3. Postawy społeczne i obywatelskie
3.2. kapitał społeczny i poziom zaufania mieszkańców
Z pojęciem społeczeństwa obywatelskiego ściśle związane jest pojęcie ka-pitału społecznego, które do literatury socjologicznej wprowadził P. Bourdieu, a rozpowszechnił r. Putnam (1995)56. według tego ostatniego, kapitał społeczny definiowany jest jako ogół norm, sieci wzajemnego zaufania i lojalności oraz po-ziomych zależności w grupie społecznej. twierdzi on, iż „kapitał społeczny od-nosi się do takich cech organizacji społeczeństwa, jak zaufanie, normy i powiąza-nia, które mogą zwiększyć sprawność społeczeństwa ułatwiając skoordynowane działania. kapitał społeczny jest koniecznym elementem, wręcz spoiwem społe-czeństwa obywatelskiego. dla oceny występowania i wielkości kapitału społecz-nego najczęściej stosuje się analizę jego podstawowych wyznaczników, do których należą normy społeczne, aktywna postawa, uczestnictwo w sieciach, istnienie wspólnoty, wzajemność działania oraz poziom zaufania. ten ostatni wyznacznik niektórzy badacze (r. Putnam, 1995) stawiają na pierwszym miejscu wśród cech charakteryzujących kapitał społeczny.
wysoki poziom zaufania sprzyja skłonności do podejmowania ryzyka przez uczestników organizacji liczących na wzajemne wsparcie w sytuacji kryzysowej, dzięki silnemu umocowaniu w grupie społecznej. Zaufanie podnosi poziom po-czucia bezpieczeństwa uczestników grupy i sprzyja otwartości informacyjnej, co z kolei podnosi efektywność całej grupy. wysoki poziom kapitału społecznego uła-twia współpracę między ludźmi w ramach grup i organizacji ukierunkowaną na osiągnięcie wspólnego dobra i wykonywanie wspólnych celów. w procesie tym podstawową rolę ogrywają z jednej strony postawa lidera, co w przypadku Gdy-ni odgrywa Gdy-niebagatelną rolę, oraz kompetencje do tworzeGdy-nia grupy, lecz rówGdy-nież umiejętność podporządkowania własnych interesów grupie i funkcjonowania jako
56 P. Bourdieu (1985) definiuje kapitał społeczny jako zbiór rzeczywistych i potencjalnych za-sobów, które związane są z istnieniem trwałej sieci w różnym stopniu zinstytucjonalizowa-nych związków wspartych na wzajemnej znajomości i uznaniu, najczęściej obejmujących członkostwo w jakiejś grupie, która zapewnia każdemu ze swych członków wsparcie w po-staci kapitału posiadanego przez kolektyw. F. Fukuyama (1997) kapitał społeczny określa jako umiejętność współpracy międzyludzkiej w obrębie grupy i organizacji dla realizacji własnych interesów.
41
3. Postawy społeczne i obywatelskie
jej część. Proces tworzenia grupy i rozwój kapitału społecznego wymaga czasu, potrzebnego przede wszystkim na budowę wzajemnego zaufania oraz realizację wspólnych przedsięwzięć integrujących grupę. kapitał społeczny staje się więc czynnikiem spajającym społeczeństwo obywatelskie oraz czynnikiem generu-jącym postawy przedsiębiorczości. akumulacja kapitału społecznego, który w przeciwieństwie do kapitału finansowego nie ulega zmniejszeniu w czasie użytkowania, lecz powiększeniu, generuje szereg zysków, do których należą: zysk polityczny, obejmujący rozwój demokracji lokalnej i sprawne funkcjonowanie lo-kalnych instytucji; zysk ekonomiczny w zakresie rozwoju gospodarki, substytu-owania innych postaci kapitału oraz zabezpieczenie społeczne, a także zysk spo-łeczny przy rozwiązywaniu problemów spospo-łecznych w sferze edukacji, zdrowia, bezpieczeństwa publicznego oraz w innych sferach społecznych.
wśród źródeł kapitału społecznego na pierwsze miejsce wysuwają się edukacja oraz funkcjonowanie lokalnych organizacji społecznych, jednak dla jego istnienia i rozwoju konieczne także jest pojawienie się lokalnych liderów społecznych oraz tradycja obywatelskiego zaangażowania i pozytywne doświadczenia współpracy mieszkańców w wykonywaniu istotnych dla danej grupy celów, czego mieszkań-cy Gdyni od momentu demieszkań-cyzji o budowie portu i powstania miasta mogą być naj-lepszym przykładem.
