Karta 08

Aby zrozumieć debatę z 2013 roku, a w szczególności argumenty rzeczników konstytucjonalizmu, niezbędne jest odwołanie się do wcześniejszej odsłony niełatwego dialogu na ten temat, związanego z tzw. Kartą 08 (零八宪章)(2008; zob. Beja, Fu Hualing, Pils 2012).

Dokument został wydany w roku olimpijskim, gdy władze starały się kreować pozytywny wizerunek Chin. Zapewne nie bez znaczenia było ogromne zainteresowanie świata i mediów sprawami chiński-mi. Co więcej, działania i przemówienia ówczesnych przywódców KPCh można było interpretować jako zapowiedź reform i liberali-zacji. Na kanwie tego ocieplenia 10 grudnia 2008 grupa osób zwią-zanych z opcją tzw. uniwersalistów (liberałów) opublikowała swoisty manifest polityczny – Kartę 08. Pod jej tekstem widnieją nazwiska ponad trzystu sygnatariuszy, wśród których znajdują się akademi-cy, prawniakademi-cy, pisarze, artyści, społeczniakademi-cy, urzędniakademi-cy, biznesmeni, dziennikarze. Data opublikowania Karty nie jest przypadkowa – 10 grudnia to m.in. 60. rocznica uchwalenia Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka. Już w pierwszym akapicie zwrócono zresztą na to uwagę. Manifest w nazwie, stylu – a nawet po części – treści nawią-zuje do słynnej czechosłowackiej Karty 77 (Kotyzova 2012). Był to dokument wydany przez tamtejszych dysydentów (w tym Václava

Havla), w którym odwoływano się do podpisanych przez „socjali-styczne” władze międzynarodowych traktatów chroniących prawa człowieka, co było zasadniczym argumentem na rzecz respektowa-nia przez rządzących uniwersalnych praw człowieka. Nie bez zna-czenia jest również to, że autorzy Karty 77 występowali przeciwko

„socjalistycznemu” reżimowi.

Dla porządku dodajmy, że jednym z sygnatariuszy Karty 08 był literat Liu Xiaobo 刘晓波. Już na dwa dni przed jej opublikowaniem został on aresztowany przez policję (szerzej: Wo-Lap Lam 2012;

Teng Biao 2012). Przy czym Liu nie był ani inicjatorem, ani głów-nym ideologiem środowiska przygotowującego Kartę (na co zresztą nie powołał się w trakcie procesu, stosując argumentację o zgodno-ści z prawem działań sygnatariuszy Karty 08). Była to jednak postać znana z wieloletnich działań na rzecz demokratyzacji. Po roku od zatrzymania, w grudniu 2009, Liu Xiaobo został skazany na jede-naście lat więzienia za „namawianie do obalenia władzy państwo-wej”. Zarzucono mu napisanie sześciu tekstów krytykujących KPCh oraz opublikowanie ich w internecie, a także uczestnictwo w przy-gotowaniu Karty 08. Wskutek smutnej ironii losu dwa lata później Liu Xiaobo za dokładnie tę samą aktywność, która doprowadziła go do skazania na długoletnie więzienie, otrzymał Pokojową Nagrodę Nobla. Przypadek Liu Xiaobo doskonale obrazuje nastawienie rzą-dzących do projektu wyrażonego w Karcie. Zaprezentowane tam pomysły ustrojowe, bardzo blisko związane z konstytucjonalizmem, zostały uznane za zagrożenie dla KPCh, a kara orzeczona względem Liu miała spełniać funkcję prewencji generalnej w tym zakresie.

Karta 08 składa się z dwóch części. Pierwsza zawiera rozważania nad historią, podejmowanymi w XX wieku próbami reform, wadami obecnego systemu politycznego oraz fundamentalnymi wartościami leżącymi u podstaw proponowanych rozwiązań ustrojowych. Druga część składa się z 19 postulatów, które zostały krótko scharakteryzo-wane. Całość stanowi spójną wizję ustroju politycznego, włączając w to podstawowe zasady pozyskiwania i realizowania władzy poli-tycznej, przy jednoczesnym odniesieniu do pewnych fundamental-nych kwestii aksjologiczfundamental-nych. Już w tym sensie rozważania zawarte w Karcie 08 mieszczą się w obrębie szeroko rozumianego

konstytu-cjonalizmu (zob. Wprowadzenie). Niezależnie od tego jedna z „fun-damentalnych zasad” planowanego ustroju to wprost xianzheng.

