Rola kapitału strukturalnego w procesie zarządzania urzędami gmin wiejskich

Agata Dybioch

Rola kapitału strukturalnego w procesie zarządzania

urzędami gmin wiejskich

The Role of Structural Capital in the Process

of Management in Rural Commune Offices

Praca doktorska

Promotor: dr hab. Jan Fazlagić, prof. nzw. UEP Pracę przyjęto dnia:

podpis Promotora

Wydział: Zarządzania

Katedra: Badań Rynku i Usług

Składam serdeczne podziękowania

Panu prof. dr hab. Janowi Fazlagić

3 Spis treści

Wprowadzenie ... 5

Rozdział 1. Istota i znaczenie kapitału intelektualnego w zarządzaniu organizacjami ... 11

1.1. Geneza koncepcji kapitału intelektualnego... 11

1.2. Pojęcie kapitału intelektualnego ... 17

1.3. Elementy składowe kapitału intelektualnego ... 27

1.4. Modele opisowe kapitału intelektualnego ... 37

1.5. Zarządzanie kapitałem intelektualnym ... 45

1.6. Problematyka pomiaru kapitału intelektualnego... 55

Rozdział 2. Kapitał intelektualny urzędów gmin wiejskich ... 62

2.1. Kapitał intelektualny urzędów gmin wiejskich a kapitał intelektualny gmin wiejskich ... 62

2.2. Definicja kapitału intelektualnego urzędów gmin wiejskich ... 72

2.3. Struktura kapitału intelektualnego urzędów gmin wiejskich ... 74

2.4. Kapitał ludzki urzędów gmin wiejskich... 78

2.5. Kapitał strukturalny urzędów gmin wiejskich ... 81

2.6. Kapitał intelektualny a jakość zarządzania urzędów gmin wiejskich ... 83

Rozdział 3. Funkcjonowanie jednostek samorządu terytorialnego z perspektywy zarządzania kapitałem intelektualnym ... 91

3.1. Paradygmat zarządzania jednostkami samorządu terytorialnego ... 91

3.2. Struktura i funkcjonowanie jednostek samorządu terytorialnego w Polsce ... 100

3.3. Identyfikacja procesów zarządzania w jednostkach samorządu terytorialnego ... 120

3.4. Dojrzałość zarządzania kapitałem intelektualnym w jednostkach samorządu terytorialnego ... 126

3.6. Położenie geograficzne urzędów gmin wiejskich a świadomość znaczenia kapitału intelektualnego ... 136

Rozdział 4. Diagnozowanie poziomu wykorzystania kapitału intelektualnego w urzędach gmin wiejskich ... 140

4.1. Podejścia badawcze wykorzystywane przy diagnozowaniu ... 140

4.2. Diagnozowanie kapitału ludzkiego w urzędzie gminy wiejskiej oraz zarządzanie nim ... 143

4.3. Diagnozowanie kapitału strukturalnego w urzędzie gminy wiejskiej oraz zarządzanie nim ... 153 4.4. Zarządzanie kapitałem strukturalnym w polskich urzędach gmin wiejskich

w świetle wyników wywiadów pogłębionych ... 163

Rozdział 5. Rola kapitału strukturalnego w zarządzaniu urzedami gmin wiejskich w Polsce ... 171

5.1. Metodyka badań ankietowych ... 171

5.2. Weryfikacja wyników badania ankietowego ... 174

5.3. Wpływ kapitału strukturalnego urzędów na jakość zarządzania urzędami gmin wiejskich ... 180

5.4. Wpływ kapitału strukturalnego na poziom dojrzałości zarządzania kapiatłem intelektualnym w urzędach gmin wiejskich ... 184

5.5. Rola kapitału strukturalnego w zarządzaniu urzędami gmin wiejksich w urzędach gmin wiejskich ... 190

5.6. Czynniki determinujące jakość zarządzania, poziom dojrzałości zarządzania kapitałem intelektualnym oraz rolę kapitału w procesie zarządzania urzędami gmin wiejskich. ... 193 Zakończenie ... 199 Bibliografia ... 204 Spis tabel ... 227 Spis schematów ... 228 Spis wykresów ... 229

Spis skrótów wykorzystywanych w pracy ... 230

Wprowadzenie

Zarządzanie kapitałem intelektualnym w XX wieku stało się koniecznością każdej organizacji. Kluczową kompetencją wszystkich podmiotów w tym obszarze jest efektywne zarządzanie kapitałem intelektualnym. Analiza literatury wykazała, że stosowane w praktyce instrumentarium zarządzania tym ukrytym potencjałem dotyczy przede wszystkim przedsiębiorstw [Bontis 2004, s.12-30], tylko w minimalnym stopniu dotykając sektora publicznego. Tymczasem urzędy gmin wiejskich (UGW) również aktywnie uczestniczą w tworzeniu potencjału gospodarczego, generowaniu nowych miejsc pracy, sprzyjają racjonalnej alokacji zasobów. Zasadne wydaje się zatem podjęcie dyskusji nad możliwościami wykorzystania czy też adaptacji teorii zarządzania kapitałem intelektualnym do warunków funkcjonowania instytucji samorządowych.

Powszechne patrzenie na działalność urzędów gmin wiejskich poprzez pryzmat ich uwarunkowań zewnętrznych znacznie przesłania znaczenie wartości ich wewnętrznego potencjału. Szereg istniejących i faktycznie utrudniających funkcjonowanie urzędom gmin wiejskich, czynników płynących z otoczenia tworzy niejednokrotnie barierę nie do pokonania, tłumacząc i usprawiedliwiając tym samym wszystkie pojawiające się niepowodzenia, także te pochodzącez wewnątrz tych organizacji.

Efektywność działań urzędów gmin wiejskich zależeć powinna także od uruchomienia niematerialnego, niewidzialnego potencjału, który ukryty tkwi w całej gminie. Znaczenie tego materiału wzrasta, jako że trudno jest dziś dostrzec szczególne możliwościkierowania czy umacniania pozycji urzędów gmin wiejskich w otoczeniu lokalnym tylko na grunciepotencjału finansowego. Właściwie zarządzany kapitał intelektualny może okazać się kluczową kompetencją urzędów gmin wiejskich. Ważne jest, by najpierw go dostrzec,uświadomić jego istnienie, by dalej móc poprzez określony zbiór działań próbowaćprzekształcać go w istotny czynnik rozwoju.

Stosowanie teorii kapitału intelektualnego do badań prowadzonych w organizacjach

samorządowych bardzo powoli zyskuje na popularności na świecie oraz ostatnio w Polsce [Pomianek 2010]; [Walkowiak, Czaplicka-Kozłowska, Kozłowski i in., 2013].

w badaniach kapitału intelektualnego można wyróżnić trzy podejścia badawcze, czy poziomy analiz, które określa się jako: przestrzenno-statystyczne (oparte na porównywaniu wielu jednostek przestrzennych z uwagi na przyjęte wskaźniki – na razie istnieją tylko wskaźniki dotyczące kapitału społecznego), sondażowe (oparte na badaniach ankietowych, które

obejmują reprezentatywne próby mieszkańców pochodzących z dużych obszarów), monograficzne (polegającena dokładnym rozpoznaniu konkretnych społeczności, które bazuje nailościowo - jakościowych albo jakościowych badaniach terenowych). Badania

ilościowe prowadzone na dużej liczbie jednostek przestrzennych oraz badania ilościowo - jakościowe w wybranych społecznościach mogą przynieść czasem sprzeczne wyniki.

Badania porównawcze urzędów gmin wiejskich, które są oparte na statystycznych bazach danych, mogą być także krzywdzące dla gmin słabo rozwiniętych. Nie uwzględniają one różnic jakościowych między zasobami społecznymi występującymi na obszarach wiejskich. Ze względu na niedostatek porównywalnych dla większej ilości jednostek przestrzennych danych statystycznych, pomija się szerokie spektrum działań zbiorowych społeczności lokalnych albo deprecjonowana jest rola wiejskich instytucji współdziałania.

Do czynników, które decydują o konkurencyjności urzędu, należą także badania naukowe oraz rozwój technologiczny, aplikacja własnych innowacji a także absorpcja innowacji, które powstały w innych urzędach.

Mierzenie wartości kapitału intelektualnego urzędów gmin wiejskich według kryteriów finansowych uniemożliwia stosowanie większości strategicznych mierników takich jak: HCRI, HCVA, HCROI [Zieliński i in. 2011]. Dosyć często nie można wykorzystać także mierników rezultatu, dlatego też trzeba poprzestać na miernikach mniej doskonałych takich jak mierniki procesu lub produktu (mierzących, w jaki sposób dana czynność jest wykonywana a w najbardziej nieoptymalnych sytuacjach także miernikach wkładu (zasobów) [Van Dooren i in. 2010]. Ponadto jak podaje OECD [2009] w urzędach gmin wiejskich częsta jest pokusa manipulowania danymi, które może przejawiać się w dwóch rodzajach działań: manipulowanie na etapie dobru mierników oraz manipulowanie wynikami. Kolejnym problem jest z reguły bardziej rozproszona odpowiedzialność za efekty działania w urzędach gmin wiejskich.

