Mechanizmy radzenia sobie a poziom poczucia koherencji

Udowodniono, że posiadane zasoby oraz poziom poczucia koherencji mają istotny wpływ na radzenie sobie z sytuacjami trudnymi: przesilenia oraz wyklu-czenia (deprywacji)2. Każdy z tych stanów niesie inne wyzwania dla osoby: prze-silenie – zminimalizowanie wpływu czynników destabilizujących życie jednostki i wywołujących stan silnego zaburzenia równowagi, wykluczenie – przywrócenie dostępu do dóbr istotnych dla dobrostanu osoby, zniwelowanie deprywacji za-sobów istotnych dla osoby lub potrzeb. Obie te sytuacje wymagają określonych działań zaradczych. Salutogeneza umożliwia powiązanie zasobów osoby (we-wnętrznych i ze(we-wnętrznych) z mechanizmami radzenia sobie. Warto podkreślić, że sama nieumiejętność korzystania z zasobów może prowadzić do wykluczenia. Poziom poczucia koherencji z jednej strony jest więc zasobem osobniczym, z dru-giej – determinuje umiejętność efektywnego wykorzystywania zasobów osoby w różnych sytuacjach i stosowanie adekwatnych mechanizmów radzenia sobie.

Antonovsky dzieli stresory na trzy rodzaje: stresory przewlekłe (choroba, mobbing, przemoc), ważne wydarzenia życiowe (narodziny dziecka, ślub, śmierć bliskiej osoby, nowa praca) oraz kłopotliwe wydarzenia codzienne (awaria sprzę-tu, kłótnia, stresująca wizyta). Każde z nich wymaga reakcji, jednak różnią się od

2 Przywołuję jedynie wybrane ustalenia empiryczne. Udowodniono, że poczucie koherencji ma istotny wpływ na radzenie sobie z nagłą niepełnosprawnością [Dobrzańska-Socha 2013; Olsson i Hwang 2002] i autyzmem dziecka [Pisula i Kossakowska 2010], transplantacją szpiku u osób bli-skich [Edman i in. 2001] oraz że radzenie z chorobą, samotnością i starzeniem jest efektywniejsze u osób z wysokim SOC [Zielińska-Więczkowska i in. 2013; Jawor i in. 2002]. Taką samą zależność zaobserwowano w przypadku występowania i nasilenia zjawiska PTSD [Ferrajão i Oliveira 2016] oraz wypalenia zawodowego [Rynkiewicz-Andryśkiewicz i in. 2014; Świętochowski, 2004; Love i in. 2011; Yoko i in. 2014]. Bardzo ciekawe badanie przeprowadzono wśród ojców dzieci ze spe-cyficznymi trudnościami w uczeniu się – ojcowie z niskim SOC częściej unikali własnych dzieci, a ojcowie z wysokim SOC wspierali dzieci, angażowali się w ich naukę i planowali pomoc dla dzieci [Dąbrowska 2008].

162 Joanna Jarmużek

siebie jakościowo. Stan napięcia pojawia się wtedy, gdy nie mamy gotowej reak-cji adaptacyjnej na wymóg życiowy. Każdy wymóg generuje stan napięcia, który może mieć negatywne, neutralne bądź pozytywne skutki dla osoby w zależności od poziomu poczucia koherencji osoby, a w konsekwencji – jej umiejętności po-radzenia sobie z tym napięciem.

Według transakcyjnej teorii stresu Richarda S. Lazarusa i Suzan Folkman stre-sem jest określona relacja między osobą a otoczeniem, która oceniania jest jako obciążająca lub przekraczająca jej zasoby i zagrażająca jej dobrostanowi [Strelau 2000: 470]. Badacze tłumaczyli stres jako reakcję, która pojawia się wtedy, kiedy sytuacja postrzegana jest jako (potencjalnie) udaremniająca realizację jakiegoś stanu motywacyjnego, powodując wzmożenie afektu i uruchomienie procesów regulacyjnych, których celem jest opanowanie pobudzenia emocjonalnego oraz optymalna kontynuacja efektywnego funkcjonowania. Według Lazarus i Folkman stres i emocje są wynikiem procesów poznawczych, czyli sposobu oceny i zrozu-mienia sytuacji przez człowieka, a stres może być traktowany jako rodzaj relacji między człowiekiem a środowiskiem. Lazarus taką reakcję nazywa „transakcją”, biorąc pod uwagę jej relacyjny charakter dotyczący wzajemnego oddziaływania na siebie człowieka i otoczenia.