Najpierw krótko scharakteryzujemy pierwszą część Karty, a następ-nie najważnastęp-niejsze z punktu widzenia konstytucjonalizmu postulaty znajdujące się w drugiej części.

Narracja Karty umieszczona jest na tle współczesnej historii Chin, ale interpretowanej z perspektywy żmudnego procesu osiąga-nia wolności, praw człowieka i demokracji. W tym kontekście na-wiązano do wydarzeń z lat 1840, 1898, 1908 oraz 1911. Doceniono reformy podjęte u schyłku rządów dynastii Qing – „sto lat minęło od napisania pierwszej chińskiej konstytucji” (今年是中国立宪 百年), stanowiące milowy krok na drodze do całościowego prze-kształcenia Chin. Próby budowania republikańskich Chin zostały opisane jako „przelotne marzenie”. Szczególne miejsce przyznano Ruchowi 4 Maja, który przyniósł wizję chińskiej „kulturowej cho-roby”. Konsekwencją tej fundamentalnej słabości jest uznanie, że własne zasoby nie wystarczają dla zapewnienia rozwoju i stabilności.

W ten sposób otwarto przestrzeń dla czerpania, jak przekonuje cała retoryka Karty, z uniwersalnego dorobku ludzkości w zakresie zasad organizacji ustroju politycznego.

Tak jak wspomnieliśmy, już pierwszy akapit Karty jest znaczący, gdyż zawiera nawiązania do 60. rocznicy podpisania Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, a także do 10. rocznicy ratyfi kacji przez rząd chiński Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych. Przywołanie tych dokumentów ma na celu, jak można się domyślać, zakorzenienie proponowanych rozwiązań w między-narodowym porządku prawnym. W tym świetle sygnatariusze Karty nie są anarchistami groźnymi dla obecnego ustroju, ale obywatela-mi przestrzegającyobywatela-mi prawa i zobowiązań obywatela-międzynarodowych, któ-re przecież są efektem decyzji podjętych przez przywódców KPCh.

W odwołaniu do dokumentów ONZ przejawia się również uni-wersalistyczny charakter Karty. Nigdzie nie znajdziemy nawiązań do Zachodu jako pozytywnego punktu odniesienia. Zamiast tego uwydatniono kosmopolityczny wymiar prezentowanego projektu ustrojowego, jako że planowane zmiany mają opierać się na uniwer-salnych wartościach i pragnieniu „uczestnictwa w głównym nurcie

cywilizowanych krajów”. Od razu dodajmy, że strategia argumenta-cyjna z „uniwersalności” jest sprzeczna z ofi cjalną narracją podkre-ślającą odrębność „chińskiego modelu”.

W Karcie 08 znajduje się również opis współczesnych zjawisk, takich jak nierespektowanie praw człowieka, naruszanie godności, korodowanie relacji społecznych. Mamy do czynienia z przedstawio-ną wprost krytyką systemu ukształtowanego po 1949 roku, w którym tylko pozornie ludzie są suwerenem, a w rzeczywistości partia jest wszechmocnym hegemonem. Jednocześnie doceniono pozytywną zmianę w obrębie działań KPCh – kiedyś rządy realizowane przez KPCh cechowało programowe odrzucenie prawa, współcześnie na-tomiast częściowo rozpoznano jego ważną rolę. Ciągle jednak, jak przeczytamy w Karcie, choć obowiązuje wiele praw, nie oznacza to wprowadzenia rządów prawa; funkcjonuje konstytucja, lecz nie ma xianzheng. Na tym tle Karta wzywa do rewizji istniejącego syste-mu ustrojowego, a nie naprawy tego, co jest (jak zobaczymy, takie głosy pojawiały się najczęściej w dyskusji z 2013 roku). Można tyl-ko podejrzewać, że łagodniejsza strategia została odrzucona, gdyż w jakimś stopniu legitymizowałaby system, który z zasadniczych powodów został poddany krytyce i ma zostać zastąpiony innym.