Grupę dziesięciu wybranych instytucji i grup społecznych w tab. 3.2 można po-dzielić na trzy podgrupy. w pierwszej – cechującej się najwyższym poziomem za-ufania – znajdują się instytucje/grupy społeczne, które można uznać za najbliższe mieszkańcom. w drugiej umieszczono instytucje/grupy społeczne o szerszym niż najbliższe otoczenie oddziaływaniu, i wreszcie w trzeciej instytucje państwowe.
najwyższym wskaźnikiem zaufania mieszkańcy Gdyni obdarzają kolejno człon-ków własnej rodziny (83%), straż pożarną (82%), sąsiadów (64%) oraz prezyden-ta miasprezyden-ta (64%). na drugim biegunie z niskim poziomem zaufania i stosunkowo wysokim poziomem braku zaufania znajdują się instytucje państwowe, sejm i rząd cieszące się zaufaniem mieszkańców Gdyni jedynie na poziomie odpowiednio 19%
i 20% oraz wysokim poziomem braku zaufania, odpowiednio 67% i 64%. Miesz-kańcy Gdyni podobnym poziomem zaufania (ok. 40%) obdarzyli radnych miasta, prezydenta rP, księży w parafiach oraz gdyńską straż miejską. Jednak o ile róż-nice w poziomie zaufania sięgają w tej grupie 6% (37-43%), o tyle poziom braku zaufania cechuje znaczny przedział 14% (34-48%). Prezydentowi rP nie ufa 48%
gdynian, straży miejskiej 43%, księżom w parafiach 42%, a radnym rady miasta nie ufa jedynie 34% mieszkańców.
wyraźnie widoczna jest także różnica w poziomie zaufania pomiędzy miesz-kańcami Gdyni i województwa pomorskiego w przypadku zaufania do prezyden-ta miasprezyden-ta, w Gdyni ufa mu aż 64% respondentów, a w pomorskim jego odpowied-nikom jedynie 40%. Podobnie, chociaż nie w takiej skali występują różnice przy ocenie zaufania do straży pożarnej, która w Gdyni cieszy się o 12% większym zaufaniem niż w województwie, także o 7% wyższe jest w Gdyni zaufanie do
42
Źródło: opracowanie własne na podstawie: raport techniczny z realizacji badania „Wzorcowy system regio-nalny monitoringu jakości usług publicznych i jakości życia”, 201357.
57 wyniki badania ankietowego uzyskano w ramach projektu pt. Wzorcowy system regio-nalny monitoringu jakości usług publicznych i jakości życia, wykonywanego przez insty-tut Badań nad Gospodarką rynkową i współfinansowanego ze środków Unii europejskiej w ramach europejskiego Funduszu społecznego (Priorytet V POkL 2007-2013 dobre rzą-dzenie, działanie 5.2 wzmocnienie potencjału administracji samorządowej). więcej infor-macji na stronie projektu: www.monitoring.ibngr.pl.
tab. 3.2. Poziom zaufania mieszkańców Gdyni i mieszkańców województwa pomorskie-go do wybranych instytucji i grup społecznych w 2013 r.
Pytania / region Tak (w %) Nie wiem (w %) Nie (w %)
Czy ma Pan(i) zaufanie do sejmu?
Pomorskie 24 12 64
Gdynia 19 14 67
Czy ma Pan(i) zaufanie do polskiego rządu?
Pomorskie 21 14 65
Gdynia 20 16 64
Czy ma Pan(i) zaufanie do radnych Rady Gminy/Miasta?
Pomorskie 31 22 47
Gdynia 37 29 34
Czy ma Pan(i) zaufanie do Prezydenta?
Pomorskie 39 14 48
Gdynia 38 15 48
Czy ma Pan(i) zaufanie do księży w parafii?
Pomorskie 45 12 43
Gdynia 41 17 42
Czy ma Pan(i) zaufanie do Straży Miejskiej?
Pomorskie 40 10 50
Gdynia 43 11 46
Czy ma Pan(i) zaufanie do Wójta/Burmistrza/Prezydenta?
Pomorskie 40 21 39
Gdynia 64 14 22
Czy ma Pan(i) zaufanie do sąsiadów?
