elastyczność granic i siła poczucia koherencji
3. Wypalenie psychiczne i wykluczenie społeczne a poziom poczucia koherencji
Wypalenie sprawia, że dotychczas lubiana czynność lub główna aktywność życiowa zaczyna coraz bardziej męczyć, człowiek czuje się wyczerpany i znie-chęcony. Mimo prób nie potrafi zwolnić. Wypalenie to stan psychofizycznego wyczerpania organizmu, spowodowany walką z długotrwałym stresem. Stres ten
Radzenie sobie z wymogami życiowymi a ryzyko wykluczenia... 169 wynika z ciągłego niedopasowania możliwości psychofizycznych do sytuacji, co stopniowo niszczy nasze zasoby. Za krótko śpimy, pośpiesznie i niezdrowo jemy, brakuje nam czasu na budowanie relacji z bliskimi czy na spokojny spacer. Nie regenerujemy swoich zasobów intelektualnych, emocjonalnych i fizycznych, a to prowadzi do stanu wypalenia. Dlatego powinniśmy umieć rozpoznawać sygnały, które wysyła nasz organizm. A objawów wypalenia jest wiele i każdy inaczej go doświadcza. Człowiek doznający długotrwałego stresu może mieć problemy ze snem, podwyższone ciśnienie, problemy gastryczne, bóle głowy, spadek odpor-ności i chroniczne zmęczenie, które nie mija po dobrze przespanej nocy czy ty-godniowym urlopie. Taki człowiek odczuwa irytację, przygnębienie, bezsilność, osamotnienie, trudno jest mu się skoncentrować, odczuwa niechęć do pracy.
Christina Maslach, wieloletnia badaczka problematyki wypalenia zawodowe-go, wyróżnia trzy stadia wypalenia zawodowego: (1) stadium wyczerpania emo-cjonalnego, które cechuje subiektywne poczucie nadmiernego zmęczenia i wy-czerpania zasobów, poczucie wyeksploatowania zawodowego i braku możliwości regeneracji sił; (2) stadium depersonalizacji i cynizmu, które można rozpoznać po takich zachowaniach, jak: dystansowanie się do współpracowników, pacjentów, klientów, rozluźnienie więzi emocjonalnej ze współpracownikami; (3) stadium braku poczucia osobistych osiągnięć i kompetencji w związku z wykonywaniem pracy, w tym: negatywna ocena własnych kompetencji zawodowych, obniżone poczucie osobistych dokonań, negatywne ocenianie własnej pracy, brak kontroli nad sprawami życiowymi [Maslach 2010].
Kiedyś uważano, że wypalenie grozi głównie przedstawicielom zawodów związanych z kontaktem z ludźmi, niesieniem im pomocy: lekarzom, pielęgniar-kom, nauczycielom, pracownikom socjalnym, psychologom. Zgodnie z obecną wiedzą na wypalenie narażeni są wszyscy, którzy doświadczają niedopasowania zasobów osobowych i/lub środowiskowych do wymogów życiowych. Wypalenie zawodowe dotyka ludzi bez względu na wiek, zawód i wykształcenie. Bardziej podatne na wypalenie są osoby neurotyczne, nadwrażliwe, o niskim poczuciu własnej wartości, bierne, zależne, postrzegające różne sytuacje bardziej w kate-goriach zagrożenia niż wyzwania.