Narracja wyrażona w Karcie oparta jest na myśleniu w kategoriach alternatywy rozłącznej – albo ma miejsce tzw. modernizacja kiero-wana przez autorytarny rząd, albo uznanie uniwersalnych wartości i „uczestnictwo w głównym nurcie cywilizowanych krajów”. Jeszcze raz podkreślmy, że wykluczono strategię powolnych zmian, zacho-wania władzy przez KPCh oraz „konstytucjonalizacji” obowiązującej konstytucji. W tekście znajdziemy uwagę, że współcześnie „zmiana [obecnego systemu politycznego] nie jest już alternatywą”. Nie tylko więc zakwestionowano zastany system polityczny, ale nawet więcej – jakąkolwiek możliwość jego uzdrowienia.

W pierwszym akapicie Karty odróżniono podstawowe wartości leżące u podstaw planowanego ustroju od instrumentów ich reali-zacji. Wśród tych pierwszych wymieniono wolność, prawa człowie-ka i równość; jako narzędzia wsczłowie-kazano zaś demokrację, xianzheng (a w dalszej części dodano jeszcze republikanizm). Oddzielono za-tem podstawy aksjologiczne od sposobów ich osiągania, dając

pry-mat tym pierwszym. Niezależnie do tego xianzheng został wyodręb-niony jako ważny element nowego porządku ustrojowego. Według zamieszczonej defi nicji: „xianzheng to rządy poprzez system prawa i regulacje prawne wprowadzające w życie zasady wyrażone w kon-stytucji. Oznacza to ochronę wolności i praw obywatela, ogranicza-nie i określaogranicza-nie zakresu legitymizowanej władzy rządu oraz zapew-nianie aparatu wykonawczego niezbędnego do realizacji tych celów”

(宪政是通过法律规定和法治来保障宪法确定的公民基本自由 和权利的原则, 限制并划定政府权力和行为的边界, 并提供相应 的制度设施). Obok centralnych w tym ujęciu elementów związa-nych z negatywnym konstytucjonalizmem nawiązano jednocześnie do pozytywnego. W sposób bardzo typowy dla wielu klasycznych podejść w centrum umieszczono i powiązano z sobą ograniczenie władzy politycznej z ochroną praw człowieka. Konstytucjonalizm jako rodzaj rządów polegających na urzeczywistnianiu postanowień konstytucji poprzez środki prawne wymaga jednak obowiązywania określonych rozwiązań konstytucyjnych. Dodajmy również, że de-mokracja stanowi odmienną „fundamentalną zasadę”, a zatem zgod-nie z założeniami Karty konstytucjonalizm w ścisłym słowa znacze-niu nie jest „genetycznie” związany z demokracją.

Przechodząc do omówienia konkretnych postulatów, zwróćmy uwagę, że pierwszy z nich dotyczy m.in. urealniania zasady mówią-cej o tym, że to lud jest źródłem suwerenności. Kolejne fragmenty rozwijają ten wątek. I tak postulat nr 3 w całości dotyczy „demo-kratycznego tworzenia prawa” (立法民主). Chodzi w nim o to, że

„członkowie ciał legislacyjnych na każdym poziomie [realizowania władzy] powinni być wybierani w wyborach bezpośrednich, a de-mokratyczne tworzenie prawa powinno obejmować sprawiedliwe i bezstronne zasady” (各级立法机构由直选产生, 立法秉持公平 正义原则, 实行立法民主). Mamy zatem wezwanie do bezpośred-niego wybierania legislatorów na wszystkich szczeblach podziału ad-ministracyjnego. Postulat nr 7 mówi o „wyborach urzędników pub-licznych” (公职选举), czyli wprowadzeniu całościowego systemu zapewniającego demokratyczne, oparte na zasadzie „jedna osoba, je-den głos”, bezpośrednie oraz cykliczne wybory władzy wykonawczej na poziomie gminy, miasta, prowincji i państwa.

