Kształcenie nauczycieli oparte jest – podobnie jak cały obszar szkolnictwa wyższego – na Ustawie o szkolnictwie wyższym z 2002 roku. Ministerstwo Edu-kacji i Nauki, Młodzieży oraz Sportu Ukrainy jest odpowiedzialne za całościowe kształcenie pedagogiczne, w tym za rozwój zawodowy i kształcenie podyplomowe. Władze na szczeblu lokalnym utrzymują i nadzorują instytucje edukacyjne, których działalność jest skierowana na doskonalenie umiejętności zawodowych nauczycieli, ich przekwalifi kowanie i certyfi kowanie, rozpoznawanie potrzeb w zakresie do-skonalenia zawodowego, opracowanie propozycji kursów doskonalących, a także tworzą regionalną politykę kształcenia nauczycieli oraz ją fi nansują.
System kształcenia nauczycieli na Ukrainie jest niejednorodny, podobnie jak inne sektory szkolnictwa. Rozwój nowego systemu po 1991 roku był utrudniony
O. Boczarowa, Pedagogiczne wsparcie..., dz. cyt., s. 61.
A. Wasyluk, Ukraiński system oświatowy [w:] T. Pilch (red.), Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, t. 4, Żak, Warszawa 2007, s. 921.
Study on Teacher Education for Primary and Secondary Education in Six Countries of the Eastern Partnership: Armenia, Azerbaijan, Belarus, Georgia, Moldova and Ukraine. Final Report, http://ec.europa.eu/education/more-information/doc/2011/teacherreport_en.pdf, dostęp: 20.08.2012, s. 31–32.
ze względu na długoletnie wpływy pedagogiki radzieckiej i ideologii komuni-stycznej. W latach 90. nauczyciele ponosili koszty szybkich, nie zawsze racjonal-nych zmian – skutkowało to pasywnością i sceptycyzmem wobec sensu i wartości własnej pracy.
Kształcenie nauczycieli na Ukrainie odbywa się w instytutach pedagogicznych, na uniwersytetach pedagogicznych oraz na klasycznych uniwersytetach, a także w kolegiach i studiach pedagogicznych. Nauczyciele szkół pierwszego stopnia są kształceni w kolegiach i instytutach pedagogicznych, a trzeciego i czwartego – w instytutach pedagogicznych i na uniwersytetach.
Kształcenie pozwala na uzyskanie tytułów: młodszy specjalista, licencjat, specjalista lub magister. Osoba z tytułem młodszego specjalisty może pracować jako nauczyciel edukacji przedszkolnej i wczesnoszkolnej, szkoły podstawowej (z określeniem przedmiotu) i wybranych przedmiotów w ogólnokształcącej szko-le średniej (muzyka, sztuka, choreografi a, wychowanie fi zyczne i szkoszko-lenie zawo-dowe). Stopień licencjata uprawnia do pracy w następujących specjalnościach: edukacji przedszkolnej, wczesnoszkolnej, przedmiotów nauczania w szkole dru-giego stopnia, do nauczania wybranych przedmiotów szkoły trzeciego stopnia (muzyka, sztuka, choreografi a, wychowanie fi zyczne, szkolenie zawodowe) oraz w pedagogice społecznej. Ponadto, dyplom licencjata uzyskany w instytucie pe-dagogicznym lub na uniwersytecie zdobyć można także w dziedzinie pedagogiki specjalnej. Absolwenci studiów licencjackich z klasycznych uniwersytetów lub innych instytucji szkolnictwa wyższego trzeciego i czwartego stopnia akredytacji otrzymują kwalifi kacje nauczycieli szkoły średniej, jeśli spełniają wymogi normy krajowej kształcenia nauczycieli. Absolwenci studiów magisterskich otrzymują uprawnienia do nauczania przedmiotów w szkole średniej. Takie uprawnienia uzyskują również absolwenci studiów nienauczycielskich, którzy uzupełnią wy-kształcenie na pedagogicznych studiach podyplomowych. Posiadacze licencja-tów oraz młodsi specjaliści mogą kontynuować studia na uczelni pedagogicznej lub uniwersytecie, uzyskując docelowo tytuł magistra .
