Interesujące z perspektywy polskiej pedeutologii są trzy kategorie teo-retyczne rozwijane w refl eksji nad zawodem nauczyciela na Ukrainie: profesjona-lizacja zawodu, mistrzostwo pedagogiczne oraz talent pedagogiczny.
Profesjonalizm łączony jest z karierą człowieka (sukcesem) i charakteryzuje
się następującymi cechami: zdolnościami przewidywania, umiejętnościami ko-munikacyjnymi, wykształceniem, systematycznością, myśleniem analitycznym, samokontrolą, przedsiębiorczością, przeciwdziałaniem sytuacjom kryzysowym, dążeniem do nieustannego samodoskonalenia, dobrym poinformowaniem, do-świadczeniem, wiedzą zawodową, kulturą pedagogiczną, świadomością celów zawodowych, zainteresowaniem pracą, świadomością uwarunkowań rozwoju zawodowego, umiejętnością zachowania się w sytuacjach niestandardowych. Właściwości profesjonalno-pedagogiczne określa się także jako „kwalifi kacje”, „kompetentność”, „kompetencje”, „kulturę pedagogiczną” .
Study on Teacher Education for Primary and Secondary Education in Six Countries of the Eastern Partnership: Armenia, Azerbaijan, Belarus, Georgia, Moldova and Ukraine. Final Report, dz. cyt., s. 83–84.
Study on Teacher Education for Primary and Secondary Education in Six Eastern Partnership Countries. Ukraine, dz. cyt., s. 23.
Badacze uznają również profesjonalizm za komponent mistrzostwa peda-gogicznego. Według W. Buriaka mistrzostwo pedagogiczne oznacza:
inte-gralność istnienia, samorealizację zawodową i osobową jednocześnie; osiąganie wysokich standardów. Podstawą mistrzostwa pedagogicznego jest rozumienie mechanizmów pracy zawodowej, sensu zawodu, granic wychowania, umiejętność rozpoznawania i rozwiązywania problemów zawodowych o różnym poziomie złożoności – od praktycznych do metodologicznych. Mistrzostwo pedagogiczne rozpoczyna się od podjęcia trudu samorozwoju. Dążenie do mistrzostwa zawiera profesjonalno-wychowawczy potencjał. Wąskospecjalistyczna wiedza, umiejęt-ności i nawyki nie wystarczają do osiągnięcia mistrzostwa zawodowego; decydują o nim przede wszystkim twórczy stosunek do własnej aktywności i możliwość realizacji własnej oryginalnej koncepcji pracy w praktyce.
Talent pedagogiczny jest rozumiany jako wysoki poziom uzdolnień
pedago-gicznych. Zdolności to umiejętności, a ich wskaźnikiem są osiągnięcia w danej dziedzinie aktywności. Umiejętności (kompetencje) nieustannie można posze-rzać, rozwijać i doskonalić. Talent jest ujmowany systemowo jako właściwość jednostki, która powoduje, że dana osoba osiąga lepsze rezultaty działań niż inni. Na talent pedagogiczny składają się właściwości biologiczne (wrodzone, związane z cechami fi zycznymi ważnymi w zawodzie nauczyciela, stanowią one zadatki talentu) oraz zmienne społeczne (obejmujące korzystny układ cech śro-dowiska pracy) i osobowościowe (pozytywny obraz siebie, motywacja zawodowa, wytrwałość) .
Kompleksowe badania talentu pedagogicznego są prowadzone na uniwersy-tecie w Żytomierzu . Biorąc pod uwagę wyniki analiz biografi cznych (badań nad wybitnymi nauczycielami) oraz koncepcje natury i struktury uzdolnień, opraco-wano model uzdolnień pedagogicznych. Składają się na niego: ponadprzeciętny poziom umiejętności dydaktycznych, kreatywność pedagogiczna, czyli zdolność nauczyciela do twórczości pedagogicznej, pedagogiczne powołanie jako orientacja człowieka na wykonywanie działań edukacyjnych, inteligencja, będąca niezbęd-nym czynnikiem umożliwiającym przyswajanie i przekształcanie wiedzy peda-gogicznej. Uzdolnienia pedagogiczne obejmują zatem zestaw cech niezbędnych
П.Е. Решетников, Нетрадиционная технологическая система подготовки учителей. Рождение мастера, Владос, Москва 2000, s. 143. B. Буряк, Розвиток професійно-педагогічних якостей у системі безперервної освіти, „Вища школа” 2005, № 2, s. 50–57. О.Є. Антонова, Теоретичні та методичні засади навчання педагогічно обдарованих студентів, Вид-во ЖДУ ім. І.Франка, Житомир 2007. О.Є. Антонова, Модель педагогічної обдарованості: сутність та структура [w:] О.А. Дубасенюк, О.Є. Антонова, С.С. Вітвицька, Н.Г. Сидорчук, О.М. Спірін, Н.В. Якса та ін., за заг. ред. О.А. Дубасенюк, Професійно-педагогічна освіта: сучасні концептуальні моделі та тенденції розвитку: Монографія, Вид-во ЖДУ ім. І. Франка, Житомир 2008.
