Profilaktyka zaburzeń psychicznych w szkole
2. Zjawisko wykluczenia społecznego i dyskryminacja – ramy definicyjne
Zanim przyjrzymy się bliżej problematyce zdrowia psychicznego i peda-gogicznym implikacjom modelu SEL, warto zdefiniować pojęcia wykluczenia i dyskryminacji. Zgodnie z propozycją zawartą we Wspólnotowym raporcie na
Model SEL jako element wsparcia rozwoju... 177
temat inkluzji społecznej wykluczenie społeczne jest to proces, „poprzez który
jednostki są spychane na krawędź społeczeństwa i przeszkadzający im w pełnym uczestnictwie ze względu na ich ubóstwo lub brak podstawowych umiejętności i możliwości kształcenia ustawicznego lub dyskryminację. Proces ten oddala je od możliwości pracy, dochodu i edukacji, jak również od sieci i aktywności spo-łecznych. Mają one ograniczony dostęp do władzy i instytucji podejmowania de-cyzji, stąd częste poczucie bezradności i niezdolności do kontroli nad decyzjami, które wpływają na ich codzienne życie” [Joint report on social inclusion 2004;
Joint Report on Social Protection 2010]. Za najważniejsze czynniki wywołujące
ten proces uznano niezaspokojenie potrzeb materialnych, dyskryminujące trak-towanie i niemożność kształcenia oraz deficyty samych wykluczonych – „brak podstawowych umiejętności” [Szarfenberg 2006: 102]. Wykluczenie społeczne definiowane jest na ogół w kategoriach nieuczestniczenia bądź niezdolności do uczestniczenia w ważnych aspektach życia zbiorowego (społecznych, gospodar-czych, politycznych i kulturowych) oraz normalnych aktywnościach charaktery-stycznych dla danego społeczeństwa [Frąckiewicz 2005]. W wielu dokumentach zwraca się uwagę, że „to proces dynamiczny i wielowymiarowy, jest często zjawi-skiem kumulatywnym, prowadzącym do wielowymiarowej deprywacji [...] prze-jawia się brakiem lub niewystarczającym poziomem uczestnictwa w głównym nurcie społeczeństwa i dostępu do najważniejszych systemów społecznych (edu-kacja, rynek pracy, władza, itp.)” [Frąckiewicz 2005]. Jego przejawy dotyczą róż-nych aspektów funkcjonowania, mogą skutkować zerwaniem więzi rodzinróż-nych i społecznych, utratą poczucia sensu i sprawstwa [Frąckiewicz 2005]. Natomiast zgodnie z definicją zawartą w dokumencie Narodowa Strategia Integracji Spo-łecznej dla Polski: „Wykluczenie społeczne to brak lub ograniczenie możliwości uczestnictwa, wpływania i korzystania z podstawowych instytucji publicznych i rynków, które powinny być dostępne dla wszystkich” [NSIS 2004: 22]. Z kolei termin „dyskryminacja” w szerszym socjologicznym ujęciu oznacza „mniejsze szanse dostępu do wykształcenia, zawodu, majątku, praw politycznych, prestiżu i innych cenionych dóbr, z tej tylko racji, że ktoś jest członkiem grupy będą-cej przedmiotem przesądów czy negatywnych stereotypów i bez uwzględnienia jego indywidualnych kwalifikacji czy zasług” [Sztompka 2004: 30; por. Giddens 2004]. Jak wynika z powyższych definicji, pojęcia wykluczenia i dyskryminacji nie są tożsame – zjawiska te są jednak ze sobą powiązane, często wzajemnie się warunkują i wzmacniają.
Dyskryminacja i wykluczenie społeczne mogą dotyczyć jednostek lub grup, które:
– nie zostały wyposażone w kapitał życiowy zapewniający im: normalną pozycję społeczną, odpowiedni poziom kwalifikacji, wejście na rynek pracy lub założenie rodziny, co dodatkowo utrudnia dostosowanie się do zmieniających się warunków społecznych i ekonomicznych;
178 Joanna Szafran
– nie mają dostępu do odpowiednich instytucji pozwalających na wyposa-żenie w kapitał życiowy, jego rozwój i pomnażanie lub też instytucje te cechuje nieadekwatność metod wsparcia i brak środków;
– doświadczają przejawów dyskryminacji na skutek ułomności ustawodaw-stwa, kulturowych uprzedzeń i stereotypów;
– posiadają cechy utrudniające im korzystanie z powszechnych zasobów społecznych na skutek niepełnosprawności, choroby lub innych cech indywidu-alnych;
– są przedmiotem niszczącego działania innych osób (np. przemocy, szanta-żu, indoktrynacji) [NSIS 2004: 21].
W praktyce osoby z problemami psychicznymi stanowią grupę, która nie-jednokrotnie, w mniejszym lub większym stopniu, spełnia wszystkie powyższe wskazania i tym samym jest silnie narażona na ryzyko wykluczenia.