Zarządzanie urzędami gmin wiejskich powinno zatem korzystać z różnych nurtów teorii organizacji zarządzania, adaptując je do specyfiki gminy wiejskiej i potrzeb z nią związanych. Najistotniejszy staje się wybór odpowiedniej kombinacji różnych teorii, czy

koncepcji stosownie do konkretnych potrzeb i warunków lokalnych [Zalewski 2006, s. 14 -20].

Uzasadniając wybór tego tematu, autorka chce podkreślić, że procesy decydujące o rozwoju społeczno-gospodarczym Polski skupiają się przede wszystkim w ośrodkach

7

wysoko wykwalifikowane zasoby ludzkie mają do niej powszechny dostęp i mogą z niej efektywnie korzystać. Te zależności decydują o tym, że obszary wiejskie mają mniejsze możliwości rozwojowe niż ośrodki miejskie. De faworyzacja zasobów intelektualnych na wsiach spowodowana jest wieloma negatywnymi czynnikami, wśród których należy wymienić: słabo rozwinięte gospodarstwa rolne, duża ilość osób pracujących w rolnictwie oraz niewielką liczbę innych miejsc pracy, słaby poziom wykształcenia, niską świadomość korzyści płynących z wykształcenia, trudności w dostępie do infrastruktury społecznej, edukacyjneji kulturalnej. Wymienione powyżej czynniki powodują zmniejszenie solidarności, zaufania społecznego, rodzą poczucie niesprawiedliwości, stają się przyczyną konfliktów społecznych. Niwelowanie różnic w poziomie życia społeczeństwa jest jednym z podstawowych wyznaczników awansu gospodarczego i społecznego kraju. Działania te wymagają wykorzystania różnorodnych czynników. Wśród nich jednym z bardziej znaczącym jest szeroko rozumiany kapitał intelektualny. Krytyczna analiza dostępnych źródeł literaturowych pozwala wysunąć wnioski, że kapitał intelektualny w wielu urzędach gmin wiejskich jest jeszcze kapitałem „uśpionym”, co widać po małej aktywności gospodarczej tych terenów. Znalezienie właściwych metod aktywizacji tych obszarów w dużej mierze zależy od pomysłowości władz i pracowników urzędów gmin wiejskich.

Motywacją do podjęcia badań nad kapitałem intelektualnym urzędów gmin wiejskich była luka poznawcza w zakresie podejść do jego analizy oraz rosnące zainteresowanie nim w kontekście konkurencyjności regionu.

Celem głównym pracy jest diagnoza poziomu wykorzystania kapitału strukturalnego i ocena jego roli w zarządzaniu urzędami gmin wiejskich w Polsce, a także identyfikacja

czynników różnicujących poziom tego wykorzystania.

Natomiast wiązka celów szczegółowych określa jednocześnie podstawowe problemy badawcze, którymi są:

1. identyfikacja elementów kapitału intelektualnego urzędów gmin wiejskich, 2. opracowanie definicji kapitału intelektualnego urzędów gmin wiejskich,

2. ustalenie związku pomiędzy wielkością gminy i jej sąsiedztwem a znaczeniem kapitału strukturalnego w urzędach gmin wiejskich,

3. identyfikacja czynników różnicujących wpływ różnych form (rodzajów) kapitału intelektualnego) w jakości zarządzaniu urzędami gmin,

4. określenie wpływu kapitału strukturalnego urzędów gmin wiejskich na jakość zarządzania tymi organizacjami oraz rolę kapitałów w tym zarządzaniu,

5. określenie wpływu płci i wieku badanych na jakość zarządzania urzędami gmin wiejskich oraz rolę kapitałów w tym zarządzaniu.

Na podstawie celu głównego i celów szczegółowych wyróżniono następujące hipotezy badawcze:

Hipoteza 1. Kapitał strukturalny ma większy wpływ na jakość zarządzania urzędami niż kapitał ludzki.

Hipoteza 1.1. Rodzaj sąsiedztwa i liczba mieszkańców nie determinują wpływu kapitałów na jakość zarządzania urzędami.

Hipoteza 2. Kapitał strukturalny ma większy wpływ na poziom dojrzałości zarządzania kapitałem intelektualnym niż kapitał ludzki.

Hipoteza 2.2. Gminy graniczące z miastem mają wyższy poziom dojrzałości zarządzania kapitałem intelektualnym niż pozostałe gminy. Wielkość populacji mieszkańców wpływa dodatnio na poziom dojrzałości zarządzania kapitałem intelektualnym.

Hipoteza 3. Większą rolę w procesie zarządzania urzędami gmin wiejskich ma kapitał strukturalny niż kapitału ludzki.

Hipoteza 3.3. Rodzaj sąsiedztwa i liczba mieszkańców nie determinują roli kapitału w procesie zarządzania urzędami gmin wiejskich.

Hipoteza 4. Wiek i płeć mają wpływ na jakość zarządzania, poziom dojrzałości zarządzania kapitałem intelektualnym oraz rolę kapitału w procesie zarządzania urzędami gmin wiejskich.

W celu rzetelnego zbadania badanego zjawiska, posłużono się metodami jakościowymii ilościowymi, stosując metodę triangulacji. w zestaw stosowanych metod wchodziły: obserwacja, wywiady pogłębione na próbie n=66 oraz ankietą on-line na próbie n=493 respondentów.

Tematykę pracy należy rozpatrywać na dwóch płaszczyznach. Pierwsza płaszczyzna pracy jest teoretyczna. Obrazuje ona teorie prezentowane w literaturze oraz własne spostrzeżenia autorki na temat podstawowych pojęć związanych z tematem, jakimi są: kapitał intelektualny, samorząd terytorialny, jakość zarządzania.Druga płaszczyzna związanajest zbadaniami empirycznymi, na których podstawie dokonano analizy postawionych w metodologii pracy hipotez. Płaszczyzna empiryczna stworzona została poprzez ogólną obserwację sytuacji w urzędach gmin wiejskich, zachowańprzedstawicieli jednostek samorządowych, obserwację i analizę procesu zarządzania w urzędach reprezentujących

9

zbadane na podstawie przeprowadzonych wywiadów wśród Wójtów bądź ich Zastępców oraz pracowników samorządowych.

Zakres podmiotowy pracy obejmuje pracowników urzędów gmin wiejskich (w tym wójtów, zastępcy wójtów oraz pracowników niższego szczebla).

Zakres przedmiotowy pracy stanowi kapitał intelektualny i pojęcia bliskoznaczne tj. aktywa wiedzy czy kapitał niematerialny.

Zakres czasowy jeśli chodzi o studia literaturowe to lata 1997–2017, natomiast w warstwie empirycznej jest to 2017 rok.

Zakres przestrzenny obejmuje gminy wiejskie położone w Rzeczpospolitej Polskiej. Praca z uwagi na poruszone w niej rozległe, uznane za istotne we wzajemnej korelacji wątki kapitału intelektualnego, jakości zarządzania oraz samorządu terytorialnego, stanowi obszerny zakres. Rozprawa doktorska została podzielona na pięć rozdziałów.

Rozdział pierwszy rozprawy poświęcony jest problematyce kapitału intelektualnego Celem rozdziału było zdefiniowanie genezy oraz pojęcia kapitał intelektualny, a także zaprezentowanie form kapitału intelektualnego. Szczególną uwagę zwrócono także na wyjaśnienie zależności pomiędzy poszczególnymi elementami kapitału intelektualnego

W rozdziale drugim opisana została struktura kapitału intelektualnego w tym: kapitału ludzkiego i strukturalnego urzędów gmin wiejskich. Autorka dokonała analizy znaczenia kapitału intelektualnego w ujęciu organizacyjnym oraz regionalnym. Pod koniec prac nad tym rozdziałem dokonano analizy pomiędzy jakością procesów zarządzania w urzędach gmin wiejskich a koncepcją kapitału intelektualnego.

W rozdziale trzecim autorka odnosi się do wyjaśnieniu istoty i funkcjonowaniu samorządu terytorialnego w Polsce. Celem tych rozważań było przybliżenie specyfiki funkcjonowania administracji lokalnej w świetle nauk o teorii i organizacji zarządzania. Pod koniec rozdziału stworzono koncepcję dojrzałości zarządzania kapitałem intelektualnym która została przetestowana i znalazła swoje zastosowanie w urzędach gmin wiejskich.

Czwarty rozdział dotyczy diagnozy poziomu wykorzystania kapitału intelektualnego w urzędach gmin wiejskich. Autorka na wstępie swoich rozważań przytacza podstawy tworzenia różnego rodzaju diagnoz, które często robione są na zlecenie administracji samorządowej. Następnie na podstawie zgromadzonej literatury oraz własnych spostrzeżeń powstałych na bazie zatrudnienia w JST dokonała przeglądu sytuacji w zakresie poziomu kapitału ludzkiego i strukturalnego w urzędach gmin wiejskich. w tymże rozdziale znajduje się również opis wyników 66 wyników wywiadów pogłębionych.

Rozdział piąty jest kompleksowym przedstawieniem metodyki badawczej przyjętej w rozprawie. Opisane w nim są szczegółowo aspekty metodyczne, przedstawiona jest konstrukcja narzędzi badawczych, charakterystyka doboru próby, a także uzasadniony wybór metod prezentacji wyników badań społecznych, których zastosowanie pozwoliło

zweryfikować postawione hipotezy. Ponadto w tymże rozdziale znajduje się opis wyników z 493 nadesłanych ankiet internetowych. w piątym rozdziale pracy sformułowano pięć

hipotez badawczych. Dzięki przeprowadzonej analizie statystycznej uzyskano następujące wyniki dla każdej z hipotez.