Programy kształcenia nauczycieli obejmują treści zarówno obowiązkowe (70%), jak i fakultatywne (30%). Przedmioty kształcenia oraz treści i wymagania kwalifi kacyjne są określone w dokumencie Podstawy rozwoju edukacji nauczycieli oraz odpowiadają standardom integracji w europejskiej przestrzeni edukacyj-nej . Praktyczne przygotowanie nauczycieli jest realizowane przez kształcenie
Warto nadmienić, że publikacje naukowe oraz naukowo-metodyczne na Ukrainie ukazują się w językach ukraińskim oraz rosyjskim. Badacze obu krajów nadal często współpracują, stąd częste na Ukrainie odwołania do literatury rosyjskiej.
Country Report Ukraine, dz. cyt.
Study on Teacher Education for Primary and Secondary Education in Six Eastern Partnership Countries. Ukraine, http://ec.europa.eu/education/more-information/doc/2011/ukraine_ en.pdf, dostęp: 20.08.2012, s. 23.
metodyczne i praktyki zawodowe, które odbywają się bezpośrednio w placów-kach przedszkolnych i szkołach. Łączna długość wszystkich praktyk w całym okresie studiów wynosi 38–48 tygodni i obejmuje 16% programu nauczania.
Na Ukrainie nie ma specjalnych programów dla początkujących nauczycieli, które wprowadzałyby ich w pracę zawodową. Większość absolwentów wyższych uczelni rozpoczyna karierę zaraz po ukończeniu studiów. Znajomość życia szkol-nego nabywa podczas studenckich praktyk pedagogicznych. W tym czasie sta-żyści otrzymują wsparcie nauczycieli – mentorów oraz metodyków przydzielo-nych im przez szkoły lub okręgi. Aby wspierać adaptację zawodową młodych nauczycieli (do trzech lat) oraz zwiększać ich świadomość edukacyjną, instytucje kształcenia pedagogów zaprojektowały i realizują program Szkoła Młodego Na-uczyciela. Ma on także na celu: stworzenie warunków do ciągłego ulepszania kształcenia i szkolenia młodych specjalistów, rozwój ich kreatywności, zwiększe-nie kompetencji psychologicznych oraz nadzorowazwiększe-nie pracy.
Zgodnie z Ustawą o oświacie nauczyciel podlega ocenie i certyfi kacji raz na 5 lat. Dlatego ukraińscy nauczyciele obowiązkowo co najmniej raz na 5 lat uczest-niczą w kursach i szkoleniach podyplomowych. Grupy szkoleniowe organizuje się w zależności od doświadczenia nauczycieli – lat pracy (do 5 lat, od 5 do 10 lat, powyżej 10 lat) oraz poziomu kategorii, o którą się ubiegają. Liczby godzin spę-dzonych na kursie mogą się różnić w zależności od instytutu i kategorii uczest-ników. Wytyczne dla programów studiów i szkoleń są określane przez Minister-stwo Edukacji, Akademię Nauk, Instytuty Pedagogiki i Psychologii. Obejmują one m.in. liczbę godzin dydaktycznych oraz tematy zajęć. Instytutom zostawia się pewną dowolność w ostatecznej organizacji kształcenia. Takie doskonalenie za-wodowe bywa postrzegane przez ukraińskich nauczycieli jako niewystarczające – ze względu na przestarzałe treści, obowiązkowy charakter i małą częstotliwość.
