Katolicyzm fundamentem jedności ideowej Hiszpanii

Okoliczności poprzedzające wybuch i towarzyszące wybuchowi powstania generałów przyczyniły się do tego, że hasła wzmocnienia słabej władzy cen-tralnej, która byłaby w stanie zapanować nad coraz powszechniejszym chaosem, oraz przywrócenia poczucia jedności narodowej znalazły zwolenni-ków wśród dużej części mieszkańców Hiszpanii. Idea jedności obywateli, rodząca się w umysłach twórców nowego systemu państwowego, nie ograni-czała się tylko do kwestii integralności terytorialnej, ale rozciągała się także na płaszczyznę polityczno-ideową i kulturowo-religijną. Rządzący krajem za-mieszkałym przez wiele narodów — szukając wspólnego fundamentu, który zdołałby zapewnić poczucie wspólnoty kulturowej — nie po raz pierwszy w historii Hiszpanii odwołali się do religii katolickiej. W świadomości społecznej nadal żywe były idee monarchii tradycyjnej — królestwa Izabeli i Ferdynanda (los reyes católicos), oraz świetności imperium Habsburgów — okresu, w którym polityczne i religijne motywy działania wzajemnie się przenikały. Pojmowanie religii nie jako sprawy indywidualnej poszczegól-nych osób, lecz jako fundamentu integrującego różnorodną pod względem kulturowym ludność monarchii nie było więc czymś nowym. Stanowiło część historii zjednoczonych narodów Półwyspu Iberyjskiego z czasów, kiedy zbu-dowały one wspólnotę polityczną znacznie wykraczającą poza granice stare-go kontynentu.

Ugrupowania prawicowe, mocno zróżnicowane pod względem ideologicz-no-programowym, dostrzegały w katolicyzmie nie tylko historyczny funda-ment jedności i wielkości dawnego imperium, ale także realną platformę wzajemnego porozumienia. O ile jednak karliści wyraźnie akcentowali zna-czenie religijnej inspiracji rozwiązań społecznych, o tyle falangiści zasadni-czo ograniczali rozumienie roli katolicyzmu do charakterystycznego dla Hiszpanii, integrującego czynnika kulturowego³⁴. José Antonio Primo de Rivera, założyciel Falangi, będąc przeciwnikiem idei katolicyzmu narodowe-go, uznawał religię wyznawaną przez większość Hiszpanów za czynnik kul-turowy, integrujący siły walczące przeciwko II Republice³⁵. W programowym tekście hiszpańskiej Falangi³⁶ pisał o „katolickiej świadomości, która — stanowiąc chwalebną tradycję i dominując nadal w Hiszpanii” — winna być

34P. SKIBIŃSKI: Państwo generała Franco. Ustrój Hiszpanii w latach 1936—1967. Kraków 2004, s. 37.

35J.A. PRIMO DERIVERA: Textos inéditos y epistolarios. Madrid 1956, s. 534.

36Tekst Norma programática de la Falange, powstały w listopadzie 1934 r., znaleźć można w zbiorze pism: J.A. PRIMO DERIVERA: Discursos y escritos (1922—1936): obras completas. Ma-drid 1976. W nagłówku dokumentu jego autor zamieścił trzy słowa, streszczające naczelną myśl programową ruchu: Naród, Jedność, Imperium (Nación, Unidad, Imperio).

wpisana w przyszły proces odbudowy narodowej. Tekst programowy mówił ponadto o uzgodnieniu między państwem i Kościołem wzajemnych kompe-tencji, wykluczając jednocześnie jakiekolwiek działania, które mogłyby naru-szyć „honor państwa i integralność narodową”. Nie wspominał natomiast o konieczności zabezpieczenia integralności Kościoła i jego misji.

Sam Franco był człowiekiem przeświadczonym o konieczności wprowa-dzenia dyscypliny w celu przezwyciężenia wewnętrznych podziałów w Hisz-panii. Cechowały go przy tym pragmatyzm, taktyka zwlekania z podejmo-waniem ostatecznych decyzji oraz dostosowywanie własnej polityki do zmieniających się, zewnętrznych układów geopolitycznych. Przeobrażenia dokonywane w systemie politycznym państwa oraz towarzyszące im zmiany personalne służyły jako środek do osiągnięcia tego, co w danym momencie generał uznawał za korzystne dla Hiszpanii³⁷.

Charakterystyczną cechą systemu politycznego w latach 1939—1975 było skupienie władzy w rękach jednej osoby. Dekretem z 29 września 1936 r.

Junta Obrony Narodowej (Junta Nacional de Defensa) mianowała Francisca Franco „głową rządu państwa hiszpańskiego” oraz dowódcą sił zbrojnych, oddając w jego ręce „całą władzę w nowym państwie”³⁸. Franco pełnił także funkcję głowy państwa (Jefe del Estado) i przywódcy Ruchu Narodowego (Jefe del Moviemiento Nacional)³⁹. W tej sytuacji osoba caudillo⁴⁰i jego wizja Hiszpanii stały się ideową podstawą rodzącego się systemu politycznego⁴¹.