W zakończeniu podsumowano wyniki badań w kontekście sformułowanych celów oraz hipotez badawczych oraz wskazano kierunki dalszych badań mających na celu rozwójproponowanego podejścia do zarządzania kapitałem intelektualnym w urzędach gmin wiejskich.

W XXI wieku kluczowym etapem opracowania diagnozy zarządzania kapitałem intelektualnym w urzędach gmin wiejskich i jednym z podstawowych warunków jego powodzenia powinna stać się identyfikacja źródeł powstawania czynników niematerialnych. Niepewne warunki funkcjonowania urzędów gmin wiejskich skłaniają do poszukiwania czynników niematerialnych nie tylko w otoczeniu, ale przede wszystkim wewnątrz tych organizacji. Analiza zasobów i umiejętności wyżej wymienionych podmiotów powinna prowadzić do wniosku, że współcześnie największą trwałość wykazują te działania, które oparte są na czynnikach niematerialnych.

Prawdziwe wyzwanie dla urzędów gmin wiejskich dotyczy nie samego zrozumienia znaczenia kapitału intelektualnego, ale jego skutecznego wykorzystywania w celu uzyskania i utrzymania rozwoju obszarów wiejskich.

Rozdział 1. Istota i znaczenie kapitału intelektualnego w zarządzaniu

organizacjami

Wprowadzenie

Rozdział pierwszy dotyczy zagadnień teoretycznych związanych z kapitałem intelektualnym. Celem niniejszego rozdziału jest identyfikacja podstawowych pojęć, które są niejednokrotnie użyte w kolejnych czterech rozdziałach oraz przedstawienie znaczenia kapitału intelektualnego w zarządzaniu każdą organizacją. Rozdział rozpoczyna się od genezy kapitału intelektualnego, a następnie zaprezentowanie definicji i omówienia słów priorytetowych dotyczących różnego pojmowania kapitału intelektualnego, a także gospodarowania tym ukrytym potencjałem. W niniejszym rozdziale zostały opisane także modele kapitału intelektualnego. W kolejnych podrozdziałach podjęto próbę wykazania, że

tematyka kapitału intelektualnego jest bardzo istotna z punktu widzenia każdej organizacji, także samorządu.

1.1. Geneza koncepcji kapitału intelektualnego

Koncentracja nad kapitałem intelektualnym ma swoje podstawy w działaniach, które miały spowodować wzrost wartości firmy. Obserwatorzy rynku zauważyli zjawisko odnoszące się do tego, że o wartości firmy w coraz mniejszym zakresie decydowały zasoby materialne1. Tym zasobem, którego udział miał większe znaczenie były wykorzystywane przez nich zasoby niematerialne, czyli posiadany kapitał intelektualny. Można by wnioskować, że badania nad pojęciem i znaczeniem kapitału intelektualnego trwają mniej więcej ponad dwie dekady, jednak wniosek taki byłby błędny. Na długo przed pierwszą publikacją dyskutowano i analizowano elementy, dziś uznane za składową tych aktyw. Mimo iż nie używano samego pojęcia, to rozważania związane z zarządzaniem wiedzą, czy teorią kapitału przedsiębiorstw są dziś nierozłączne z pojęciem kapitału intelektualnego.

Pierwsze wzmianki o kapitale intelektualnym pojawiły się w latach trzydziestych ubiegłego stulecia. w 1933 roku, gdy po raz pierwszy rachunkowość zasobów została

1_{Zasoby niematerialne bywają zamiennie nazywane aktywami niematerialnymi, aktywami intelektualnymi,} zasobami intelektualnymi. Żadne z tych określeń nie oddaje jednak w pełni istoty zagadnienia. Zastosowane hasła zależą od dziedziny, jaką reprezentuje osoba, która się nimi posługuje. Bez względu na to, jaki termin jest stosowany, wszystkie oznaczają „niefizyczne – abstrakcyjne – zdolności organizacji do generowania strumienia przyszłych korzyści” [Dobija 2003, s. 65].

przedstawiona przez Edwarda Chamberlina. Autor podkreślał, że każda kombinacja zasobów niematerialnych daje tylko chwilową przewagę konkurencyjną, należy zatem stale poszukiwać nowych metod i kombinacji rozwoju. Nawiązując w swojej pracy do kapitału intelektualnego, stworzył podstawy zasobowej teorii przedsiębiorstwa.

W 1934 roku Joseph Schumpeter tworząc pojęcie kreatywnej destrukcji, oparł rozwój przedsiębiorstwa na niematerialnym zasobie, jakim jest innowacja.Twórcza destrukcja

dotyczy zmian dokonujących się w gospodarce, tj. nowych zasobów [Stępnicka 2012, s. 215 -225].

Wiele lat później, w roku 1959, Edith Penrose określiła ekonomiczną funkcję przedsiębiorstwa jako „zarządzanie zasobami” – dzieląc zasoby na materialne i ludzkie. Owo podejście stało się podstawą zasobowej teorii przedsiębiorstwa. W tym samym czasie Peter Drucker odkrył, że „ przedsiębiorstwo to organizacja złożona ze specjalistów o dużej

wiedzy”. Dowodziła, jak znaczącym potencjałem dysponuje przedsiębiorstwo oraz, jakie

znaczenie ma wiedza w procesie produkcji.

Erystyka dotycząca genezy kapitału intelektualnego prowadzona była również w ramach teorii zasobów ludzkich, zainicjowanej przez Gary’go Beckera. Wedle jego teorii elementem kapitału intelektualnego było inwestowanie w zasoby ludzkie oraz utrzymanie dobrze wyszkolonych osób, określając czynnik ludzki - człowieka w organizacji jako zasób oraz kapitał ludzki przedsiębiorstwa.

Termin kapitał intelektualny po raz pierwszy zauważony został w 1958 roku przez dwóch analityków giełdowych, gdy komentowali oni wyniki finansowe niewielkich organizacji z dziedziny informatyki. Zauważyli, że kapitał intelektualny stanowi dla tych przedsiębiorstw największy majątek. Użyli wyrażenia bonus intelektualny określając wysokie notowania giełdowe tych firm [Kasiewicz, Rogowski i Kicińska 2006, s. 28].

Dokonując genezy koncepcji kapitału intelektualnego, często powołuje się sentencję powstałą w 1969 roku z racji Johna Kennetha Galbraitha, który w korespondencji do Michała Kaleckiego, napisał: „...jestem ciekaw czy zdaje Pan sobie sprawę z tego, jak wiele mu

wszyscy na świecie zawdzięczamy, wkładowi Pańskiego kapitału intelektualnego w ostatnich

dekadach” [Sveiby 2001]. Współcześnie kapitał intelektualny ma bardzo duże

znaczenie, nieodwołujące się tylko do jednej osoby i jej potencjału, ale obejmujące całą firmę i otoczenie lokalne, w którym ona prosperuje.

13

został uśpiony, by powrócić już w innym, zmienionym kontekście i interpretacji, co nastąpiło we wczesnych latach dziewięćdziesiątych ubiegłego stulecia [Niemczyk 2015, s.23-29].

Lata osiemdziesiąte XX wieku to okres wzmożonego zainteresowania wartością niematerialną oraz dużą różnicą między wartością księgową a wartością rynkową przedsiębiorstw. Wyraźne rozróżnienie kapitału intelektualnego od innych wartości niematerialnych (wywodzących się z rachunkowości) wciąż pozostaje jednak nieokreślone [Stańczyk i Kryński 2007, s.225-235].

W 1980 roku H. Itami w Japonii stworzył teorię opierającą się na różnicach w wynikach osiąganych przez japońskie firmy, które to według niego były efektem umiejętnego wykorzystania kapitału niematerialnego. H. Itami w wyniku swoich obserwacji stwierdził, że samo posiadanie aktyw niematerialnych nie buduje przewagi organizacji, ponieważ występując pojedynczo, aktywa te nie dają wyników, w przeciwieństwie do sytuacji, gdy zaczyna się je wykorzystywać łącznie w tym samym czasie. Wzrost wyników finansowych jest więc wynikiem całościowego działania zmierzającego do wykorzystania wszystkich aktywów niematerialnych przedsiębiorstwa [Stańczyk i Kryński 2007, s.235-254].

Od 1986 roku do początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku wydano wiele

publikacji, które opisywały nie tylko sam kapitał intelektualny, ale również jego rozwój. W literaturze przedmiotu widać, że często opisywano również wpływ na wyniki

finansowe czy przewagę konkurencyjną, a także sposoby zarządzania nim czyli jego pomiaru [Kłak 2007, s.253-255].

W 1987 roku Thomas Johnson i Robert Kaplanzaznaczyli utratę znaczenia mierników opartych na zasobach finansowych na rzecz zasobów niematerialnych. Przedsiębiorstwa funkcjonujące w gospodarce opartej na wiedzy przyjęły zatem znaczenie tworzenia zasobów niematerialnych [Johnson i Kaplan 1987, s.22-30].

