Ludzie starzy i niepełnosprawni a marginalizacja
2. Starość i niepełnosprawność jako kategoria społeczna
Starzenie się jest procesem złożonym, ujawniającym się w trzech wymiarach: biologicznym (fizjologicznym), psychologicznym i społecznym. Jest on definio-wany jako okres, w którym procesy biologiczne, psychiczne i społeczne zaczyna-ją oddziaływać synergicznie, prowadząc do naruszenia równowagi biologicznej i psychicznej człowieka bez możliwości przeciwdziałania temu zjawisku [Zych 2001: 202]. W wymiarze biologicznym starzenie się to naturalny i nieodwracalny proces zmiany metabolizmu oraz właściwości fizykochemicznych komórek pro-wadzący do upośledzenia samoregulacji i regeneracji organizmu, a także zmian morfologicznych i czynnościowych jego tkanek i narządów. Następuje wtedy wy-gaszanie funkcji narządów i układów, stopniowo uniemożliwiające utrzymanie homeostazy, czyli równowagi środowiska wewnętrznego organizmu, prowadząc w ten sposób do zwiększenia prawdopodobieństwa śmierci. W wymiarze psy-chologicznym starzenie się jest ciągłym procesem zmian obejmującym zmiany psychiczne odnoszące się do samoświadomości jednostki, takie jak: poznanie, sa-moocena, motywacja i odczucia. W wymiarze społecznym oznacza ono przecho-dzenie przez kolejne stadia cyklu życiowego jednostki w jej rolach społecznych [Zych i Kaleta-Witusiak 2006: 28]. W starości zmienia się sytuacja społeczna człowieka – przestaje on być aktywny zawodowo, przez co znacznie ogranicza swoje kontakty społeczne i nie zaspokaja niektórych potrzeb społecznych, co wpływa istotnie na jego osobowość.
Starość jest kategorią pojęciową, którą można odnieść do wszystkich (do-wolnych) kategorii społecznych, pod warunkiem że wyodrębniona przez nas kategoria charakteryzuje się cechami przypisanymi i doświadczonymi przez
de-194 Anna Dąbrowska
mograficznie lub biologicznie wyodrębnione osoby stare. Jest rzeczywistością, która młodych ludzi napawa lękiem, a którą ludzie starzy nie najlepiej znoszą. Niektórzy wręcz utożsamiają starość z nieuleczalną chorobą czy śmiercią, inni nie przyjmują jej do wiadomości, starając się pokazać, że są „wiecznie młodzi” i sprawni. Jednak jak twierdzi Georges Minois [1995: 12], wszystko to świadczy o ogólnym spadku wartości, jakiemu podlega starość we współczesnym świecie. Człowiek nierzadko opanowany jest obsesją ocalenia własnej indywidualności po śmierci, co może odbijać się negatywnie na jego życiu. Kierowany jest lę-kiem przed śmiercią, traumatycznym przeżyciem w obliczu pustki lub nicości, jaka może nastąpić po śmierci [Morin 2008: 109-117]. To przeżycie prowadzi do tego, że w zasadzie „wszystkie ludzkie kultury można odczytać jako pomysłowe wynalazki stworzone z myślą o czynieniu znośnym życia ze świadomością wła-snej śmiertelności” [Bauman 2008: 56]. Ze społecznego punktu widzenia i w oce-nie społecznej starym jest ten, kto oce-nie rokuje nadziei na kontynuację ról spo-łecznych służących reprodukcji dowolnego wymiaru rzeczywistości ludzkiej, np. ekonomicznej lub kulturowej. Jednak znaczna liczba osób starych uwolniona jest w części bądź całkowicie od udziału w procesach reprodukcyjnych w związku z ich kwalifikacją medyczną jako osoby niepełnosprawne, także współtworzące kategorię osób zależnych.
Według kryterium demograficznego osoby stare to osoby powyżej określo-nego wieku (od wczesnej starości, czyli między 60. a 74. rokiem życia). Kryteria biologiczne i psychologiczne mówią o osobach starszych jako osobach wykazu-jących obniżoną sprawność fizyczną i psychiczną. Natomiast kryterium ekono-miczne i socjalne mówi o osobach starych jako osobach, które osiągnęły wiek emerytalny i są nieaktywne zawodowo [Zych 2001: 203].