W treści pierwszego postulatu znajduje się również wskazanie na konieczność urealniania postanowień konstytucji dotyczących ochrony praw człowieka. W dalszej części czytamy: „[obowiązywać]

powinny ścisłe gwarancje praw człowieka i szacunku dla ludzkiej god-ności. [Powstać] powinna Komisja Praw Człowieka odpowiedzial-na przed odpowiedzial-najwyższym organem legislacyjnym, która będzie chronić przed wykorzystaniem władzy publicznej do naruszania praw czło-wieka. [Państwo Chińskie] w szczególności powinno gwarantować osobistą wolność obywateli. Nikt nie powinien doświadczać niele-galnego aresztowania, zatrzymania, postawienia w stan oskarżenia, przesłuchiwania albo kary. System reedukacji przez pracę musi być zniesiony” (切实保障人权, 维护人的尊严. 设立对最高民意机关 负责的人权委员会, 防止政府滥用公权侵犯人权, 尤其要保障公 民的人身自由, 任何人不受非法逮捕, 拘禁, 传讯, 审问, 处 罚, 废除劳动教养制度). Kolejne propozycje dotyczą konkretnych wolności – wolności formowania grup (结社自由), zgromadzeń (集会自由), słowa (言论自由) oraz religijnej (宗教自由). Brak jest jednak szczegółów dotyczących Komisji Praw Człowieka, w tym jej relacji do sądu konstytucyjnego. Niemniej zwróćmy uwagę na umieszczenie w centrum praw człowieka rozważanych w kontekście międzynarodowego systemu ich ochrony i posługiwanie się retoryką odwołującą się do wymiaru uniwersalistycznego.

Pierwszy postulat wyraża także przekonanie o konieczności wprowadzenia rozwiązań zapewniających zwierzchność konstytucji nad innymi aktami prawnymi oraz gwarantujących jej nienaruszal-ność. Konstytucja ma być podstawowym dokumentem określającym proces rządzenia. Wątek ten rozwijany jest w postulacie nr 4, który dotyczy „niezależności sądownictwa” (司法独立). Przeczytamy tam, że „musimy ustanowić najwyższy sąd konstytucyjny i wprowadzić procedury kontroli konstytucyjności” (设立宪法法院, 建立违宪 审查制度, 维护宪法权威). Taka deklaracja nie została uzupełnio-na szczegółami dotyczącymi składu, kompetencji i rodzaju kontroli.

Niemniej odrzucono pomysły o realizowaniu funkcji kontrolnych przez istniejące, „socjalistyczne” instytucje (w tym Ogólnochińskie Zgromadzenie Przedstawicieli Ludowych, jego Stały Komitet oraz samą KPCh).

Kolejny postulat dotyczy „podziału władzy” (分权制衡), tak w aspekcie horyzontalnym, jak i wertykalnym. Jeżeli chodzi o aspekt pierwszy, to zgodnie z postulatem nr 2 „powinniśmy skonstruować nowoczesny rząd, w którym gwarantowany jest podział legislatury, są-dów i władzy wykonawczej. Potrzebujemy prawa administracyjnego, które określa zakres odpowiedzialności rządu i chroni przed narusze-niami [ze strony] władzy wykonawczej” (构建分权制衡的现代政 府,证立法, 司法, 行政三权分立. 确立法定行政和责任政府的 原则, 防止行政权力过分扩张). Tymczasem nawiązanie do aspektu wertykalnego zostało dokonane w kontekście przyjęcia federacyjnego modelu ustrojowego. Zgodnie z postulatem nr 18 „powinniśmy zmie-rzać do federacji wspólnot chińskich o rządach demokratyczno-kon-stytucyjnych” (在民主宪政的架构下建立中华联邦共和国). Mamy do czynienia z planowaniem przejścia od Chińskiej Republiki Ludowej do Republiki Federacyjnej (联邦共和). Z tym postulatem, co nie mo-że dziwić, związana była szczególnie silna reakcja władz. Na procesie Liu Xiaobo prokurator odwoływał się właśnie do tego postanowienia, argumentując, że m.in. w tym zakresie Karta wyraża zamiar obalenia legalnego ustroju ChRL. We wcześniejszej części Karty sformułowano także zasadę pomocniczości – „podział władzy pomiędzy rządy pro-wincji i rząd centralny powinien być zgodny z zasadą [mówiącą], że centrum posiada tylko [kompetencje] gwarantowane w konstytucji, a cała pozostała władza przynależy rządom lokalnym” (在中央和地 方之间建立分权与制衡制度, 中央权力须由宪法明确界定授权, 地方实行充分自治).