W tym kontekście badacze dużą wagę przykładali do oceny przez osobę włas- nych doświadczeń i sposobów radzenia sobie z problemami pojawiającymi się w trakcie różnych zdarzeń [Pasikowski 2008]. Według nich istnieje wiele sposo-bów radzenia sobie ze stresem, które pomagają zarówno w rozwiązaniu proble-mu, jak i w opanowaniu emocji. Wyróżnili następujące sposoby radzenia sobie ze stresem: poszukiwanie informacji, podejmowanie działań i powstrzymanie się od działania. Do swojej transakcyjnej teorii stresu wprowadzili dwa istotne pojęcia: ocena pierwotna i ocena wtórna [Pasikowski 2008]. Ocena pierwotna dotyczy procesu oceny znaczenia danej transakcji dla położenia osoby i transakcja ta może być: bez znaczenia, sprzyjająco-pozytywna lub stresująca. Lazarus twierdzi, że w transakcji postrzeganej jako stresująca można wyróżnić trzy podtypy: strata/ krzywda, zagrożenie i wyzwanie. Postrzeganie straty/krzywdy dotyczy zaistnie-nia niekorzystnego dla jednostki zdarzezaistnie-nia, szkody lub urazu. Pojęcie zagrożezaistnie-nia może odnosić się do takich samych szkód, lecz oznacza, że nie wystąpiły one jeszcze i są antycypowane. Natomiast wyzwanie wskazuje na własną ocenę moż-liwości opanowania sytuacji lub zyskania czegoś. Ocena wtórna związana jest natomiast z wartościowaniem możliwości i zasobów radzenia sobie, tj. oszacowa-niem strategii radzenia sobie ze stresem. Bierze ona pod uwagę koszty i prawdo-podobieństwo sukcesu.

Warto odnieść transakcyjną teorię stresu Lazarusa i Folkman do teorii salu-togenezy Antonovsky’ego. Poczucie koherencji determinuje postrzeganie okre-ślonej sytuacji, a więc i pośrednio reakcję danej osoby na wyzwanie. U osób o wysokim poziomie poczucia koherencji rzadziej dochodzi do uznania bodźca za

Radzenie sobie z wymogami życiowymi a ryzyko wykluczenia... 163 stresor, czyli do powstania napięcia fizjologicznego i psychicznego. Poczucie ko-herencji wpływa na ocenę pierwotną (wyzwanie, zagrożenie lub strata) i na style radzenia sobie (aktywno-poznawcze, aktywno-behawioralne, unikowe), a zatem na zasoby i poziom zdrowia [Pasikowski 2008: 62-75]. Silne poczucie koherencji powoduje, że dany bodziec jest odbierany jako wyzwanie, a nie zagrożenie.

Kolejną ważną cechą odróżniającą osoby o wysokim i niskim poczuciu ko-herencji jest elastyczność i adekwatność w doborze strategii radzenia sobie. Kto w razie kontaktu z dotkliwym lub przewlekłym stresorem z większym prawdo-podobieństwem zachowa się w sposób szkodliwy dla zdrowia, zacznie więcej palić, będzie zaprzeczał swoim objawom, uciekał przed problemem, a u kogo zachodzi większe prawdopodobieństwo zachowań adaptacyjnych? W sposób bar-dziej sprzyjający zdrowiu będzie się oczywiście zachowywał człowiek o silnym poczuciu koherencji [Sęk i Pasikowski 2001: 56]. Bardziej prawdopodobne jest, że trafnie oceni on charakter i zakres problemu, że potraktuje problem jako wy-zwanie, wybierze z repertuaru zasobów te, które najlepiej pasują do problemu, i wykorzysta je w sposób najbardziej efektywny, że będzie potrafił poradzić sobie również emocjonalnie oraz zredukować napięcie i lęk do poziomu, który umożli-wi mu sprawne działanie.

