontekście wykorzystania szans rozwojowych związanych z programami unijnymi. Środki unijne mają stymulować rozwój tego kapitału, z drugiej strony absorpcja środków jest związana jego poziomem.

Na podstawie powyższych informacji wnioskuje się, że poszukiwania czynników rozwoju i modernizacji obszarów gmin wiejskich w dużej mierze powinny koncentrować się na elementach niematerialnych, [Stanny i in. 2013, s. 20] które można rozwijać przez przemyślane inwestycje realizowane za pomocą różnych polityk państwa. Zakładany „wielofunkcyjny rozwój gmin wiejskich” [Strzelecki i in. 2008, s. 45-46] możliwy jest dzięki zaangażowaniu wykształconych, przedsiębiorczych, szybko adaptujących się do zmian pracowników jednostek samorządu terytorialnego oraz społeczności potrafiących

71

Podsumowując, rosnące zainteresowanie kapitałem intelektualnym w obszarze regionalnym i organizacyjnym powoduje, że urzędy gmin wiejskich w Polsce zaczynają poszukiwać nowych, skutecznych i innowacyjnych metod uzyskania trwałego rozwoju. w tym kontekście dostrzegają znaczenie kapitału intelektualnego, choć ciągle nie wykorzystują go skutecznie. Na najwyższy poziom dokonywania identyfikacji kapitału intelektualnego wspiął się, póki co sektor prywatny — najczęściej przedsiębiorstwa określane jako wysoko rozwinięte gospodarczo, niemniej jednak wzorzec ten niczym latarnia morska wytycza kierunki rozwoju urzędom gmin, które świadczą usługi na słabiej rozwiniętym terytoriach.

U podstaw tej rozprawy leży przekonanie, że jednym z kluczowych czynników służących rozwojowi obszarów wiejskich jest kapitał intelektualny urzędów w postaci m.in. sprawnej i efektywnej administracji lokalnej, która potrafi inicjować i wspierać działania na rzecz tych obszarów. Aby urzędy gmin wiejskich mogły wypełniać te zadania na miarę istniejących i pojawiających się potrzeb, konieczne jest wzmocnienie ich potencjału intelektualnego. Pod pojęciem tym rozumie się właściwe procesy zarządzania oraz kompetentnych i sprawnych pracowników samorządowych. Okazuje się, że odpowiednio wykorzystany kapitał intelektualny pozwala urzędom gmin świadczyć usługi wysokiej jakości oraz efektywnie wspierać rozwój lokalny. Na terenach tych władza publiczna odgrywa kluczową rolę we wspieraniu szeroko rozumianego rozwoju lokalnego. Zagadnienie to nabiera dodatkowego znaczenia w aspekcie członkostwa z Unią Europejską. O zdolności do pozyskania i optymalnego wykorzystania zewnętrznych środków finansowych na realizację przedsięwzięć lokalnych decyduje sprawność jednostek terytorialnych - m.in. umiejętność wypracowania odpowiednich projektów, skupienia się wokół nich lokalnych partnerów oraz efektywnego zarządzania przedsięwzięciami.

Powyższe przykłady afirmują, że analiza kapitału intelektualnego w ujęciu regionalnym przynosi również wiele korzyści, daje przede wszystkim klarowny obraz sytuacji w badanym obszarze. Ujęcie kapitału intelektualnego na poziomie urzędu i regionu odgrywają podobną rolę i stanowią wzajemne uzupełnienie. Badanie kapitału intelektualnego w regionie daje ogólny obraz sytuacji w nim (struktury majątku, zatrudnienia, organizacji, relacji, itp.), natomiast dodatkowa analiza urzędu który kontroluje sytuację w regionie rozszerzyłaby te informacje o dodatkowe dane infrastrukturalne.