Wykluczenie społeczne to sytuacja, gdy osoba będąca członkiem społeczeń-stwa nie może w pełni uczestniczyć w ważnych dla niej aspektach życia społecz-nego. Sytuacja ta jest niezależna od jednostki i znajduje się poza jej kontrolą. Wykluczenie społeczne ma charakter wielowymiarowy i może dotyczyć wielu dziedzin życia: edukacji, gospodarki, kultury, polityki. Może mieć postać braku dostępu do różnego rodzaju usług, np. medycznych, społecznych. Ponieważ doty-czy wielu płaszdoty-czyzn życia, trudno podać skończony katalog cech, które decydu-ją o niemożności uczestnictwa – wykluczeniu z życia społecznego. Opracowano wiele koncepcji wykluczenia społecznego. Według Hilary Silver można wyróżnić trzy podejścia do wykluczenia społecznego:
170 Joanna Jarmużek
– wykluczenie społeczne postrzegane jako zerwanie więzi społecznej między jednostką a społeczeństwem, określanej jako solidarność społeczna. Osoba ulega wykluczeniu, gdy nie uczestniczy w życiu zbiorowym lub nie przejawia aktyw-ności obywatelskiej;
– wykluczenie społeczne będące konsekwencją zróżnicowania ekonomicz-nego, podziału pracy, oddzielenia różnych sfer życia zbiorowego. Jednostka ulega wykluczeniu, gdy nie uczestniczy w procesie wymiany dóbr czy usług;
– wykluczenie społeczne stanowiące konsekwencję powstania i działania monopoli różnych grup [Szarfenberg 2008].
Osoba doświadczająca wykluczenia społecznego znajduje się poza grupą ko-rzystającą z dostępu do różnych zasobów, a tym samym korzyści wynikających z przynależności do tej grupy. Wykluczenie może mieć postać ograniczenia praw dostępu do dóbr i usług społecznych, socjalnych, gospodarczych, finansowych, cywilizacyjnych zagwarantowanych tylko dla pewnych grup. Przejawem wyklu-czenia społecznego może być ograniczony dostęp do dóbr i usług, które są dla tej jednostki ważne i istotne dla jej funkcjonowania, np. niemożność znalezienia pra-cy ze względu na wiek czy niepełnosprawność, niemożność zaspokojenia potrzeb ze względu na bardzo niskie zarobki, brak dostępu do usług medycznych w sy-tuacjach pilnych lub wymagających specjalistycznej diagnostyki, niemożność pełnego uczestnictwa w życiu publicznym przez osoby chore i niepełnosprawne, brak dostępu do kultury, brak dostępu do informacji lub do internetu. Najczęściej wymienianymi przyczynami wykluczenia społecznego są ubóstwo i bezrobocie. Grupy najbardziej narażone na wykluczenie społeczne to osoby niepełnospraw-ne, uzależnieni, długotrwale bezrobotni, opuszczający zakłady karniepełnospraw-ne, kobiety sa-motnie wychowujące dzieci, osoby o niskich kwalifikacjach zawodowych, starsze osoby samotne, bezdomni, dzieci wychowujące się poza rodziną, imigranci oraz członkowie mniejszości narodowych [Szarfenberg 2008].
Wiele badań wskazuje, że osoby znajdujące się w sytuacji trudnej, deprywa-cyjnej, charakteryzującej się długotrwałą obecnością stresorów i zarazem sku-tecznie radzące sobie z zaistniałą sytuacją to osoby o wysokim poziomie poczucia koherencji i/oraz wysokim poziomie poczucia sensowności [Antonovsky 2005; Szymona 2008]. Adekwatna ocena poznawcza i emocjonalna stresora, dobór od-powiedniej strategii radzenia sobie to jedne w wielu mechanizmów efektywnie stosowanych przez osoby z wysokim poziomem SOC. Co więcej, taka osoba po-trafi korzystać z zasobów wewnętrznych, takich jak: wiedza, poziom SOC, umie-jętności, doświadczenie życiowe, zawodowe, a także zewnętrznych (środowisko-wych), takich jak: znajomości, wsparcie poznawcze i emocjonalne od otoczenia, zasoby finansowe, majątkowe i wiele innych. Nie należy zapominać o umiejętno-ściach osoby z wysokim poziomem SOC do przesuwania granic i elastycznego radzenia sobie z trudnościami.