W 1989 roku David Aaker określił zasoby i umiejętności jako podstawę konkurencyjności. Przewaga konkurencyjna jest czymś, dzięki czemu firma osiąga lepsze od konkurencji rezultaty lub po prostu coś lepiej od nich robi.W tym samym czasie Consortium of U.S. Companies stworzyło inicjatywę zarządzania czynnikami intelektualnymi (Initiative for Managing Knowledge Assets) [Beyer 2012, s. 241-254].

Jednocześnie Prentice Hall wprowadził pojęcie „zasoby intelektualne, niematerialne”, uznając je za najważniejsze. Podzielił je na zasoby związane z własnością intelektualną regulowaną prawnie oraz na czynniki wiedzy i umiejętności [Śledzik 2012, s.71-82].

Wielu naukowców, jak na przykład Karl-Erik Sveiby wraz z innymi, łączyli się w grupy i opracowywali naukowe metody mierzenia wartości aktyw niematerialnych organizacji.

W ten sposób zauważono, że wiedza staje się czynnikiem generującym wartość organizacji. Kapitał intelektualny stanowi niewidzialny zasób i nie wymaga stosowania wielu wskaźników [Dominiak, Mercik i Szymańska 2013, s.611-624].

I tak na Przykład Grupa Sveiby’ego opracowała w 1989 roku tzw. Raport Konrada, który kwestionował dotychczas stosowane wskaźniki finansowe i metody wyceny wartości przedsiębiorstw, mianowicie wprowadzał wartość zasobów ludzkich do sprawozdania

finansowego. Zwracał również uwagę na działalność tzw. przedsiębiorstw wiedzy – knowledge company, czyli takich organizacji, które wykorzystują wiedzę, kapitał

intelektualny w budowaniu przewagi konkurencyjnej [Kasiewicz, Rogowski i Kicińska 2006, s.15-18].

Można wysunąć tezę, że późniejsze publikacje zwracały szczególną uwagę i wręcz skupiały się na teorii przewagi konkurencyjnej, którą organizacja uzyskuje, jeżeli odpowiednio zarządza swoim kapitałem intelektualnym, czyli w rozumieniu np. przedsiębiorstwa, w szczególności wiedzą i kompetencjami pracowników.

Na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XX wieku również same przedsiębiorstwa testowały możliwości pomiaru i czerpania korzyści z zabsorbowanego dotychczas kapitału intelektualnego. Prekursorami tych działań byli Szwedzi, szczególnie WM-Data i Grupa Skandia. WM-Data w 1989 roku wydała suplement do raportu rocznego,

który poświęcony został w całości kapitałowi intelektualnemu firmy [Bombiak 2011, s.83-94].

Skandii należy poświęcić kilka słów, ponieważ sytuacja firmy, jej struktura, a i później podjęte przez nią działania sprawiły, że dziś ma ona tak wielkie znaczenie przy analizie genezy pojęcia kapitału intelektualnego. Skandia znana jest jako firma, która od lat notuje wysokie wyniki finansowe, świadczące o właściwej strategii. Jejstruktura, pozwala na szybką, płynną wymianę wiedzy pomiędzy wszystkimi jej elementami, a jej skutkiem ubocznym jest permanentne poszerzanie kwalifikacji pracowników. Skandia już w latach osiemdziesiątych XX wieku rozpoczęła badania nad swoim wewnętrznym kapitałem

intelektualnym. Prezes spółki i szef Skandia AFS spostrzegli, że w ich przedsiębiorstwie, nastawionym na czerpanie korzyści z posiadanej wiedzy, tradycyjny

model zarządzania nie odpowiada potrzebom. Wyciągnęli z tego wniosek, że przewaga konkurencyjna nowoczesnych przedsiębiorstw zależy w największej mierze od kontaktów biznesowych, wiedzy i umiejętności pracowników oraz od formy kierowania tymi

15

Początkowo głównym problemem okazało się wyznaczenie wartości aktyw

niematerialnych. w roku 1991 podjęli decyzję o powstaniu pierwszego na świecie działu, który miał wyodrębnić kapitał intelektualny i rozwijać go, jako istotną i trwałą

wartość przedsiębiorstwa, a także zaproponować schemat jego pomiaru i raportowania. Dział był elementem struktury Skandii AFS, oddziału, który rozwijał się bardzo szybko. Sukces bezwzględnie zależał od poziomu kapitału intelektualnego, którego nośnikiem byli pracownicy [Edvinsson i Malone 2001, s.40]. Dyrektorem do spraw kapitału intelektualnego został Leif Edvinsson. Na postawie swoich obserwacji zespół stworzył sprawozdanie mające zajmować nie więcej niż jedną stronę i odnosić się tylko do niektórych składników kapitału intelektualnego. Po publikacji raport wywołał duże poruszenie. Jego właściwie jedyną wadą była mała szczegółowość, dlatego rezygnowano z zasady ograniczenia wielkości.

W 1993 roku podjęto decyzję o zatrudnieniu osoby, która miała nadzorować pracę nad nowym raportem, w ten sposób powstało pierwsze w historii stanowisko analityka kapitału intelektualnego, które objęła Elisabeth Gemzell-Mikkelsen [Edvinsson 1997, s. 366 -373].

W 1991 i 1992 roku Thomas Stewart ponownie opublikował kolejne artykuły z cyklu

Brainpower w „Fortune”.W tym samym czasie, gdy Leif Edvinsson pracował w Szwecji, zarządzający przedsiębiorstwami w Kanadzie i Stanach Zjednoczonych

zainteresowali się tematyką kapitału intelektualnego. Wiele przedsiębiorstw zza oceanu chciało zreorganizować się tak, aby jak najpełniej wykorzystać możliwości skumulowanego w nich kapitału. Właśnie te dążenia były bodźcem, dzięki któremu rozpoczęto pracę nad powrotem do wcześniej pominiętych idei.

W 1993 roku Hubert Saint-Onge wprowadza koncepcję kapitału relacji z klientami, traktując klienta jako najwyższą wartość organizacji. Skutkowało to istotnymi

zmianami wewnątrz organizacji i poprawie budowania relacji z klientem [Fazlagić 2006, s. 56-61].

Na przełomie 1995 roku Skandia publikuje raport dotyczący kapitału intelektualnego pt.

Visualizing Intellectual Capital, który szczegółowo opisywał stan i metody pomiaru kapitału

intelektualnego. Kilka miesięcy po tym wydarzeniu zorganizowano pierwszą, ogólnoświatową konferencję naukową dotyczącą zarządzania kapitałem

intelektualny. Organizatorami byli prekursorzy tej tematyki, m.in. Leif Edvinsson i Patrick Sullivan. W konferencji wzięło udział dwanaście firm z różnych miejsc na świecie. W trakcie tego spotkania zapadła kluczowa decyzja, że będą organizować regularne spotkania przedstawicieli firm zarządzających kapitałem intelektualnym [Skrzypek 2014, s. 95-116].

Wskutek powyższych decyzji rok później (1996) w kwietniu odbyło się Sympozjum międzynarodowe dotyczące niematerialnych/intelektualnych aktywów. Wskutek tego

spotkania stwierdzono, że kreowanie kapitału intelektualnego to niezwykle cenny, decydujący o realnej wartości przedsiębiorstwa czynnik [Bombiak 2017, s. 1-5].

Kolejne lata przyniosły zmiany definicji przedstawionej przez Skandię, badacze,

poczynając od wspomnianego Leifa Edvinsson’a w 1997 roku, Annie Brooking w 1996, Karl-Erika Sveiby’ego w 1997, Komisji Europejskiej w 2001 czy John M. Lischaka’ma, A. Markom’ma i S. Schunder’a w 2006, rozwijali, bądź zawężali

wcześniejsze teorie. Do dziś nie udało się stworzyć jednorodnej koncepcji, która odzwierciedlałaby punkt widzenia nie pojedynczej jednostki, ale całych kultur i narodów [Mroziewski 2008, s. 8-15].

Koncepcje związane z kapitałem intelektualnym podlegają ciągłej ewolucji, dlatego też pojęcia tego nie można wiązać z jednym autorem, choć kilku miało ogromny wpływ na jego rozwój. Pojawia się pytanie – dlaczego tak późno? Odpowiedzi można szukać w wielu publikacjach czy posiłkować się ogólną tendencją, na przykład: stabilizacja rynków, wzrost znaczenia usług, duża konkurencja itd. Jednak najbardziej prawdopodobna wydaje się teoria Zbigniewa Dworzeckiego, któregozdaniem orientacja marketingowa przedsiębiorstw odcisnęła zasadnicze piętno na rozwoju koncepcji kapitału intelektualnego, ponieważ w jej myśl klient stał się najważniejszy dla organizacji – klient to sprzedaż, a sprzedaż to zysk [Dworzecki 2001, s.11-16]. Jak organizacja zdobywa klienta? Poprzez marketing – inaczej wykorzystanie wszystkich wartości definiowanych w Raporcie Konrada, wspomnianych wcześniej, mianowicie: wiedzy, umiejętności, zdolności, doświadczenia, informacji z zamiarem zaspokojenia potrzeb konsumenta.