Człowiek o silnym poczuciu koherencji jest przekonany, że problemy można rozwiązać, zrozumieć, próbuje więc opanować chaos, rozświetlić to, co niezro-zumiałe. Z kolei człowiek o słabym poczuciu koherencji, przekonany, że chaos jest czymś nieuniknionym, rezygnuje z jakichkolwiek prób zrozumienia czy po-konania stresora. Próbuje sobie radzić z problemem, ale bez przepo-konania i nie-skutecznie, koncentrując się wyłącznie na radzeniu sobie z emocjonalną stroną problemu. Człowiek o silnym poczuciu koherencji będzie dobierał strategię roz-wiązania problemu w sposób elastyczny. Ten sam styl radzenia sobie, ten sam wzorzec zachowania czy mechanizm obronny może być funkcjonalny, skuteczny lub dysfunkcjonalny w zależności od natury problemu [Kurowska i Zachulska 2013].

W tabeli 1 przedstawiono taksonomię George’a D. Bishopa strategii radzenia sobie, które zostały podzielone na dwa typy: zorientowane na problem i zorien-towane na emocje. Oba typy strategii są korzystne w określonych warunkach i dobrze je posiadać w swoim repertuarze zachowań [Bishop 2000; Sęk i Cierpiał-kowska 2016]. Siły poczucia koherencji nie można utożsamiać ze stylem radze-nia sobie. W życiu spotykamy wiele różnych stresorów, zarówno pozytywnych, jak i negatywnych, krótkotrwałych i nieprzerwanych, mniej lub bardziej pod-dających się obiektywnej kontroli, pochodzenia wewnętrznego i zewnętrznego, specyficznych dla danej jednostki, ściśle związanych z określoną rolą społeczną i sytuacją lub uniwersalnych, wybieranych przez nas samych lub narzucanych z zewnątrz. Jeżeli człowiek próbuje radzić sobie z problemem zawsze w ten sam sposób – walcząc, uciekając lub godząc się, szukając pomocy u innych lub

pole-164 Joanna Jarmużek

gając wyłącznie na sobie, zaprzeczając, stosując racjonalizację, sublimację – to nie uwzględnia charakteru stresora, jego specyfiki, a tym samym zmniejsza swoje szanse na skuteczne poradzenie sobie. Ludzie o silnym poczuciu koherencji wy-bierają określoną strategię radzenia sobie, najbardziej ich zdaniem adekwatną do danego stresora, a tym samym do danej sytuacji.

Poczucie koherencji nie jest więc stylem radzenia sobie, ale wewnętrzną właś- ciwością osoby pozwalającą na elastyczne dobieranie zasobów do wyzwania i adekwatne reagowanie na różne sytuacje trudne (przeciążenia lub deprywacji). Wysoki poziom poczucia koherencji będzie więc bezpośrednio wpływać na umiejętność korzystania z zasobów wewnętrznych i zewnętrznych, podejmowa-nia strategii rozwiązywapodejmowa-nia problemów adekwatnych do danej sytuacji oraz sku-tecznego korzystania z sieci wsparcia.

Tabela 1. Taksonomia strategii radzenia sobie

Strategia Opis

Zorientowane

na problem ^{aktywne radzenie sobie podjęcie bezpośrednich działań w celu usu-}nięcia lub obejścia stresora bądź osłabienia jego efektów

planowanie rozważanie sposobów radzenia sobie z da-nym stresorem

ograniczenie konkurujących

działań ^{odłożenie na bok wszelkich innych działań} i skupienie się na stresorze odsunięcie problemu czekanie na sprzyjające warunki do działania szukanie wsparcia społecznego

z pobudek poznawczych ^{szukanie rady, pomocy lub informacji} zorientowane

na emocje ^{szukanie wsparcia społecznego} z pobudek emocjonalnych ^{szukanie współczucia, zrozumienia, wsparcia} moralnego pozytywna reinterpretacja powtórna ocena problemu w pozytywnym

świetle

akceptacja przyjęcie do wiadomości danej sytuacji i zgo-da na nią

zaprzeczanie odmowa uznania realności sytuacji

zwrot ku religii modlitwa, prośba o pomoc, pociecha ducho-wa

koncentracja na emocjach skupienie się na negatywnych odczuciach w celu ich przewartościowania

oderwanie behawioralne ograniczenie działań w celu usunięcia streso-ra lub całkowite poddanie się

oderwanie psychologiczne podjęcie innych działań w celu odwrócenia uwagi od sytuacji

Radzenie sobie z wymogami życiowymi a ryzyko wykluczenia... 165