Radzenie sobie z wymogami życiowymi a ryzyko wykluczenia... 171
4. Podsumowanie
Teoria Aarona Antonovsky’ego stanowi ważny głos w wyjaśnianiu takich zja-wisk, jak wykluczenie i wypalenie. Ważnym zagadnieniem jest umiejętność radze-nia sobie w trudnych sytuacjach życiowych oraz korzystaradze-nia z dostępnych zaso-bów osobowych i środowiskowych. Osoba potrzebująca pomocy, doświadczająca trudnej sytuacji życiowej, trudnych zdarzeń lub wymagań, może otrzymać pomoc społeczną, instytucjonalną i środowiskową. Istotne są tutaj dyspozycje wewnętrz-ne, umożliwiające efektywne korzystanie z pomocy. Ujęcie salutogenetyczne po-kazuje, jak osoby o niskim i wysokim poziomie SOC rozumieją otaczającą je rzeczywistość, czy dostrzegają zasoby i czy potrafią z nich korzystać. Antonovsky zauważył tę prawidłowość już u osób, które doświadczyły traumatycznych dłu-gotrwałych przeżyć w obozach koncentracyjnych. Osoby z wysokim poziomem SOC potrafiły poradzić sobie z traumą, pozostać zdrowe i wysoko funkcjonują-ce oraz odczuwały satysfakcję życiową. Z kolei osoby z niskim poziomem SOC wciąż tkwiły w traumie, stresie i nie potrafiły korzystać z oferowanej im pomocy [Antonovsky 2005].
Literatura
Antonovsky A., 2005, Rozwikłanie tajemnicy zdrowia, Warszawa: IPiN. Bishop G.D., 2000, Psychologia zdrowia, Wrocław: Astrum.
Czaja I., 2001, Poczucie koherencji a odległe następstwa stresu pourazowego u osób represjono-wanych w Polsce z przyczyn politycznych w latach 1944-56, Psychiatria Polska, 35(6), 921- 935.
Dąbrowska A., 2008, Sense of coherence and coping with stress in fathers of children with develop-mental disabilities, Polish Psychological Bulletin, 39(1), 29-34.
Dobrzańska-Socha B., 2013, Sytuacja utraty zdrowia. Problemy psychologiczne osób z kalectwem nabytym, Kraków: Wyd. UJ.
Edman L., Arsen J., Hagglund H., Gardulf A., 2001, Health related quality of life, symptom dis-tress and sense of coherence in adult survivors of allogeneic stem-cell transplantation, European Journal of Cancer Care, 10, 124-130.
Ferrajão P.C., Oliveira R.A., 2016, The effects of combat exposure, abusive violence, and sense of co-herence on PTSD and depression in Portuguese colonial war veterans, Psychological Trauma: Theory, Research, Practice, and Policy, 8(1), 1-8.
Hakanen J.J., Feldt T., Leskinen T., 2007, Change and stability of sense of coherence in adulthood: Longitudinal evidence from the Healthy Child study, Journal of Research in Personality, 41, 602-617.
Hochwälder J., Forsell Y., 2011, Is Sense of Coherence Lowered by Negative Life Events?, Journal of Happiness Studies, 12(3), 475-492.
Januszewski A., 2011, Sense of Coherence Questionnaire (SOC-29). A comparison of the classical and hierarchical sense of coherence model, w: The Multidisciplinary Approach to Health and Disease. Selected Papers, red. K. Janowski, S. Steuden, Lublin: CPPP Scientific Press.
172 Joanna Jarmużek
Jarmużek J., 2014, Podmiotowość w edukacji a poziom poczucia koherencji, w: Polityczne uwikła-nia systemów edukacyjnych. Badawczy problem społeczny, red. K. Przyszczypkowski, T. Polak I. Cytlak, Poznań: WN UAM.
Jawor M., Szproch A. Dimter A., Kuleta M., Dudek D., 2002, Poczucie koherencji, style radzenia sobie a adaptacja po zabiegu histerektomii, Psychiatria Polska, 36(5), 759-770.
Kossakowska M., 2007, Wybrane psychospołeczne uwarunkowania jakości życia w stwardnieniu rozsianym, Psychologia Jakości Życia, 6(2), 167-187.
Kurowska K., Zachulska E., 2013, Poczucie koherencji a style radzenia sobie ze stresem u kobiet po operacji usunięcia macicy, Current Gynecologic Oncology, 11(1), 42-54.