Na Ukrainie działa 27 Instytutów Podyplomowego Kształcenia Nauczycieli (IPPO). Instytuty różnią się znacznie między sobą w zakresie tematyki kursów, metodyk, materiałów dydaktycznych dotyczących doskonalenia zawodowego, przekwalifi kowania, szkoleń dla różnych grup specjalistów zaangażowanych w edukację, warsztatów oraz lekcji pokazowych, upowszechniania innowacyj-nych technik nauczania, badań jakości nauczania i uczenia się w szkole, realizacji oczekiwań i potrzeb nauczycieli oraz administracji szkolnej . Pedagodzy mogą wybrać szkolenia i kursy, które odpowiadają ich potrzebom zawodowym. Do-kształcanie i doskonalenie nauczycieli jest fi nansowane z budżetów regionalnych. Organizacja systemu kształcenia i doskonalenia nauczycieli oraz ich rozwo-ju zawodowego została w znacznej mierze odziedziczona z czasów radzieckich. Zdaniem ekspertów międzynarodowych odzwierciedla ona przywiązanie do cen-tralnego planowania i biurokracji. W czasach transformacji okazało się, że system kształcenia pedagogów jest mało mobilny i nie reaguje na zmiany globalne oraz
potrzeby szkół i uczących . Ten problem dotyczy na Ukrainie także edukowania specjalistów z innych dziedzin. Szkoły i uczelnie nie przygotowują absolwentów do nowych ról pracowniczych i obywatelskich.
W konsekwencji na Ukrainie powstały placówki prywatne oferujące nauczy-cielom nowoczesne kursy, adekwatne do ich potrzeb zawodowych i profesjo-nalnych działań rozwojowych. Od 2004 roku ministerstwo uznaje certyfi katy przyznane uczącym przez takie instytucje. Przełamany został monopol IPPO. Poznanie innowacji i nabycie nowej specjalistycznej wiedzy z pedagogiki, psy-chologii i zarządzania przyczyniają się do poprawy i modernizacji procesów edukacyjnych w szkole. Zdecydowaną większość szkoleń dokształcających nadal jednak świadczą instytucje państwowe .
Z poziomem kategorii kwalifi kacyjnych nauczycieli powiązano system ich wynagradzania . Jeśli pedagog chce szybciej osiągnąć wyższy status, może się ubiegać o ocenę, nie wcześniej jednak niż po upływie roku od poprzedniej cer-tyfi kacji. Nauczyciel, aby awansować w zawodzie, powinien uczestniczyć w stu-diach i kursach podyplomowych oraz przeprowadzić lekcje pokazowe przed ko-misją składającą się z przedstawicieli nauczycieli, dyrekcji szkół oraz lokalnych władz szkolnych. Komisja decyduje, czy kandydat odpowiada poziomowi kate-gorii zawodowej, do której aspiruje, bierze pod uwagę wszystkie aspekty zawo-du. Wymagania dla klas kwalifi kacyjnych i tytułów edukacyjnych są określone w Regulaminie certyfi kacji nauczycieli Ukrainy. Liczba poziomów komisji, klas i tytułów pozwala, by mówić o zbiurokratyzowaniu drogi rozwoju zawodowego nauczycieli w tym kraju.
Na wszystkich szczeblach systemu kształcenia nauczycieli na Ukrainie (szkol-nictwo wyższe, kształcenie podyplomowe, kształcenie ustawiczne) widać po-trzebę modernizacji treści nauczania i organizacji procesu studiowania – w celu rozwoju mistrzostwa pedagogicznego nauczyciela jako systemu kompetencji dy-daktycznych i zdolności twórczych oraz w celu zapewnienia wsparcia studentom i uczącym w procesach samodoskonalenia zawodowego. Docelowo takie działa-nia mają sprzyjać podniesieniu statusu zawodowego nauczycieli .
Na skuteczność kształcenia podyplomowego wpływa respektowanie nastę-pujących zasad: dobrowolność udziału nauczycieli w procesie doskonalenia mi-strzostwa zawodowego, indywidualna (osobista) motywacja i atrakcyjność celów
Study on Teacher Education for Primary and Secondary Education in Six Eastern Partnership Countries. Ukraine, dz. cyt., s. 23.
Study on Teacher Education for Primary and Secondary Education in Six Countries of the Eastern Partnership: Armenia, Azerbaijan, Belarus, Georgia, Moldova and Ukraine. Final Report, dz. cyt.