37Michel del Castillo charakteryzuje postać Franco w następujący sposób: „Franco nigdy nie był faszystą. Oczywiście, włożył na głowę czerwony beret i pozdrawiał tłumy ręką unie-sioną do góry. Ale nosił wiele innych nakryć głowy i wszelkiego rodzaju mundury, zależnie od okoliczności. [...] Dla tego niewysokiego, zamkniętego w sobie człowieka liczyło się tylko państwo potężne, zjednoczone i katolickie. Wszystko inne, jak sądził, było zależne od oko-liczności”. M. DEL CASTILLO: Hiszpańskie czary. Przekł. D. KNYSZ-RUDZKA. Warszawa 1989, s. 112—113.

38Decreto nombrando Jefe del Gobierno del Estado Español al Excelentísimo Sr. General de División don Francisco Franco Bahamonde, quien asumirá todos los poderes del nuevo Estado.

BOJDNE 1936, n.° 32 (de 30 de septiembre), s. 126.

39Szerszą analizę kwestii ustrojowych — niewchodzącą w zakres niniejszego opracowania

— znaleźć można między innymi w: J. ZAFRA VALVERDE: El sistema político...; M.C. GARCÍA

NIETO, J.M. DONEZAR: La España de Franco 1939—1973. Bases documentales. Madrid 1975.

Z polskich opracowań: P. SKIBIŃSKI: Państwo generała Franco...; T. MOŁDAWA: Podstawowe insty-tucje ustroju politycznego Hiszpanii (1936—1976). Warszawa 1978.

40Franco używał tytułu caudillo na zasadzie nie tyle analogii do współczesnych mu tytułów duce i führer, ile raczej powrotu do terminologii monarchistycznej. Tytułu caudillo uży-wano w średniowieczu na określenie przywódcy. Nosił go między innymi legendarny Cyd, naj-większy bohater średniowiecznej literatury hiszpańskiej, tytułowa postać El Cantar del Cid.

Na monetach Hiszpanii frankistowskiej wybijano formułę „Francisco Franco — caudillo Hisz-panii z łaski Boga” (Francisco Franco — Caudillo de España por la gracia de Dios).

41F. FERNÁNDEZ SEGADO: Las Constituciones históricas españolas. Madrid 1982, s. 549.

W ciągu prawie 40 lat rządów Franco tylko dwie postacie w sposób realny wywarły wpływ na politykę prowadzoną przez pozostającego u władzy generała. Byli to: Ramon Serrano Suñer

Zakres władzy sprawowanej przez głowę państwa doprecyzowały ustawy z 30 stycznia 1938 r.⁴² i z 8 sierpnia 1939 r.⁴³

17 kwietnia 1937 r. w radiowym wystąpieniu Franco ogłosił rozwiązanie istniejących dotychczas organizacji o charakterze politycznym i utworzenie nowej monopartii pod nazwą Hiszpańska Falanga Tradycjonalistyczna i Jun-ta Ofensywy Narodowo-Syndykalistycznej (Falange Española TradicionalisJun-ta y de Juntas de la Ofensiva Nacional-Sindicalista). Falanga na skutek zjedno-czenia z ultrakonserwatywnymi karlistami oraz masowego napływu nowych członków utraciła w dużej mierze swą pierwotną tożsamość. Zjednoczenie ugrupowań politycznych bowiem nie oznaczało — jak utrzymywała propagan-da republikańskiej strony konfliktu — zdobycia władzy przez wspomniane profaszystowskie ugrupowanie. Było raczej przemyślanym aktem dowództwa pronunciamiento, wykorzystującym rosnącą w siłę organizację do własnych celów.

Mówiąc o ideach przyświecających twórcom nowego systemu, gen. Fran-co wielokrotnie powracał do doktryny jedności narodowej, budowanej na fun-damencie jedności duchowej. 7 grudnia 1942 r., w wypowiedzi na temat no-wego ustroju, stwierdził: „Rozwiązanie hiszpańskie zespala to, co narodowe, z tym, co społeczne, pod sztandarem tego, co duchowe”⁴⁴. W trakcie wystąpienia wygłoszonego z okazji rozpoczęcia prac parlamentu w marcu 1943 r. tak mówił o ideałach Ruchu Narodowego (Movimiento Nacional):

„Bóg, Ojczyzna i sprawiedliwość stanowią trzy nienaruszalne pryncypia, na których opiera się nasz ruch”⁴⁵.