W Polsce pisaniem o kapitale intelektualnym zajmują się m.in. następujący badacze: Jan Fazlagić, Dorota Dobija, Mieczysław Dobija, Stanisław Kasiewicz, Waldemar Rogowski, Magdalena Osińska, Agnieszka Sokołowska, Andrzej Szablewski, Grzegorz Urbanek, Anna Ujwary-Gil, Monika Marcinkowska, Piotr Wachowiak, Dariusz Zarzecki, Stefan Kwiatkowski, Karol Śledzik, Bogdan Wawrzyniak, Lech Bohdanowicz. Badacze ci nie tylko przedstawiają teoretyczne prace na temat kapitału intelektualnego oraz aplikują istniejące metody jego wyceny dla polskich przedsiębiorstw, instytucji publicznych oraz regionów, ale również opracowują nowe metody pomiaru i wyceny kapitału intelektualnego.

17

gospodarczego, bardzo popularne stały się prace nad potencjałem rozwojowymi konkurencyjnością regionów. Pojęcie kapitału intelektualnego organizacji łączy się również doskonale z ideologią zrównoważonego i trwałego rozwoju gospodarki. O powszechności koncepcji kapitału intelektualnego w ujęciu makroekonomicznym może świadczyć fakt ukazywania się licznych prac badawczych w Polsce i na świecie traktujących o kapitale intelektualnym państw lub regionów [Wosiek 2012, s. 5-12]. Przykładem może być autorski

model wyceny kapitału intelektualnego opracowany do pomiaru regionu w ujęciu powiatu, województwa czy też miasta przez Jana Fazlagicia z Uniwersytetu Ekonomicznego

w Poznaniu.

Na przestrzeni zaledwie dwudziestu lat opracowano wiele definicji i słów kluczowych związanych z kapitałem intelektualnym, które są wykorzystywane do dziś. Ponadto w wielu przypadkach służą jako inspiracja do kolejnych rozważań. Nie sposób nie wspomnieć o sympozjach i konferencjach naukowych, w których brali udział naukowcy z całego świata. Oznacza to, że powyższe zagadnienie cieszyło się i cieszy się ogromnym zainteresowaniem. Autorka wyraża przekonanie, że obszar koncepcji kapitału intelektualnego będzie nadal weryfikowany na wielu płaszczyznach badawczych, przyniesie mierzalne efekty zarówno dla teoretyków, jak i praktyków. Niemniej jednak z uwagi na fakt, że aktywa tworzące kapitał intelektualny mają coraz większe znaczenie w tworzeniu wartości rynkowej każdej organizacji, wiedza o tym, co stanowi logikę czynników niematerialnych oraz na jakiej zasadzie są one wykorzystywane, daje menedżerom możliwość lepszego gospodarowania tymi aktywami oraz eskalacji atrakcyjności organizacji dla potencjalnych odbiorców. Trzeba zrobić jeszcze bardzo dużo, aby tematyka kapitału intelektualnego osiągnęła wyższystopień zaawansowania i wiarygodności zasługujący na ogólne poważanie. Nie mniej jednak już teraz ta dokonana rewolucja w tym obszarze jest wiele warta. Jako że kapitał finansowy budzi coraz więcej wątpliwości i jest coraz bardziej niestabilny, potencjał długotrwałego osiągania zysków i pomnażania majątku przechylają szalę na korzyść kapitału intelektualnego

1.2. Pojęcie kapitału intelektualnego

W poprzednim podrozdziale przytoczono genezę koncepcji kapitału intelektualnego. Pojęcie kapitału intelektualnego istnieje od ponad dwudziestu lat, zatem dorobek literatury w tym obszarze jest całkiem spory. Powstało wiele publikacji, rozszerzające podstawy

teoretyczne w tej dziedzinie2. Jednakże, mimo dość dużego dorobku naukowego, to w codziennym zastosowaniu widać sporą różnorodność w nazewnictwie 3, percepcji znaczenia tego kapitału i gospodarowania nim w zależności od dziedziniy czy też lokalizacji geograficznej. Przed przybliżeniem definicji kapitału intelektualnego, wyjaśnione zostanie wcześniej znaczenie słów składających się na to wyrażenie. Chodzi tutaj o słowa: kapitał oraz intelekt.

Kapitał intelektualny wywodzi się z pojęcia kapitału, które według Encyklopedii Popularnej PWN jest jednym z czynników wytwórczych i potocznie rozumiany jest jako aktywa pieniężne [PWN 1996]. Słownik języka polskiego bardzo podobnie definiuje kapitał: potocznie jako sumę pieniędzy oraz jako „wartość przynoszącą (…) wartość dodatkową w postaci zysku” [Słownik Języka Polskiego 1978].

Natomiast „intelekt” to „pojmowanie, rozumienie, władza poznawcza służąca do

ujmowania istoty rzeczy, tworzenia pojęć i wiedzy” [Słownik Języka Polskiego 1978, s. 237]. Jest on też określany, jako umysł, rozum, inteligencja. Natomiast inteligencja

w ujęciu psychologicznym, to potencjał rozumienia, skojarzenia, cecha, na którą składają się również: zwinność, umiejętność odnalezienia stosownych, celowych reakcji na nowe tematy i sytuacje życiowe [Sobol 2005, s. 160].

Kapitał intelektualny to pojęcie niezwykle abstrakcyjne. Mimo iż odnosi się do pojęcia powszechnie znanego w ekonomii to, jednak gdy dodamy do niego przymiotnik

intelektualny, daje nam możliwość interpretacji w wielu wymiarach. Intelektualny może być

interpretowany na wiele sposobów np.: umysłowy, uczony czy niepowierzchowny. Zatem okazuje się, że istnieją obawy do tego, czy przymiotnik intelektualny jest najwłaściwszym

2 _{Warto w tym miejscu przybliżyć nazwiska (obok pionierów: Sveiby’ego, Kaplana, Nortona, Edvinssona) osób} zainteresowanych poszukiwaniem podstaw teoretycznych związanych z kapitałem intelektualnym i pokrewnym zarządzaniem wiedzą, są nimi: Peter Drucker, Hiroyuki Itami, Ikujiro Nonaka, Hirotaka Takeuchi, David Teece, Brian Hall, Hubert St.Onge, Patrick Sullivan, Thomas Stewart, Gordon Petrash, Thomas H. Devenport, Laurence Prusak, Brauch Lev, Dorothy Leonard-Barton, W.R. Bukowitz, R.L. Williams, Gilbert Probst, Steffen Raub, Kai Romhardt, K. Haanes, B. Lowendahl, Annie Brooking, Mariusz Bratnicki, Janusz Strużyna, Stefan Kwiatkowski, Bogdan Wawrzyniak (i inni)

3

Pojęcie kapitału intelektualnego zamiennie stosuje się z pojęciami: „aktywa niematerialne”, „zasoby niematerialne”, „aktywa intelektualne”, „własność intelektualna”, „aktywa wiedzy” itp., często staje się nawet synonimem. Relacje zachodzące pomiędzy czynnikami pozwalają określić kierunek różnic wyznaczają inne definicje oraz metody gospodarowania kapitałem intelektualnym. Przykładem tu może być stwierdzenie: Aktywa intelektualne to te aktywa oparte na wiedzy, które są we władaniu organizacji i które w przyszłości będą źródłem zysków dla organizacji. Często w definiowaniu pojęć związanych z KI używa się także pojęcia „własność intelektualna”, która pozostaje w stosunku do kapitału intelektualnego podrzędna (jest węższym poję- ciem od rozpatrywanych powyżej aktywów niematerialnych). Jest jego elementem, wyodrębnionym dla celów rachunkowości i uregulowanym przepisami. Oznacza prawa własnoścido patentów, znaków towarowych. Metody określania ich wartości często nie oszacowują ich prawdziwej wartości, dość dużym błędem, w tym

19

pojęciem. Przymiotnik ten nasuwa przede wszystkim skojarzeniem z mózgiem i umysłem. Umysł jest miejscem pełnym emocji i duchowości – czyli wartości dalece nieintelektualnych. Gdyby jednak zagłębić się w istotę tego stwierdzenia nie sposób zauważyć, iż jest to pojęcie nieprecyzyjne [Fazlagić 2010, s. 7-15].

Autorem idei kapitały intelektualnego był Joseph Galbraith, który w korespondencji z 1969 roku do Michała Kaleckiego napisał: „jestem ciekaw, czy zdaje Pan sobie sprawę

z tego, jak wiele mu wszyscy na świecie zawdzięczamy, wkładowi Pańskiego kapitału intelektualnego w ostatnich dekadach” [Ujwary-Gil 2009, s. 7-10].

Pierwsza pryncypialna próba określenia definicji kapitału intelektualnego podjęta została w roku 1995 na seminarium naukowym. Podczas spotkania naukowego w którym wzięli udział teoretycy zarządzania, oraz reprezentanci organizacji zainteresowanych wdrażaniem innowacyjnych koncepcji rozwoju. Uczestnicy spotkania [The ICM Gathering] uznali, że „kapitał intelektualny, aby mógł podnosić wartość organizacji, musi być ciągle tworzony i poszerzany za pomocą wiedzy organizacyjnej”. Niniejsze wszechstronne ujęcie kapitału

intelektualnego, które w codzienności łączy kapitał intelektualny z wiedzą, spowodowało że w późniejszych książkach powstały się następne definicje, często konkurencyjne wobec tej

zasugerowanej przez The ICM Gathering.