Lindstrom B., Eriksson M., 2005, Salutogenesis, Journal of Epidemiology and Community Health, 59, 440-442.
Love P., Goh, Yang M., Hogg K., Robson S., Irani Z., 2011, Burnout and sense of coherence among residential real estate brokers, Safety Science, 10(49), 1297-1308.
Maslach Ch, 2010, Pokonać wypalenie zawodowe, Warszawa: Wolters Kulwer Polska.
Motyka M., Dziubak M., Jędrusik P., 2014, Poczucie koherencji a jakość życia pacjentek leczonych z powodu raka piersi, Przegląd Lekarski, 5, 270-273.
Nilsson B., Holmgren L., Stegmayr B., Westman G., 2003, Sense of coherence – stability over time and relation to health, disease and psychological changes in a general population: a longitudinal study, Scandinavian Journal of Public Health, 31, 297-304.
Olsson M.B., Hwang C.P., 2002, Sense of coherence in parents of children with different develop-mental disabilities, Journal of Intellectual Disability Research, 46(7), 548-559.
Pasikowski T., 2000, Stres i zdrowie, Poznań: Wyd. Fundacja Humanitora.
Pasikowski T., 2008, Co z tym zdrowiem? Pytania ważne i mniej ważne, w: Zdrowie i choroba. Problemy teorii, diagnozy i praktyki, red. J. Brzeziński, L. Cierpiałkowska, Gdańsk: GWP. Pisula E., Kossakowska Z., 2010, Sense of coherence and coping with stress among mothers and
fa-thers of children with autism, Journal of Autism and Developmental Disorder, 40(12), 1485-1494. Rynkiewicz-Andryśkiewicz M., Andryśkiewicz P., Curyło M., Czernicki J., 2014, Analiza przydat-ności oceny poziomu poczucia koherencji w chorobach somatycznych i psychicznych, Przegląd Medyczny, 4, 365-374.
Schnyder U., Buchi S., Sensky T., Klaghofer R., 2000, Antonovsky’s sense of coherence: trait or state?, Psychotherapy and Psychosomatics, 69, 295-311.
Sęk H., Pasikowski T. (red.), 2001, Zdrowie – stres – zasoby. O znaczeniu poczucia koherencji dla zdrowia, Poznań: Wyd. Fundacja Humanitora.
Sęk H., Cierpiałkowska L., 2016, Psychologia kliniczna, Warszawa: WN PWN. Strelau J., 2000, Psychologia. Podręcznik akademicki, Gdańsk: GWP.
Szarfenberg R., 2008, Pojęcie wykluczenia społecznego, w: Przeciw wykluczeniu społecznemu, red. M. Duda, B. Gulla, Kraków: PAT.
Szymona K., 2008, Zaburzenia nerwicowe a poczucie koherencji: czynniki chroniące przed zacho-rowaniem, Łódź: Wyd. Wyższej Szkoły Humanistyczno-Ekonomicznej.
Świętochowski W., 2004, Poczucie koherencji a wypalenie się w zawodzie nauczyciela, Folia Psychologica, 8, 55-66.
Yoko K., Makoto N., Miki I., Shoko O., Mihoko T., Miyoko N., 2014, Relationship between de-pressive state, job stress, and sense of coherence among female nurses, Indian Journal of Occupational & Environmental Medicine, 18(1), 32-35.
Zielińska-Więczkowska H., Miłowska M., Rybicka R., Muszalik M., Kędziora-Kornatowska K., 2013, Poczucie koherencji (SOC) a postawy życiowe osób starszych zamieszkujących w do-mach pomocy społecznej (DPS), Psychogeriatria Polska, 10(1), 23-32.
Zwoliński M., 2000, Kontrowersje dotyczące struktury czynnikowej Kwestionariusza Orientacji Życiowej (skali SOC) A. Antonovsky’ego i ich rozstrzygnięcie w odniesieniu do próby uczniów ostatnich klas średnich szkół zawodowych, Przegląd Psychologiczny, 43(3), 291-308.
Radzenie sobie z wymogami życiowymi a ryzyko wykluczenia... 173