Tamże. Tamże.
działań szkoleniowych, doświadczanie satysfakcji w procesie uczenia się, integra-cja działalności pedagogicznej i ustawicznego uczenia się .
Badania i analizy porównawcze prowadzone przez Generalną Dyrekcję ds. Kultury i Edukacji Komisji Europejskiej pozwalają na wyłonienie pewnych możliwości oraz ograniczeń edukacji nauczycieli na Ukrainie. Wśród czynników pozytywnych znajdują się:
– współpraca pomiędzy szkołami i nauczycielami akademickimi;
– zwiększenie liczby obszarów, placówek oświatowych, nauczycieli i studen-tów, które stają się przedmiotem prac eksperymentalnych i innowacji; – uczestnictwo w profesjonalnych kursach i seminariach szkoleniowych; – informatyzacja procesu studiowania;
– monitoring efektów kształcenia ludzi i organizacji;
– szkolenia prowadzone przez organizacje międzynarodowe;
– rosnąca popularność profesjonalnych programów i projektów rozwojowych; – udział w eksperymentalnych pracach badawczych;
– udział w projektach krajowych i międzynarodowych; – wykorzystywanie doświadczeń nauczycieli innowatorów;
– przyjęcie ważnych przepisów dotyczących innowacyjnych działań eduka-cyjnych.
Do czynników hamujących pożądane zmiany w systemie kształcenia i dosko-nalenia zawodowego nauczycieli zalicza się:
– niedostateczne wykorzystywanie w procesie dydaktycznym nowych tech-nologii;
– małe zaufanie do informacji w formie elektronicznej wśród niektórych nauczycieli, bardziej skuteczne w ich przypadku są nakazy i formalne re-gulacje;
– obawy przed łamaniem standardów państwowych dla kształcenia zawodo-wego nauczycieli;
– stereotypowe myślenie wśród uczących, niechęć niektórych nauczycieli i dy-rektorów szkół do innowacji;
– brak administratorów i specjalistów w zakresie nowych technologii;
– skomplikowany mechanizm wynagradzania innowatorów i konsultantów; – małe zaangażowanie organizacji biznesowych w rozwój innowacji w
szko-łach;
– niewystarczające przygotowanie do innowacyjności przyszłych nauczycieli w szkołach wyższych;
– niewystarczające wsparcie fi nansowe;
S.N. Łobyncewa, Педагогические условия формирования профессиональных качеств учителя изобразительного искусства в системе последипломного педагогического образования [w:] T. Giza, I. Pałgan (red.), Praca z uczniem zdolnym – teoria i praktyka, Wyd. WSNSiT, Radom 2012.
– ograniczone zasoby literatury naukowej i technicznej na temat innowatyki i eksperymentowania;
– fragmentaryczne regulacje prawne działalności innowacyjnej na Ukrainie; – trudną sytuację społeczno-gospodarczą kraju .
Na Ukrainie ukształtował się system motywowania nauczycieli przez udział w licznych konkursach – na różnych szczeblach i o różnym zasięgu. Laureaci otrzymują nagrody pieniężne, upominki, dyplomy i honorowe tytuły. Ponadto nagradzani są nauczyciele uczniów – laureatów konkursów i olimpiad .
Wśród problemów edukacji nauczycielskiej wskazuje się na rozbieżności mię-dzy rzeczywistym stanem wykształcenia absolwentów szkół wyższych a oczeki-waniami wobec nauczycieli profesjonalistów i intelektualistów; na niedostateczne przygotowanie pedagogów do pracy z uczniami uzdolnionymi; na brak koncepcji kształcenia nowego pokolenia nauczycieli, które identyfi kuje się ze zmianami w państwie i współczesną młodzieżą ukraińską, a także na brak koncepcji teo-retycznych i metodycznych dla przygotowania i rozwoju zawodowego. Chodzi o przygotowanie nowej generacji nauczycieli.