Pojęcie kapitału intelektualnego uległo w ostatnich latach wielowymiarowemu rozwojowi. w literaturze przedmiotu znaleźć można wiele definicji tej kategorii. Poniżej zamieszczono dwie tabele odnoszące się do pojęć związanych z hasłem „kapitał intelektualny” w ujęciu zagranicznym oraz polskim.

Tabela 1.1. Wybrane definicje kapitału intelektualnego 1/4

ROK AUTOR DEFINICJE

KAPITAŁU INTELEKTUALNEGO

1991 Thomas Stewart Kapitał intelektualny to materiał intelektualny w postaci wiedzy, informacji, własności intelektualnej i doświadczenia, które

mogą być wykorzystane do tworzenia wartości. Innymi słowy kapitał w tym rozumieniu to ogół wszystkiego, co każdy członek organizacji powinien wiedzieć, i co decyduje o pozyskaniu przewagi na rynku [Stewart 1997, s.5-7].

1991 Thomas Stewart Kapitał intelektualny to surowiec intelektualny, który został sformułowany, uchwycony i skierowany do pracy w celu zwiększenia majątku danej organizacji [Stewart 1997, s. 7-9]. 1991 Thomas Stewart IC = MV - BV

Kapitał intelektualny = wartość rynkowa – wartość księgowa gdzie:

IC – wartość kapitału intelektualnego, MV – wartość rynkowa organizacji,

BV – wartość księgowa organizacji [Stewart 1997, 9-11].

1993 Peter Drucker Uznanie znaczenia aktywów niematerialnych to jedno, ale

tłumaczenie ich w teorii to drugie. Kapitał intelektualny to ruch, który zawarty w treści stanowi wyzwanie, że potrzebujemy

teorii, która stawia wiedzę (wartości niematerialne) w centrum, jako proces tworzenia bogactwa. Kapitał intelektualny pozwala komunikować, interpretować i kontrolować wartości niematerialne [Drucker 1993, s.26].

21

Tabela 1.1. Wybrane definicje kapitału intelektualnego 2/4

1994 Skandia Kapitał intelektualny to suma dwóch podstawowych elementów: kapitału ludzkiego i kapitału strukturalnego. Kapitał ludzki nie należy do organizacji. Ta część niematerialnych wartości pracownik zabiera ze sobą, opuszczając swoje miejsce pracy. Tworzą go przede wszystkim wiedza pracowników (w tym wiedza ukryta i prawnie chroniona), umiejętności, podatność na tworzenie i wprowadzanie innowacji. Kapitał strukturalny należy do organizacji i może on być swobodnie dysponowany. Kapitał ten tworzony jest głównie przez wiedzę organizacji, kulturę organizacyjną, wiedzę chronioną (własność intelektualna), w tym wynalazki, oprogramowanie, bazy danych itp. Niektórzy autorzy wymieniają także trzeci element kapitału intelektualnego kapitał kliencki, który obejmuje szeroko rozumiane relacje z klientami [Szopik-Depczyńska i Korzeniewicz 2011, s. 177 -187].

1995 G. Roosa, J. Roosa Kapitał intelektualny to nieodkryta suma aktywów niematerialnych zawartych w sprawozdaniach finansowych obejmujących również to, co pozostaje w umysłach członków organizacji w pracy i po wyjściu z niej [Pobrotyn 2012, s.121-130].

1995 Larry Prusak Kapitał intelektualny to materiał intelektualny, która powstał w celu uprzedmiotowienia, uchwycenia i wykorzystania go do

stworzenia jeszcze większej ilości aktywów niematrialnych [Jarugowa, Fijałkowska, 2002, s. 58].

1996 OECD Kapitał intelektualny to ekonomiczna wartość dwóch kategorii nienamacalnych aktywów przedsiębiorstwa: kapitału organizacyjnego (strukturalnego) i kapitału ludzkiego [OECD 2001].

1997 Johnson Harnessing Najczęściej używane określenia kapitału intelektualnego to: „wiedza, która ma największą wartość dla organizacji". Z tego wynika, że jego głównymi elementami są kapitał ludzki, kapitał strukturalny, kapitał klienta. Definicja ta sugeruje, że zarządzanie wiedzą (suma tego, co jest znane) tworzy kapitał intelektualny [Johnson i Kaplan, 1997, s. 22 -30].

Tabela 1.1. Wybrane definicje kapitału intelektualnego 3/4

1999 W. Miller Kapitał intelektualny obejmuje znacznie więcej niż patenty, prawa autorskie i inne formy własności intelektualnej. Jest to suma i synergia wiedzy, doświadczenia, relacji, procesów, odkryć, innowacji przedsiębiorstwa, jego obecności na rynku i wpływu społeczności [Miller 1999, s.42-45].

2000 Canibano Sanchez i in.

Kapitał intelektualny składa się z różnych rodzajów wartości niematerialnych i prawnych. Tworzenie wartości, jednak jest produktem interakcji pomiędzy różnymi klasami niematerialnymi [Sanchez 2000].

2001 Leif Edvinsson

Kapitał intelektualny to wiedza, którą można zamienić na wartość organizacji [Edvinsson 2001].

2001 Barry Marr, Garry Schiuma

Kapitał intelektualny to wszystkie aktywa oparte na wiedzy, przy czym rozróżnia się aktywa organizacyjne (relacje, HR) i infrastruktury (wirtualne i fizyczne) [Marr i Schiuma 2001, s.12].

2001 Stewart Wallman

Kapitał intelektualny to nie tylko siła ludzkiego umysłu, ale również goodwill i znaki firmowe, a nawet aktywa zaksięgowane w przeszłości, które przekształciły się w coś o znacznie większym zysku. [Pobrotyn 2012, s.124-130].

2001 OECD

Przy opisie kapitału intelektualnego należy skoncentrować się na

tym, co ludzie – pracownicy wnoszą do pracy i czym to skutkuje w działalności gospodarczej. Podejście do pracy zespołowej,

entuzjazm, motywacja i otwartość na nowe pomysły są, co najmniej

tak ważne w tym kontekście, jako "zdolności poznawcze" i bezpośrednio dotyczą wiedzy [OECD 2001].

2002 Karl Sveiby

Kapitał intelektualny rozpatrywany jest w kontekście koncepcji zarządzania wiedzą, wyznaczając na jej polu właściwości i zadania kapitału intelektualnego. Kapitał intelektualny i zarządzanie wiedzą to pojęcia bliskoznaczne [Sveiby 2002].

2002 D. Andriessen

Kapitał intelektualny stanowi całościowy obraz firmy. To nie tylko ludzie w zarządczym ujęciu ich, jako zasób ludzki, ale również zasoby niezwiązane bezpośrednio z ludźmi w organizacji, takie jak procesy organizacyjne, struktura, systemy [Andriessen 2002].

2004 R. Buckman

Kapitał intelektualny jest interpretowany jako ważny czynnik decydujący o sukcesie przedsiębiorstwa [Buckmann 2004, s.10-16].

23

Tabela 1.1. Wybrane definicje kapitału intelektualnego 4/4

2005 Ch. Stam

Kapitał intelektualny jest wykazem aktywów niematerialnych przedsiębiorstwa. Punktem wyjścia tego poglądu opartego na składnikach niematerialnych przedsiębiorstwa jest to, że są one głównym źródłem tworzenia wartości i przewagi konkurencyjnej. Kapitał intelektualny jest to wykorzystanie wartości niematerialnych i prawnych [Stam 2005, s. 5].

2006 Komisja Europejska

Kapitał intelektualny jest kluczowym czynnikiem przyszłego zysku organizacji. Badania teoretyczne i empiryczne wskazują, że jest to wyjątkowe połączenie poszczególnych elementów kapitału intelektualnego oraz rzeczywistych inwestycji, które określa przewagę konkurencyjną przedsiębiorstwa. B+R i innowacje mogą być traktowane, jako jeden z elementów kapitału intelektualnego. Empiryczne badania dostarczają dowodów na napięte łącza i zależności między inwestycjami w badania i rozwój, innowacje, zasoby ludzkie i kapitał relacyjny. Same inwestycje w badania i rozwój nie wystarczą. [Report to the Commission of the High Level Expert Group RICARDIS, 2006].

2011 A. Lönnquist, P. Mettanen

Kapitał ten jest ściśle związany zarówno z wiedzą i doświadczeniem pracowników, jaki z klientami i technologią organizacji. Oferuje on lepsze możliwości organizacji do osiągnięcia sukcesu w przyszłości

[Lönnquist i Mettanen 2011, s. 5].