W kilku postulatach znajdują się odwołania do partii politycznych, w domyśle oczywiście KPCh. Już w pierwszym z nich wskazano, że konstytucja jako najwyższe prawo „nie może być naruszana przez żadne jednostki, grupy czy partie polityczne” (团体和党派不得违 反的可以实施的最高法律). W kontekście postulatu nr 4, dotyczą-cego niezawisłego sądownictwa, podkreślono konieczność odejścia od praktyki pozwalającej członkom Partii Komunistycznej ingerować w wymiar sprawiedliwości; „prawo powinno stać ponad partykular-nymi interesami partii [politycznych]” (司法应超越党派). Wprost odwołano się do infi ltracji przez KPCh organów państwa mającej miejsce na wszystkich poziomach rządzenia. W innym postulacie

przeczytamy o depolityzacji armii. Szerzej, „wszyscy urzędnicy pub-liczni, włączając w to policję, powinni być bezpartyjni, a obecna prak-tyka faworyzowania jednej partii politycznej w zatrudnianiu urzęd-ników publicznych musi się skończyć” (包括警察在内的所有公 务员应保持政治中立. 消除公务员录用的党派歧视, 应不分党 派平等录用). Wszystko to w połączeniu z innymi propozycjami (np.

postulatem prawnej ochrony „wolności słowa”, „wolności stowarzy-szeń”) stanowi zapowiedź przejścia od dyktatury KPCh w kierunku systemu wielopartyjnego.

Karta 08 wywołała dyskusje, polemiki i zdecydowaną reakcję władz, a także akty protestu obywatelskiego z powodu różnorodnych represji zastosowanych wobec jej sygnatariuszy. Na marginesie za-uważmy, że protestów było jednak znacznie mniej, niż można by by-ło się spodziewać. Wiele wskazuje na to, że brak jakiegoś znaczącego oddziaływania Karty 08 nie tylko wynikał z działań cenzury, które, oczywiście, miały i ciągle mają znaczenie. Musimy pamiętać, że w ka-lejdoskopie intelektualnym współczesnych Chin nurt liberalny wcale nie jest ani dominujący, ani pozbawiony alternatyw. Karta, bądź co bądź, została podpisana przez względnie niewielką liczbę osób, które bynajmniej nie są reprezentatywne dla środowiska intelektualnego niezwiązanego z KPCh oraz dla opozycjonistów i dysydentów. Co więcej, szeroko rozumiany ruch liberalny w Chinach jest wielowąt-kowy i niejednorodny. Filozofi a polityczna wyrażona Karcie albo sama pragmatyzacja aksjologicznych podstaw programu polityczne-go bynajmniej nie odpowiadała wszystkim rzecznikom liberalnych reform. Przykładowo, liberałowie wewnątrz KPCh – Li Rui 李锐, Zhu Houze 朱厚泽, pełniący kluczową rolę mediatorów pomiędzy partią i częścią społeczeństwa obywatelskiego, uznali Kartę za wyraz bezpośredniej konfrontacji z KPCh i odmówili uczestnictwa w tym projekcie. Zresztą inni znani liberałowie, Zhu Xueqin 朱学勤 i Xiao Han 萧瀚, również wyrazili poważne wątpliwości. Ich zdaniem taki dokument powinien dawać większą przestrzeń do rozmów z par-tią. Z kolei demokraci, tacy jak Qin Hui 秦晖 nie podpisali Karty z uwagi na jej zachowawczość – nie idzie ona wystarczająco dale-ko w wyrażaniu potrzeb związanych ze sprawiedliwością społeczną.

Określenie przez Feng Chongyi Karty mianem „apoteozy

chińskie-go obozu liberalnechińskie-go” (2012: 119) wydaje się zatem przesadą. Tak samo krytycznie trzeba ocenić tezę, że jest to swoista kodyfi kacja współczesnego liberalnego nurtu w Chinach. W takiej perspektywie

„osiągnięcia i zgoda wynikająca z teoretycznych badań [w obrębie]

chińskiego liberalizmu w czasie ostatnich dwóch dekad jest podsu-mowana w Karcie 08” (Feng Chongyi 2009: 35).