Badania pokazują, że wydłużaniu się przeciętnego czasu życia nie towarzyszy wydłużanie okresu aktywnej i pomyślnej starości. Na podstawie analizy porów-nawczej samooceny stanu zdrowia osób starszych w Polsce, dokonanej na prze-strzeni ostatnich kilkudziesięciu lat, nasuwa się wniosek, że znacznie większy odsetek tych osób ocenia ten stan jako zły lub raczej zły. Wiąże się to ze znacznie wyższym poziomem oczekiwań dotyczących jakości życia w okresie starzenia się, a także głoszonym w środkach masowego przekazu kultem młodości, który powoduje, że coraz trudniej jest zaakceptować starość z jej słabościami i niedo-maganiami niż dawniej, bowiem wcześniej te zjawiska były w dużej mierze uwa-żane za normalne [Bień 2002: 36-37].
Osoby starsze odczuwają wiele dolegliwości związanych z wiekiem. Można je podzielić na kilka grup: dolegliwości ogólne, bóle stawów i kręgosłupa, dole-gliwości układu sercowo-naczyniowego, zawroty głowy lub zaburzenia równo-wagi połączone z upadkami, dolegliwości układu nerwowego, dolegliwości ukła-du moczowego, dolegliwości ukłaukła-du pokarmowego. Z przeprowadzonych badań [Bień 2002: 41] wynika, że jedna czwarta populacji osób starszych posiadała
jed-Ludzie starzy i niepełnosprawni a marginalizacja 195 ną lub dwie dolegliwości o stałym charakterze, natomiast prawie dwie trzecie tych osób miało trzy lub więcej dolegliwości.
Fakt ten wpływa niewątpliwie na niską samoocenę stanu ich zdrowia, jak rów-nież na poczucie niższej jakości ich życia. Szczególnie uciążliwe dla osób star-szych są deficyty funkcjonalne w zakresie wzroku i słuchu. Jeśli chodzi o wzrok, to dla ponad połowy badanych osób korekcja wzroku za pomocą okularów daje zadowalający wynik. Jednakże aż dwie trzecie pozostałej grupy uskarża się na słabe widzenie mimo używania okularów. W zakresie wady słuchu jest gorzej, bowiem tylko nieliczni z populacji starszych osób niedosłyszących używają apa-ratów słuchowych, a wielu po prostu nie widzi potrzeby używania tych urządzeń [Bień 2002: 48-49]. Należy jeszcze wspomnieć o niedogodnościach wynikają-cych z osłabienia sprawności w zakresie ruchu (sprawności lokomocyjnej), gdyż warunkuje ona samodzielność funkcjonowania osoby starszej w środowisku. Można wyróżnić cztery kategorie sprawności lokomocyjnej: I grupa – chodzący swobodnie, II grupa – chodzący z trudnością, III grupa – niewychodzący z domu, IV grupa – niewychodzący z łóżka (obłożnie, przewlekle chorzy) [Halicka 2006: 243]. Ta sprawność warunkuje pozytywną samoocenę stanu zdrowia – aż 93% osób oceniających pozytywnie stan swojego zdrowia nie ma problemów w zakre-sie lokomocji, natomiast aż 97% osób bez sprawności lokomocyjnej ocenia swój stan zdrowia negatywnie. Jest oczywiste, że sprawność lokomocyjna pogarsza się z wiekiem. Na przykład liczba osób nieopuszczających swoich mieszkań lub niezdolnych do poruszania się w grupie późnej starości jest czterokrotnie większa niż w grupie wczesnej starości. Sprawność lokomocyjną mogą poprawić środki pomocnicze, takie jak: laska, kula, balkonik lub wózek inwalidzki – dzięki nim osoby te nie muszą być uzależnione od pomocy opiekuna. Ponadto mogą one zwiększyć poczucie bezpieczeństwa tych osób, które są narażone na upadki [Bień 2002: 45-55].
