Ludzie starzy i niepełnosprawni a marginalizacja
3. Kategorie osób starych społecznie i niepełnosprawnych – mechanizmy ich wyłaniania
Niepełnosprawność jest zwykle wymieniana jako przyczyna marginalizacji społecznej. Jest ona cechą jednostek lub zbiorowości odpowiedzialną za niedosto-sowanie ich do wymogów systemu społecznego i eliminowanie ich z określonych
Ludzie starzy i niepełnosprawni a marginalizacja 197 wymiarów porządku społecznego. Wbrew wrażeniu, że jest to głównie problem zdrowotny, okazuje się on poważnym problemem społecznym związanym z sepa-racją i pojawieniem się różnych barier oddzielających ludzi niepełnosprawnych od reszty społeczeństwa [Ostrowska i Sikorska 1996: 17]. W literaturze rozwa-ża się dwa modele niepełnosprawności: medyczny (indywidualny) i społeczny. Model medyczny koncentruje się na tym, że problemy osoby niepełnosprawnej są bezpośrednią konsekwencją jej choroby lub uszkodzenia i jest to indywidual-na sprawa tej osoby. W tym modelu indywidual-najważniejsze jest, aby ukierunkować oso-bę niepełnosprawną na rehabilitację oraz zaakceptowanie przez nią ograniczeń wynikających z jej niepełnosprawności. Chodzi o jak największe zmotywowanie tej osoby do jej usprawnienia i umożliwienia funkcjonowania w takich samych warunkach, w jakich funkcjonują inni ludzie. Model społeczny akcentuje inne, społeczne aspekty problemu niepełnosprawności doświadczane przez osoby nią dotknięte. Są to indywidualne uprzedzenia, nieintegracyjna edukacja, brak dostę-pu do rynku pracy, a także bariery budowlane i transportowe. Ten model odwraca hierarchię przyczyn niepełnosprawności, podkreślając cechy środowiska, które jest nastawione do niej w sposób dyskryminujący [Wapiennik i Piotrowicz 2002: 20-21]. Model społeczny niepełnosprawności odrzuca więc rozpatrywanie tego zjawiska w kategoriach indywidualnej patologii na rzecz rozpatrywania deficy-tów materialnego i społecznego środowiska. Pod pojęciem niepełnosprawności rozumie się tu reakcję społeczną na kalectwo jako na dewiację społeczną i zwią-zane z tym etykietowanie, stygmatyzację i marginalizację [Ostrowska i Sikorska 1996: 19].
W większości, jeśli nie we wszystkich współczesnych społeczeństwach poja-wia się zbiór osób wyłączonych całkowicie lub częściowo z aktywnego udziału w życiu społecznym. Osoby całkowicie wyłączone z udziału są często zmargi-nalizowane społecznie, całkowicie zależne i wymagają nadzoru opiekuńczego. To osoby terminalnie chore, zniedołężniałe, „bez kontaktu”, chore psychicznie i ogólnie zaawansowane w swoich stanach chorobowych i wieku biologicznym. Osoby te wymagają całkowitej opieki, troski, będąc po części lub w znacznej mie-rze izolowane od normalnego życia, „tracąc często znamiona swojego społeczne-go, stratyfikacyjnego ulokowania” [Modrzewski 2007: 191-192].
Osoby stare wyodrębnione według kryterium demograficznego w zasadzie są spychane na margines życia społecznego. Takie zjawisko można nazwać eks-kluzją społeczną lub retrogresją. Jednak większość osób starszych doświadcza nie retrogresji, a ekskluzji, tj. wyłączenia lub społecznej izolacji, przy czym ta izolacja oznacza, że tworzy się dla nich specjalne, autonomiczne środowiska wy-łączone społecznie. W takiej samej sytuacji jest większość osób chorych i nie-pełnosprawnych. Nawet jeśli istnieją regulacje ustawowe dla tych osób, to i tak są one społecznie izolowane, doświadczając takiej samej sytuacji jak osoby stare biologicznie.
198 Anna Dąbrowska
Istnieje wiele negatywnych zjawisk społecznych związanych ze starością: zaniedbania, dyskryminacja ze względu na wiek, nietolerancja czy uprzedzenia. Zjawiska te nasilają się wobec osób będących nie tylko starymi, ale także niepeł-nosprawnymi. Osoby takie są bowiem niejako podwójnie wykluczone społecznie – zarówno z powodu niepełnosprawności, jak również z powodu starzenia się. Wśród postaw wobec osób niepełnosprawnych pojawiają się litość i miłosierdzie, które odzwierciedlają raczej negatywne i nieumiejętne zachowanie odmawiają-ce im równych szans, segregację niepełnosprawności jako jednostek mniej war-tościowych społecznie, wyłączenie społeczne (np. brak dostępu do rehabilitacji i edukacji), a także izolacja rodzin z osobami niepełnosprawnymi [Zych i Kaleta--Witusiak 2006: 33-34].