Źródło: opracowanie własne na podstawie : Andriessen, D., G., 2004, Making Sense of Intellectual Capital, Elsevier ButterworthHeinemann, Amsterdam; B. Marr, G. Schiuma, 2001, “Measuring and managing

intellectual capital and knowledge assets in new economy organisations; Bombiak E., 2012, Wycena kapitału intelektualnego na przykładzie Wawel S.A. – studium przypadku, Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny

w Siedlcach; Ch. Stam, 2005, Intellectual Productivity designing and testing a method for measuring

productivity in the intangible economy,; D. G. Andriessen, 2004, Making Sense of Intellectual Capital, Elsevier

Butterworth-Heinemann, Amsterdam.; Drucker P.,(1993), Post-Capitalist Society, New York; Edvinsson L., M.S. Malone, Kapitał intelektualny, PWN, Warszawa 2001; L. J. Bassi, Harnessing The power of intelectual

capital, Training & Development, 51 (12), Dec. 1997; Lönnquist A., Mettanen P., 2011, Criteria for sound intellectual capital statement, Insttitute of Industrial Management, Tampere Univeritet of Technology, Finland;

Marr B. Schiuma, G. 2001, Measuring and managing intellectual capital and knowledge assets in new economy

organisation”, in Bourne, M. (Ed.), Handbook of Performance Measurement, Gee, London.; OECD 2001, The Well-Being of Nations: The role of human and social capital, Centre for Educational Research and Innovation:

Paris, P. F. Drucker, 1993, De postkapitalistische maatschappij: onze maatschappij van organisaties,

hetstaatsbestel en kennis, Scriptum, Schiedam; Roos G., Roos J., Measuring Your Company’s Intellectual Performance, Long Range Planning, June 1997; Stewart, T. A., (1997), Intellectual Capital. The New Wealth

of Organizations, Doubleday, New York; Sveiby K. .-E., 2001, Intellectual Capital and Knowledge

Management ; Szara K., A.Pierścieniak, Kapitał intelektualny jako obszar konkurencji przedsiębiorstw (wybrane aspekty teoretyczne); T. A. Stewart, 1991, How Intellectual Capital is Becoming America’s Most

Valuable Asset, “Fortune”; T.A. Stewart, Intellectual Capital. The New Wealth of organizations, Doubleday, New York 1999; W. Miller, 1999, Building The Ultimate Resource, Management Review, 88 (1).

Tabela 1.2. Wybrane polskie definicje kapitału intelektualnego 1/3

ROK AUTOR

POLSKIE DEFINICJE KAPITAŁU INTELEKTUALNEGO

1999 Elżbieta Skrzypek Kapitał intelektualny to niematerialne czynniki lub ich przekształcenia, które są kontrolowane przez organizację i które zwiększają jej wartość. Najważniejszym elementem kapitału intelektualnego jest wiedza pracowników i kierownictwa [Skrzypek 1999, s.37-45].

2001 Mariusz Bratnicki, Strużyna J.

Kapitał intelektualny jest sumą wiedzy posiadanej przez ludzi tworzących społeczność przedsiębiorstwa oraz praktycznego

przekształcenia tej wiedzy w składniki wartości firmy [Bratnicki i Strużyna 2001, s.103-107].

2001 Mariusz Bratnicki Kapitał intelektualny, jest oparty na wiedzy, odnosi się jeszcze do innych wymiarów tworzenia wartości organizacji. Priorytetowa kompetencja, która nie jest zasobem, lecz odnosi się do zdolności działania powstałych w wyniku organizacyjnego uczenia się, jest elementem kapitału intelektualnego zawierającego również pozostałe kompetencje organizacji, a także rezultaty zastosowania wszystkich gatunków kompetencji. Kapitał intelektualny to suma wiedzy będącej w dyspozycji ludzi tworzących wspólnotę np. przedsiębiorstwa oraz skutecznym przekształceniem tej wiedzy w komponenty jego wartości [Bratnicki 2001, s. 15-18].

2002 Alicja Jarugowa, Justyna Fijałkowska

Kapitał intelektualny to materiał intelektualny, która został uprzedmiotowiony, ujęty i przeznaczony do stworzenia jeszcze większego zysku [Jarugowa i Fijałkowska 2002, s.14-16].

2004 Agnieszka Sopińska, Piotr Wachowiak

Kapitał intelektualny tworzą niewidoczne elementy organizacji, które nie są w całości ujęte w sprawozdawczości bilansowej organizacji, a które tworzą zarówno to, co tkwi w umysłach członków organizacji, jak i to, co pozostaje w organizacji gdy oni z niej odejdą [Sopińska i Wachowiak 2004].

25

Tabela 1.2. Wybrane definicje kapitału intelektualnego 2/3

2005 Wojciech Rogowski

Kapitał intelektualny przyczyna się do zwiększenia wartości działalności gospodarczej, w wyniku której gdy jest on zwiększany, powoduje wzrost jego wartości, w odwrotnym przypadku, źle ulokowany kapitał może przyczynić się do utraty swojej wartości [Rogowski 2005, s.75-85].

2005 Agnieszka Sokołowska

Kapitał intelektualny tworzony jest na bazie wiedzy, zasklepia różnicę pomiędzy wartością rynkową organizacji a jej wartością księgową, obejmuje wszystkie niepoliczalne elementy wpływające na różnicę między całkowitą wartością firmy a jej pozycją finansową, nie pasuje do tradycyjnego modelu sprawozdawczości rachunkowej, odpowiednie gospodarowanie kapitałem pozwala na uzyskanie przewagi konkurencyjnej w otoczeniu, tworzą go różnorodne pojęcia, częstoo odmiennym charakterze i istocie [Sokołowska 2005].

2007 Anna Pietruszka- Ortyl

Kapitał intelektualny to suma wiedzy, jaką posiadają ludzie tworzący organizację, umożliwiająca przekształcenie jej zasobówna mierzalną wartość finansową przedsiębiorstwa. Pojęcie to obejmuje więc ogół wzajemnych zależnościpomiędzy poszczególnymi jego elementami składowymi oraz całokształt przepływów wiedzymiędzy nimi, w postaci procesów generowania, pozyskiwania, przekształcaniai gromadzenia wiedzy,jak i ich rezultaty, czyli własność intelektualną [Pietruszka-Ortyl 2007, s. 20-22].

2008 Marcin Mroziewski

Kapitał intelektualny to potencjał organizacji i osób w niej zatrudnionych do osiągania zysków i budowania potencjału konkurencyjności w przyszłości, szczególnie na bazie aktyw intelektualnych i relacjach zewnętrznych, nastawionych na wyszukiwanie wiedzy, jej przetwarzanie, wzbogacanie i udzielanie informacji osobom zainteresowanym w postaci artefaktów wpływających na różnorakie korzyści i polepszanie sytuacji społeczno-gospodarczej [Mroziewski 2008, s.10-14].

2009 Jan Fazlagić

Kapitał intelektualny jest pojęciem abstrakcyjnym, ponieważ nie

można go zaobserwować. Obserwować możemy jedynie efekty jego istnienia, czyli artefakty [Fazlagić 2009, s.14-16].

2010 Jan Fazlagić

Kapitał intelektualny dotyczy niematerialnych elementów odnoszących się do informacji, współpracy pomiędzy ludzmi i uczuć jakie im towarzyszą. Ogólnie określany jest jako niematerialne aktywa takie jak doświadczenie, wiedza, relacje z klientami, sieci, lojalność wobec marki itp. w języku potocznym kojarzony jest ze zdolnościami umysłowymi, wiedzą oraz kapitałem

ludzkim [Fazlagić 2010]. Tabela 1.2. Wybrane definicje kapitału intelektualnego 3/3

2011 Grzegorz Urbanek

Kapitał intelektualny to wiedza, jaką dysponują pracownicy tworzący organizację, umożliwiająca przekształcenie jej zasobówna mierzalną wartość finansową przedsiębiorstwa. Pojęcie to obejmuje wzajemne relacje pomiędzy poszczególnymi jego komponentami składowymi oraz kompleksowość wymiany wiedzy między nimi, w postaci procesów generowania, pozyskiwania, przekształcania i gromadzenia wiedzy,jak i ich rezultaty, czyli własność intelektualną [Urbanek 2011, s. 12-15].

2012 Jan Fazlagić

Kapitał intelektualny organizacji dotyczy jej sprawności w racjonalnym gospodarowaniu zasobami intelektualnymi pracowników, uzyskiwaniu efektów synergii dzięki elementom struktury wewnętrznej organizacji oraz tworzeniu nowych i skorzystywaniu z faktycznych szans znajdujących się w otoczeniu organizacji, tj. jej strukturze zewnętrznej. w warunkach dużej zmienności otoczenia wartość kapitału intelektualnego znajduje się w stanie równowagi nietrwałej. w związku z tym kapitał intelektualny może być zarówno „mieczem”, służąc do zwiększania wartości organizacji, jak i „tarczą”, służąc do zapobiegania spadkowi jej wartości [Fazlagić 2012].