do pomyślnego opanowania i skutecznego wdrożenia procesów edukacyjnych. Umiejętności te wraz z motywacją do zawodu nauczyciela kształtuje się i dosko-nali podczas edukacji nauczycielskiej. W związku z powyższym należy stwier-dzić, że talent pedagogów można rozumieć jako jakościowo unikalną kombinację cech jednostkowych, pracy nad sobą i świadomości zawodowej, która pozwala osiągnąć znaczący sukces w twórczej karierze.
Wsparcie i rozwój talentów osób studiujących to jedno z najważniejszych za-dań szkolnictwa wyższego. Podobnie jak na niższych szczeblach kształcenia, także na poziomie wyższym dostrzega się potrzebę rozpoznawania i wspierania uzdol-nionej młodzieży, stymulowania jej twórczej pracy przez wspomaganie procesów nauczania i uczenia się. Proces wspierania rozwoju talentu pedagogicznego opie-ra się na stopie-rategii pogłębiania, przyspieszania, wzbogacania i problematyzowania kształcenia pedagogicznego, z wykorzystaniem zasad aktywizacji, indywidualiza-cji i różnicowania procesów nauczania i uczenia się kandydatów na nauczycieli. Warto podkreślić i zauważyć, że znane strategie kształcenia uczniów zdolnych znalazły w pedagogice ukraińskiej swoje zastosowanie w odniesieniu do przy-szłych nauczycieli. Kwestie kształcenia pedagogów są podejmowane ze szczególną troską, ponieważ obserwuje się na Ukrainie negatywną selekcję do zawodu i – co z tym związane – młodzież jest słabo przygotowana do studiów nauczycielskich.
Proces kształcenia ma umożliwić przyszłym nauczycielom poznanie własnych uzdolnień pedagogicznych (umiejętności, inteligencji, kreatywności) oraz wypra-cowanie indywidualnych ścieżek rozwoju zawodowego. Taka organizacja zwięk-sza efektywność nauczania i uczenia się oraz wpływa na praktyczne przygotowa-nie do pracy. Pojęcie talentu pedagogicznego jest defi niowane na gruncie teorii zdolności, powstają jego modele strukturalne i rozwojowe, a także na gruncie dydaktyki zdolności, gdzie opracowuje się modele form organizacyjnych i metod nauczania pedagogicznie uzdolnionej młodzieży .
Kategorie profesjonalizmu, mistrzostwa zawodowego i talentu pozwalają, by rozwój zawodowy nauczyciela wiązać z rozwojem potencjałów przyszłych ucz-niów. Z nowym podejściem do edukacji pedagogów wiąże się nadzieje na popra-wę jakości praktyki szkolnej. Odkrycie własnej kreatywności przez nauczyciela to szansa na odkrycie możliwości twórczych uczniów. Świadomość własnych uzdolnień i doświadczenie własnych możliwości zawodowych są uważane za nie-odzowny element odkrywania i wpierania zdolności wychowanków. Ta perspek-tywa poznawcza ściśle koreluje z tradycyjnym na Ukrainie rozumieniem pracy pedagogicznej (nauczycielskiej) jako twórczej aktywności nauczyciela i ucznia, która sprowadza się do niepowtarzalnych osobowościowych relacji oraz podmio-towych oddziaływań.
Zainteresowanie edukacją osób zdolnych miało na Ukrainie do niedawna charakter spontaniczny, lokalny, oddolny – z inicjatywy poszczególnych
cieli, naukowców i artystów. Wraz z reformą systemu edukacji problem kształ-cenia uczniów zdolnych został podjęty systemowo. Przyjęto, że ukraińska szkoła powinna zapewnić pełny rozwój ludzkiej indywidualności i osobowości – jako najwyższej wartości dla społeczeństwa – przez rozpoznanie zdolności, talentów i uzdolnień jednostek oraz przygotowanie ich do samodoskonalenia, samostano-wienia i samorealizacji. Kwestie te zostały uregulowane w prawie oświatowym . W związku z tymi zmianami podjęto kwestie przygotowania zawodowego nauczy-cieli do pracy ze zdolnymi wychowankami. W praktyce takie treści wprowadza się dopiero na etapie kształcenia podyplomowego.