Na problem wykluczenia i dyskryminacji można spojrzeć z legislacyjnej, instytucjonalnej oraz systemowej (rodzinnej) perspektywy. Procesy te dotykają zwykle osób najsłabszych, stąd regulacje prawne, czy szerzej wyznawany świato-pogląd w obszarze wolności i godności człowieka, stanowią ważny czynnik oceny poziomu rozwoju całego społeczeństwa. Warto wskazać kilka przykładów takiego humanistycznego ujęcia. I tak, w art. 30 Konstytucji RP czytamy: „Przyrodzo-na i niezbywal„Przyrodzo-na godność człowieka stanowi źródło wolności i praw człowieka i obywatela. Jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiąz-kiem władz publicznych”. Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela z 26 sierpnia 1789 r. w art. 1 stanowi, iż: „Ludzie rodzą się i pozostają wolni i równi w swych prawach. Zróżnicowania społeczne mogą być oparte wyłącznie na pożytku po-wszechnym”. Podobnie w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka z 10 grudnia 1948 r. w art. 1 czytamy: „Wszyscy ludzie rodzą się wolni i równi pod względem swej godności i swych praw. Są oni obdarzeni rozumem i sumieniem i powinni postępować wobec innych w duchu braterstwa”. Z kolei w Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z 1950 r. w art. 14, a także w art. 32 ust. 2 ustawy zasadniczej RP zapisano: „Nikt nie może być dyskryminowany w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny”. Wskazana wyżej zasada niedyskryminacji przeszła znaczną ewolucję i w miarę upływu czasu rozszerzała swój zakres przedmiotowy i podmiotowy. Nie ulega wątpliwości, że obecnie pełni ona rolę fundamentalną, a przy tym korygującą i ochronną [Czapliński 2007; Półtorak 2009].
Mimo powyższych zapisów, pozytywnych wskazań i podejmowanych prób radzenia sobie ze zjawiskiem wykluczenia problem ten może być paradoksalnie coraz bardziej wyraźny. Współcześnie, choć mamy dostęp do coraz większej ilo-ści wszelkiego rodzaju dóbr, osoby, które z różnych względów tego dostępu nie mają, będą podlegać pewnej dyskryminacji (głównie ekonomicznej i zawodowej, ale i tej związanej z dostępem do wiedzy i edukacji). Oprócz stygmatyzacji i
mar-Model SEL jako element wsparcia rozwoju... 179 ginalizacji dokonywanej wprost mamy też często do czynienia z dyskryminacją pośrednią – użyciem pozornie neutralnego przepisu, kryterium lub praktyki, które mogą doprowadzić do szczególnie niekorzystnej sytuacji osób mających okre-ślone cechy w stosunku do osób, które tych cech nie mają [Śledzińska-Simon 2011: 67]. Należy zwrócić uwagę, że osoby z ujawnionymi dysfunkcjami czy ograniczeniami w sferze psychicznej stanowią jedną z głównych grup zagrożo-nych wykluczeniem. W ramach polityki oświatowej i praktyki edukacyjnej nadal istnieje wiele czynników utrudniających procesy adaptacyjne i włączające takie osoby. Problem dotyczy zarówno świadomości decydentów, jak też ograniczeń finansowych, prawnych, metodycznych, a niejednokrotnie także braku wiedzy i umiejętności poszczególnych nauczycieli i opiekunów. W ujęciu instytucjonal-nym dyskryminację/wykluczenie można rozpatrywać m.in. w kategoriach bra-ku wystarczającego zaplecza medycznego i terapeutycznego, zbyt małej liczby placówek integracyjnych, braku nauczycieli wspomagających, nieadekwatnych programów i metod edukacyjnych czy lęku i stereotypów istniejących w głowach „normalnych” ludzi.
Niejednokrotnie sprawcami wykluczenia czy dyskryminacji stają się naj-bliżsi, oni też stanowią czynnik ryzyka wystąpienia czy pogłębiania określonych trudności. Nie chodzi tu jedynie o dysfunkcjonalne wzory zachowań opiekunów czy niekompetencję wychowawczą prowadzącą do dysharmonii rozwojowej, ale także o niezapewnienie dziecku z ujawnionymi trudnościami odpowiednio dobra-nej do jego możliwości ścieżki edukacyjdobra-nej i systemu wsparcia. Te niewłaściwe postawy wiążą się często z mylnym przekonaniem o braku potrzeb rozwojowych i sensowności kształcenia takiego dziecka. Kolejnym przykładem jest traktowa-nie go w inny sposób niż jego rodzeństwo. Przejawem dyskryminacji może być choćby ubliżanie, pomniejszanie wartości osoby, ośmieszanie, naruszanie prywat-ności i intymprywat-ności, ograniczanie wolprywat-ności czy inne formy odbierania i niszczenia poczucia godności.
O ile brak adekwatnych rozwiązań legislacyjnych i instytucjonalnych na po-ziomie państwa pretendującego do miana cywilizowanego powinno dziwić i nie-pokoić, o tyle dyskryminacja czy ostracyzm w ramach systemu rodzinnego dodat-kowo przygnębia, pokazując, jak wiele jest jeszcze do zrobienia.