Źródło: opracowanie własne na podstawie: A.Sopińska, P. Wachowiak,2004, Jak mierzyć kapitał intelektualny

w przedsiębiorstwie? nr 2 (4); Bratnicki M., Strużyna J. (red.), 2001, Przedsiębiorczość i kapitał intelektualny,

Akademia Ekonomiczna, Katowice; Fazlagic J., 2012, Czy Twoja firma jest innowacyjna. Jak poszukiwać

innowacji w sektorze usług, wyd., Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa; Fazlagić A.,

Strojny M., 2012, Zarządzanie wiedzą w przedsiębiorstwach (cz. I). „Manager”, 2012, nr 1; Fazlagić J.,2010,

Know-how w działaniu. Jak zdobyć przewagę konkurencyjną dzięki zarządzaniu wiedzą, Helion, Gliwice,

Measuring the Intellectual capital of university, http://www.oecd.org/edu/imhe/35322785.pdf, ; A.Jarugowa, A., Fijałkowska J.,2012, Rachunkowość i zarządzanie kapitałem intelektualnym, Ośrodek Doradztwa i Doskonalenia Kadr, Gdańsk; K., Perechuda, 2006, Metody zarządzania przedsiębiorstwem, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, Wrocław; M.Marcinkowska, 2013 , Kapitał intelektualny jako kluczowy zasób przedsiębiorstwa determinujący uzyskanie przewagi konkurencyjnej,Studia Ekonomiczne Regionu Łódzkiego, | nr 9 |;Mroziewski M., 2008, Kapitał intelektualny współczesnego współczesnego

przedsiębiorstwa. Koncepcje, metody wartościowania i warunki jego rozwoju, Difin, Warszawa, s. 26-28.;

Pietruszka-Ortyl A.,2007, Kapitał intelektualny organizacji, w: Podstawy zarządzania przedsiębiorstwami w gospodarce opartej na wiedzy, red. B. Mikuła, A. Pietruszka-Ortyl, A. Potocki, Difin, Warszawa 2007; Pietruszka-Ortyl A., 2002, Kapitał intelektualny wyznacznikiem poziomu zasobów niematerialnych

przedsiębiorstwa, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Zarządzania

i Przedsiębiorczości, Wałbrzych,; S. Kasiewicz , W. Rogowski, 2006, Kapitał intelektualny. Spojrzeniez perspektywy interesariuszy, Wydawnictwo: Wolters Kluwer Polska SA; Skrzypek E., Kapitał intelektualny jako

podstawa sukcesu organizacji w społeczeństwie wiedzy; Sokołowska A., 2005, Zarządzanie kapitałem intelektualnym w małym przedsiębiorstwie, PTE, Warszawa.; Urbanek G,, 2011, Kompetencje a wartość przedsiębiorstwa: Zasoby niematerialne w nowej gospodarce, Wolters Kluwer.

27

wykorzystywane do dziś oraz w wielu przypadkach służą jako inspiracja do kolejnych rozważań. w literaturze przedmiotu odnajdzie się jeszcze co najmniej kilkanaście innych definicji omawianego terminu. Dokonując analizy ich wszystkich, można zauważyć, że mimo istnienia poważnych różnic wiele elementów jest wspólnych. Kapitał intelektualny trwale jest połączony zwiedzą, nie pasuje do tradycyjnego modelu biznesowego, ale wypełnia lukę między rzeczywistą wartością organizacji a tym, co wynika z analizy rachunkowej dokonywanej w klasyczny sposób.

Podsumowując różnorodne punkty widzenia autorów i odmienne badania prowadzone na temat kapitału intelektualnego, powodują, że obecnie istnieje wiele pojęć kapitału intelektualnego. Żadna definicja niestety nie zyskała aprobaty większości i nie jest stosowana globalnie. Powszechne jest mniemanie, że dotychczas proponowane definicje nie są na tyle dogłębne, aby mogły zostać uznane za właściwe. Twierdzi się również, że pojęcie kapitału intelektualnego jest zbyt młode, zbyt krótko analizowane, aby mogła powstać odpowiednia jego definicja. Okazuje się, że problematyka nazewnictwa kapitału intelektualnego ma charakter interdyscyplinarny i trudno go ująć za pomocą jednej zwięzłej definicji. Z drugiej strony wielość definicji oznacza, że mamy do czynienia z ożywieniem zainteresowania aktywami niematerialnymi. Stanowią one jednak istotny punkt wyjścia do stworzenia procesu ewaluacji w określeniu, czym tak naprawdę jest kapitał intelektualny.

1.3. Elementy składowe kapitału intelektualnego

W poprzednim podrozdziale dokonano przeglądu definicji kapitału intelektualnego. Kapitał intelektualny występuje pod różnymi postaciami i w różnych formach. w związku z tym w literaturze na temat kapitału intelektualnego wiele uwagi poświęca się tworzeniu różnego rodzaju typologii służących przedstawieniu elementów składowych kapitału intelektualnego.

Początkowe badania dotyczące kapitału intelektualnego miały za cel przede wszystkim określenie jego elementów i zdefiniowanie go, niestety nawet obecnie nie udało się na tyle rozwinąć przyjętych wtedy pojęć tak, aby stworzyć globalną, powszechnie stosowaną definicję oraz strukturę. w literaturze na temat kapitału intelektualnego spotkać można wiele prób jego klasyfikacji, tj. wyodrębnienia elementów składowych. Różnorodność koncepcji kapitału intelektualnego i znaczne uszczegółowienie jego składowych wynika z faktu, że do tej pory nie udało się stworzyć uniwersalnej metody mierzenia jego wartości. Kapitał intelektualny powstaje bowiem jako skutek powiązań (między poszczególnymi elementami

go tworzącymi, a wartość organizacji tworzona na bazie tego kapitału jest skutkiem interakcji zachodzących między jego elementami). Podstawowe różnice między opisami kapitału intelektualnego wynikają z różnego stopnia agregacji jego zasobów. Jak wynika z literatury autorzy swoją uwagę koncentrują na roli innych składników, to jednak większość systemów klasyfikacji dokonują dość widocznego podziału. W tabeli 1.3. przedstawiano najważniejsze kwalifikacje elementów składowych kapitału intelektualnego.

Tabela 1.3. Elementy składowe kapitału intelektualnego we wybranych koncepcjach 1/2

L.p. KONCEPCJA KWALIFIKACJE ELEMENTÓW

SKŁADOWYCH

1. Leif Edvinsson  Kapitał ludzki

 Kapitał strukturalny 2. Hubert Saint-Onge’a  Kapitał ludzki

 Kapitał klientów

 Kapitał organizacyjny

3. A. Brooking  Aktywa odnoszące się do ludzi Aktywa rynkowe

 Aktywa majątku intelektualnego Aktywa infrastruktury

4. G. i J. Roos  Kapitał ludzki.

 Kapitał relacyjny

 Kapitał odnowy i rozwoju.

 Kapitał organizacyjny 5. Anna Pietruszka-Ortyl  Kapita społeczny

 Kapitał organizacyjny (kapitał relacyjny, kapitał innowacyjny, kultura organizacyjna, infrastruktura)

6.

Mariusz Bratnicki, Jerzy Strużyna

 Kapitał ludzki

 Kapitał społeczny

 Kapitał organizacyjny (struktura wewnętrzna, struktura zewnętrzna, kapitał rozwojowy)

7. C. Camison, D.Palacios, D.Devece  Kapitał ludzki  Kapitał społeczny

 Kapitał wiedzy i innowacji.

 Kapitał organizacyjny.

8. Thomas Stewart

 Kapitał ludzki

29

Tabela 1.3. Elementy składowe kapitału intelektualnego we wybranych koncepcjach 2/2

9. Karl Sveiby

 Kompetencje pracowników

 Wewnętrzna struktura organizacji

 Zewnętrzna struktura organizacji

10. Skandia  Kapitał ludzki

 Kapitał strukturalny

11. Jan Fazlagić

 Kapitał ludzki

 Kapital intelektualny synergii

 Struktura zewnętrzna: kapitał klientów

 Struktura wewnętrzna

Źródło: opracowanie własne na podstawie S. Kasiewicz, W. Rogowski, M. Kicińska, Kapitał intelektualny:

spojrzenie z perspektywy interesariuszy, Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2003, oraz A. Jarugowa,

J. Fijałkowska, Rachunkowość i zarządzania kapitałem intelektualnym. Koncepcje i praktyka, ODDK, Gdańsk 2001, Camisón C., Palacios, D., Devece, C., 2000, Un nuevo modelo para la medición del capital

intelectual: el modelo Nova Ponencia en ACEDE, Septiembre de 2000; Sveiby K. E., 2001, Intellectual Capital and Knowledge Management; T.A. Stewart, Intellectual Capital. The New Wealth of organizations, Doubleday,

New York 1999, s. 50–52; P. Wachowiak (red.), Pomiar kapitału intelektualnego przedsiębiorstwa, Oficyna WydawniczaSzkoły Głównej Handlowej, Warszawa 2005; L. Edvinsson, Developing Intellectual Capital at

Skandia, „Long Range Planning” 1997, No. 3.

Z analizy tabeli można wysunąć wniosek, że żadnych wątpliwości nie budzi kapitał ludzki. We wszystkich koncepcjach kapitału intelektualnego jest on uważany za najważniejszy składnik, dzięki któremu mogą powstawać pozostałe elementy kapitału intelektualnego. Reszta składników ma w różnych koncepcjach różne nazwy, jednak można zauważyć wspólną cechę: jedna grupa składników kapitału intelektualnego ma charakter zewnętrzny (relacje z otoczeniem, wizerunek organizacji w otoczeniu itp.), natomiast druga grupa składników ma charakter wewnętrzny (dotyczy organizacji, jej struktury, procesów itp.). Można zatem przyjąć, że skład kapitału intelektualnego to przede wszystkim trzy elementy:

 kapitał ludzki,

 kapitał organizacyjny,  kapitał rynkowy.

Niejasność w opisie kapitału intelektualnego potrzebują powtórnego uporządkowania kwestii oraz przyjęcia ustalonego kierunku, na skutek którego można będzie prowadzić

dalsze badania literaturowe oraz empiryczne nad rolą kapitału intelektualnego. Okazuje się, że jest to możliwe, aby przeprowadzić analizę porównawczą składników kapitału

intelektualnego.

Jak już zauważono, podstawowym komponentem kapitału intelektualnego jest kapitał

ludzki, który jest nieodzownie związany z człowiekiem, a w jego skład wchodzi