Osoby powyżej 75. roku życia, których odsetek stale rośnie, cechują się coraz częściej niedołęstwem, czego konsekwencją jest stałe uzależnienie od otoczenia [Ostrowska i Sikorska 1996: 30]. Wykazują one zwykle bardzo małą sprawność życiową, na którą składa się wspomniana sprawność lokomocyjna, zdolność do samoobsługi (samodzielnego wykonywania czynności higienicznych, np. mycia i ubierania się) oraz zdolność do wykonywania instrumentalnych codziennych czynności (np. przygotowania posiłków, sprzątania mieszkania). W ujęciu socjo-logicznym zależność jest stanem, który przejawia się w interakcjach społecznych między jednostką a inną osobą, grupą lub instytucją, które dysponują wartościa-mi niezbędnywartościa-mi do zaspokojenia istotnych potrzeb jednostki [Synak 1990: 88]. Istnieje wiele przyczyn niesprawności osób starszych prowadzących do ryzyka uzależnienia. Przyczyny te można podzielić na dwie kategorie: zdrowotne i spo-łeczne. Wśród przyczyn zdrowotnych należy wymienić: przewlekłą chorobę so-matyczną lub psychiczną, zespoły geriatryczne, upośledzenie zmysłów, kalectwo,
196 Anna Dąbrowska
niedożywienie oraz zaawansowaną starość. Do przyczyn społecznych zaliczamy: złe warunki bytowe, ubóstwo, samotne zamieszkiwanie, zespoły utraty (wdo-wieństwo, odejście dzieci itp.) oraz wydarzenia losowe [Halicka 2006: 244]. Istotna jest możliwość przystosowania się do niesprawności osób starszych. Dużą rolę odgrywa tu psychika, dla której znaczenie może mieć albo nagłość zmiany w przypadku utraty sprawności fizycznej, albo jej stopień. Przystosowanie się do niepełnosprawności zależy w znacznej mierze od „ja mediacyjnego”, które po-zwala różnicować osoby starsze w ich percepcji, interpretacji i ewaluacji. Wśród głównych kryteriów różnicujących należy wymienić łatwiejsze przystosowanie się osób niepełnosprawnych od wczesnego wieku i wnoszące tę niepełnospraw-ność do ich starości wobec osób nabywających tej niepełnosprawności dopiero w starszym wieku [Halicka 2006: 245].
Stały wzrost kategorii ludzi niepełnosprawnych spowodowany jest wieloma czynnikami zdrowotnymi, medycznymi oraz mikro- i makrospołecznymi. Czę-sto czynniki medyczne są główną przyczyną tego, że dana osoba staje się osobą niepełnosprawną. Przewlekłe choroby, np. choroby układu krążenia, choroby reu-matoidalne, zaburzenia neurologiczne i psychiczne, mogą powodować nieodwra-calne stany dysfunkcji organizmu. Choroby te mają ścisły związek z rozwojem cywilizacji, a zatem istotny jest tu ich kontekst społeczny [Ostrowska i Sikorska 1996: 28-29]. Nieustanne, skumulowane działanie makrostresorów w postaci za-grożeń stabilności, bezpieczeństwa społecznego i ekonomicznego często powo-duje nie tylko spadek odporności psychicznej, ale także somatycznej społeczeń-stwa, co w konsekwencji prowadzi do osłabienia kondycji zdrowotnej [Ostrowska i Sikorska 1996: 30].
Nasuwa się zatem pytanie: czy podejmowane są próby pomocy osobom star-szym i niepełnosprawnym? Zwykle w takich sytuacjach liczy się na inicjatywę społeczną. W naukach społecznych nie ma jednolitej teorii, która by pokazywała przełamanie granicy między inkluzją a ekskluzją. Istnieje więc potrzeba opraco-wania jednolitej, wieloaspektowej, interdyscyplinarnej koncepcji opisującej i wy-jaśniającej fenomen społecznego uczestnictwa i społecznego wykluczenia doty-czący osób starych i niepełnosprawnych, bowiem tylko taka teoria może stanowić podstawę racjonalnego projektowania różnych form integracji w systemie osób wyłączonych lub marginalizowanych.