Na tle dyskursu w ChRL należy Kartę 08 ocenić jako głos rady-kalny. Na niektóre czynniki przemawiające o radykalności Karty zwrócił uwagę Feng Chongyi. Według niego jest ona „poważnym zagrożeniem dla chińskiego reżimu komunistycznego przynajmniej na trzy sposoby: ogłasza wielką koalicję sił liberalnych w Chinach;

prezentuje dającą się zastosować alternatywę dla chińskiej komu-nistycznej dyktatury w Chinach; oraz wyznacza czytelne politycz-ne cele dla amorfi cznych, ale epolitycz-nergicznych ruchów obrońców praw człowieka w Chinach” (2012: 119). W literaturze znajdziemy inne opinie. Dla niektórych wszystkie argumenty podniesione w Karcie

„mają odzwierciedlenie w istniejącej doktrynie konstytucyjnej ChRL” (Potter, Woodman 2012: 99); „poprzez osadzenie możliwości dla reform w terminach istniejących polityczno-prawnych konstruk-cji, Karta 08 pozostawia otwartą możliwość rekoncyliacji” (s. 101).

Wiele przemawia jednak za tym, że stanowisko Feng Chongyi jest bardziej trafne. Cała narracja Karty 08 układa się w spójną tezę, że alternatywa rozłączna – albo rządy KPCh, albo chaos – jest fałszywa.

Obóz liberalny proponuje inną drogę, której ważnym elementem jest xianzheng. Karta 08 wyraźnie nie nawiązuje do różnych form „chiń-skiej”, „socjalistycznej demokracji”. Brakuje również argumentacji na rzecz występowania albo konieczności urzeczywistnienia „chiń-skiego”, „socjalistycznego konstytucjonalizmu”. Jako całość propozy-cje zawarte w Karcie 08 nie są wyrazem poszukiwania kompromisu z KPCh i zachowania jednopartyjnych rządów. Wręcz przeciwnie – obecny system polityczny został scharakteryzowany jako niezdolny do naprawy. Nawiązanie do Karty 77 również nie sprzyja otwieraniu przestrzeni do dyskusji, gdyż od razu sugeruje określony, niepozba-wiony moralnego nacechowania podział ról oraz nakierowuje na konfl ikt, który – jak pokazuje przykład Czechosłowacji – zakończył się upadkiem reżimu. Budowanie wizji Federacyjnych Chin w

sytua-cji obowiązywania w chińskim prawie konstytucyjnym „żelaznej” za-sady unitarności można interpretować jako wyraz konfrontacyjnego charakteru Karty 08. Wszystko to składa się na radykalny charakter proponowanych rozwiązań, rozważanych względem dominującej narracji (nie oceniając, oczywiście poszczególnych przywołanych twierdzeń z punktu widzenia ich zasadności, ugruntowania etc.).

Zauważmy, że xianzheng stanowi jeden z ważniejszych elementów składających się na projekt ustrojowy wyrażony w Karcie 08. Choć nie został utożsamiony z demokracją oraz z innymi rozwiązaniami łączonymi z drogą Zachodu, niewątpliwie został z nimi powiązany.

W ten sposób konstytucjonalizm mógł być przez rządzących łatwo skojarzony z Zachodem, naruszaniem funkcjonującego systemu i za-grożeniem dla stabilności, a w efekcie wykluczony z (na wpół wolnej) sfery publicznej. W ten sposób stał się negatywnym bohaterem róż-norodnych wysiłków polegających na inżynierii społecznej poprzez manipulacje językiem i dyskursem. Wobec potraktowania Karty 08 przez elity KPCh jako niebezpiecznej dla status quo i wychodzącej po-za ramy dopuszcpo-zalnego dyskursu, od końca 2008 roku xianzheng stał się jedną z kategorii znajdujących się „na cenzurowanym”. Generalnie przełom pierwszej i drugiej dekady XXI wieku przyniósł stagnację,

W ten sposób konstytucjonalizm mógł być przez rządzących łatwo skojarzony z Zachodem, naruszaniem funkcjonującego systemu i za-grożeniem dla stabilności, a w efekcie wykluczony z (na wpół wolnej) sfery publicznej. W ten sposób stał się negatywnym bohaterem róż-norodnych wysiłków polegających na inżynierii społecznej poprzez manipulacje językiem i dyskursem. Wobec potraktowania Karty 08 przez elity KPCh jako niebezpiecznej dla status quo i wychodzącej po-za ramy dopuszcpo-zalnego dyskursu, od końca 2008 roku xianzheng stał się jedną z kategorii znajdujących się „na cenzurowanym”. Generalnie przełom pierwszej i drugiej dekady XXI wieku przyniósł stagnację,