Pomorskie 61 12 27
Gdynia 64 15 21
Czy ma Pan(i) zaufanie do Straży Pożarnej?
Pomorskie 70 11 18
Gdynia 82 6 12
Czy ma Pan(i) zaufanie do członków własnej rodziny?
Pomorskie 76 8 16
Gdynia 83 7 10
43
3. Postawy społeczne i obywatelskie
własnej rodziny i rady miasta – 6%. Mniejszym niż mieszkańcy Pomorza zaufa-niem gdynianie obdarzają sejm (5%) i księży w parafii (4%). Z kolei w ocenie braku zaufania, wyższą nieufnością gdynianie w porównaniu do ogółu miesz-kańców Pomorza obdarzyli jedynie sejm rP. Generalnie, przy ocenie braku za-ufania, wyraźnie widoczny jest jego niższy poziom w ośmiu na dziesięć prezen-towanych kategoriach, wśród których wyraźne różnice pomiędzy mieszkańcami Gdyni i Pomorza notują samorząd lokalny. w przypadku prezydenta miasta nie ufa mu jedynie 22% mieszkańców, gdy na Pomorzu 39%, a w przypadku rady miasta, w Gdyni nie ufa jej członkom 34% wyborców, gdy na Pomorzu radnym samorządów nie ufa prawie połowa (47%) wyborców. niższy jest też brak zaufa-nia gdyzaufa-nian, w porównaniu do braku zaufazaufa-nia mieszkańców Pomorza, w stosun-ku do sąsiadów, straży pożarnej oraz do własnej rodziny, w każdym przypadstosun-ku o 6%. Zatem kapitał społeczny Gdyni mierzony zaufaniem do różnych instytu-cji i grup społecznych jest wyższy niż w województwie pomorskim.
Prezentowane w tab. 3.3 wyniki badań wskazujących na grupy społeczne lub instytucje, które powinny lub mogą pomóc w przypadku znalezienia się re-spondentów w trudnej życiowej sytuacji pokazują pośrednio poziom zaufania mieszkańców oraz wskazują strategie respondentów radzenia sobie z sytuacjami trudnymi, stresującymi.
Zarówno w województwie, jak i wśród mieszkańców Gdyni widoczny jest znacznie wyższy poziom zaufania w kwestii udzielenia pomocy ze strony naj-bliższych, znanych nam osób, rodziny, sąsiadów, przyjaciół i znajomych, w prze-ciwieństwie do instytucji specjalnie powołanych do niesienia pomocy w sytu-acjach kryzysowych. w porównaniu z mieszkańcami województwa gdynian charakteryzuje wyższe zaufanie w stosunku do rodziny i przyjaciół, a nieco niż-sze w przypadku liczenia na pomoc ze strony znajomych i sąsiadów. instytucje, które z definicji zajmują się udzieleniem pomocy zarówno w skali Pomorza, jak i Gdyni cieszą się raczej umiarkowanym zaufaniem. także i w tym przypadku mieszkańców Gdyni cechuje od 6% do 12% niższy od mieszkańców wojewódz-twa poziom zaufania do wsparcia ze strony centrów pomocy rodzinie (12%), do-mów pomocy społecznej (10%), ośrodków interwencji kryzysowej (8%) i innych ośrodków wsparcia (6%). różnice te mogą świadczyć o większym stopniu re-lacji społecznych pomiędzy mieszkańcami i niższym stopniu potrzeby wsparcia przez instytucje mieszkańców Gdyni w stosunku do mieszkańców województwa pomorskiego. Mogą też pokazywać znacznie większą potrzebę takiego wsparcia i większy stopień jego wykorzystania przez mieszkańców Pomorza niż w przy-padku gdynian. wyniki zawarte w tab. 3.3 nieco osłabiają optymistyczny wnio-sek z analizy tab. 3.2 o istnieniu wyższego kapitału społecznego w Gdyni niż w województwie pomorskim.
44
tab. 3.3. wypowiedzi mieszkańców Gdyni i województwa pomorskiego na pytanie:
„na kogo Pana(i) zdaniem można liczyć w trudnej sytuacji?”
Odpowiedzi / region „Zdecydowanie tak”
i „Raczej tak” i (w %)
„Trudno powiedzieć”
i „Nie wiem” (w %)
„Zdecydowanie nie”
i „Raczej nie” (w %) Na rodzinę
Pomorskie 91 7 2