Jak pokazują badania stratyfikacji (uwarstwienia społecznego), we współcze-snych społeczeństwach występuje „ageizm”, czyli dyskryminacja osób starszych ze względu na ich wiek. Zjawisko to przejawia się jako gorsze i niesprawiedliwe traktowanie oraz ograniczenie zaspokajania potrzeb tych osób bazujące na pew-nych stereotypach dotyczących późnej dojrzałości i starości. Ageizm ma ścisły związek ze zjawiskiem gerontofobii, która polega na irracjonalnym lęku przed ludźmi starymi i kontaktem z nimi, a także na obawie przed procesem starzenia się [Miszczak 2008: 157].
Człowiek od dziecka wychowywany w kulcie młodości i zdrowia w okre-sie późnej dorosłości zaczyna obawiać się własnej starości i negatywnych cech z nią związanych. Charakterystyczne jest, że lęk związany ze starością jest bar-dziej skupiony na cierpieniu i własnej niedołężności niż na śmierci – ta bowiem jest rozumiana jako nieuchronna. Innym lękiem, który dotyczy osób starych, jest lęk przed uzależnieniem od pomocy innych osób, ograniczeniem swobody w ży-ciu oraz ubezwłasnowolnieniem. Uzależnienie od innych osób (także członków najbliższej rodziny) często powoduje, że osoba starsza traci własną podmioto-wość, ponieważ nie są respektowane jej życzenia dotyczące stylu życia [Miszczak 2008: 159].
W ogólnych kategoriach dyskryminacja to utrudnianie dostępu do pewnych pożądanych społecznie dóbr i wartości, jakimi są dochody i władza, prestiż spo-łeczny, wykształcenie i zdrowie. Powoduje ona znalezienie się osób dyskrymino-wanych na niższych szczeblach drabiny społecznej ze względu na ich wiek, a tak-że przyjmuje różne formy. Motak-że mieć charakter bezpośredni, który odnosi się do konkretnego wieku (np. wieku ograniczającego zatrudnienie w danym sektorze gospodarki), lub pośredni, który pozornie nie stanowi bariery dla osoby starszej, ale w praktyce może taką barierą być (np. używanie do dystrybucji pewnych in-formacji tylko wysoce zaawansowanych środków technicznych). Może też być poparta aktami prawnymi, czyli mieć charakter normatywny (np. odmowa bez-płatnych badań lekarskich dla pacjentów w starszym wieku) lub czysto praktycz-ny (np. odmowa udzielania kredytów hipoteczpraktycz-nych nawet dla osób zamożpraktycz-nych,
Ludzie starzy i niepełnosprawni a marginalizacja 199 posiadających zdolność kredytową) [Szatur-Jaworska, Błędowski i Dzięgielew-ska 2006: 216-217].
Dyskryminacja osób starszych ma wiele przyczyn. Najważniejsze wśród nich to funkcjonujące stereotypy dotyczące starości, mówiące o tym, że starzy ludzie są przewrażliwieni na punkcie własnego zdrowia, roszczeniowi, bierni, biedni, nie chcą uczestniczyć w życiu społecznym i nie mają większych potrzeb. Do tego dochodzi „kult młodości” panujący w społeczeństwach świata zachodniego. Ste-reotypy są zatem często następstwem wspomnianej wcześniej gerontofobii [Misz-czak 2008: 162].
Dyskryminacja jest ściśle związana z marginalnością i marginalizacją. Mar-ginalność to niekorzystne położenie społeczne jednostki przejawiające się ogra-niczonym uczestnictwem w określonym porządku społecznym i ograogra-niczonym dostępem do jego podstawowych instytucji, natomiast marginalizacja to proces prowadzący do takiego niekorzystnego położenia [Frieske 1999: 168]. Najwięk-sze narażenie na marginalizację osób starszych w Polsce dotyczy rynku pracy (osoby te mogą być uważane jako „za stare” do wykonywania zawodu i pozosta-wać bezrobotnymi), kontaktów pozarodzinnych, życia politycznego oraz kultury masowej i komunikacji społecznej. Marginalizacja społeczna jest największa, gdy osoby starsze są dodatkowo niepełnosprawne, słabo wykształcone, osamotnione i mają niski status ekonomiczny [Szatur-Jaworska i in. 2006: 219-220].
Praktycznymi przejawami dyskryminacji ludzi starszych są: dystansowanie się lub unikanie kontaktów z tymi ludźmi, dewaluowanie, czyli upowszechnianie przekonań głównie o negatywnych cechach starości, utrwalanie nieprzychylnego dla osób starych prawa (delegitymizacja), celowe izolowanie osób starszych od reszty społeczeństwa (segregacja), biologiczne wyniszczanie ludzi starszych (eks-terminacja), np. poprzez zaniedbania w opiece zdrowotnej [Zych 2001: 124-125].
Jednak dzięki humanizacji życia społecznego osoby te nie są pozostawio-ne same sobie, lecz znajdują się pod opieką instytucji zapewniających pomoc i wsparcie, zatrudniających profesjonalistów z dziedziny pedagogiki, pracy so-cjalnej, terapii, edukacji, prawa działających na rzecz ograniczenia marginalizacji tych osób.