W tym kontekście nie dziwią sformułowania zamieszczone w tekście Ustawy o zasadach Ruchu Narodowego, jednej z ustaw zasadniczych Hiszpa-nii frankistowskiej. W jej preambule czytamy: „Ja, Francisco Franco Baha-monde, wódz Hiszpanii, świadomy swojej odpowiedzialności przed Bogiem i historią, w obecności Kortezów królestwa, promulguję [...] zasady Ruchu Narodowego, rozumianego jako wspólnota Hiszpanów złączonych ideałami krucjaty”. Tekst pierwszej z zasad głosił: „Hiszpania jest jednością przez przeznaczenie do tego, co powszechne. Służba jedności, wielkości i wolności Ojczyzny stanowi święty obowiązek i wspólne zadanie wszystkich

Hisz-oraz Luis Carrero Blanco. Pierwszy z nich, szwagier Franco, w 1942 r. pozbawiony został stanowiska ministra spraw zagranicznych, a po odsunięciu go z kierownictwa Falangi zupełnie utracił posiadaną początkowo pozycję. Luis Carrero Blanco przez 30 lat był jednym z najbliższych współpracowników Franco, w 1967 r. objął stanowisko wicepremiera, a w 1973 r. — premiera. M. ALONSO BAQUER: Franco y sus generales. Madrid 2005.

42Ley organizando la administración central de Estado. BOE 1938, n.° 467 (de 31 de enero), s. 5514—5515.

43Ley de la Reforma de Administración de Estado. BOE 1939, n.° 221 (de 9 de agosto), s. 4326—4327.

44J. ZAFRA VALVERDE: El sistema político..., s. 137.

45Ibidem.

panów”⁴⁶. Prawodawcy nie chodziło więc o jedność rozumianą jako wspólno-ta jednego narodu, zakorzeniona w konkretnej tradycji kulturowo-językowej, ale raczej jako wspólnota przeznaczenia, które uwidacznia się w toku dzie-jów⁴⁷.

Jedność Hiszpanii rozumianą jako polityczno-kulturowa wspólnota minio-nych, obecnych i przyszłych pokoleń prawodawca postrzegał jako wartość nadrzędną względem praw jednostki. W art. 33 Karty praw Hiszpanów czy-tamy: „Realizacja praw uznanych w niniejszej Karcie praw nie może zagra-żać jedności duchowej, narodowej i społecznej Hiszpanii”⁴⁸.

Omawiając zagadnienie jedności Hiszpanii frankistowskiej, wspomnieć należy także kwestię symboliki państwowej, odwołującej się do monarchii tradycyjnej z czasów „królów katolickich”: Ferdynanda i Izabeli, a także Ka-rola V i Filipa II. Na mocy dekretu gen. Franco z 2 lutego 1938 r. w herbie narodowym umieszczono orła oraz symbole jarzma i strzał. Te ostatnie były osobistymi znakami pary królewskiej Ferdynanda i Izabeli, a jednocześnie oficjalnym symbolem Hiszpańskiej Falangi Tradycjonalistycznej (Falange Española Tradicionalista). Jak głosił tekst dekretu: „Nie ma piękniejszego i bardziej hiszpańskiego herbu niż ten, który w czasach królów katolickich towarzyszył zakończeniu konkwisty, tworzeniu mocnego, imperialnego pań-stwa, hiszpańskiej potędze militarnej w Europie, jedności religijnej, odkryciu Nowego Świata, rozpoczęciu wielkiego dzieła misyjnego Hiszpanii, wejściu naszej kultury w nurt Odrodzenia. [...] Znajdujący się w herbie orzeł nie jest orłem imperium germańskiego, obcego przecież Hiszpanii, ale orłem św. Jana Ewangelisty, który okrywając swoimi skrzydłami hiszpański oręż, symbolizu-je łączność naszego Imperium z prawdą katolicką, w której obronie tyle razy przelana została hiszpańska krew; znajdują się na nim ponadto snop strzał i jarzmo — zarówno wtedy, jak i dzisiaj symbol jedności i dyscypliny”⁴⁹.

46Ley Fundamental de 17 de mayo de 1958 por la que se promulgan los principios del Movi-miento Nacional. BOE 1958, n.° 119 (de 19 de mayo), s. 4511.

47Opinię taką wyraża A. Muñoz Alonso w swym komentarzu do tekstu pierwszej zasady Ley de Principios del Movimiento Nacional. A. MUÑOZALONSO: Los Principios del Movimiento Na-cional. Estudio sobre Ley Fundamental de 17 de mayo de 1958, Principio I. “Revista de Estudios Políticos” 1958, n.° 99, s. 6—7. Rozumienie narodu jako wspólnoty przeznaczenia, realizującej się w toku dziejów, wyjaśnia także piąta zasada Ustawy o zasadach Ruchu Narodowego. Czy-tamy w niej: „Wspólnota narodowa opiera się na człowieku, jako tym, który nosi w sobie wartości wieczne, i na rodzinie będącej fundamentem życia społecznego; interesy indywidual-ne i wspólnotowe mają jednak zawsze być podporządkowaindywidual-ne dobru wspólindywidual-nemu Narodu, stano-wionemu przez minione, obecne i przyszłe pokolenia”. Ley Fundamental de 17 de mayo de 1958 por la que se promulgan los principios del Movimiento Nacional. BOE 1958, n.° 119 (de 19 de mayo), s. 4511.

48“El ejercicio de los derechos que se reconocen en este Fuero no podrá atentar a la uni-dad espiritual, nacional y social de España”. FE, art. 33.

49[Decreto creando escudo de España]. BOE 1938, n.° 470 (de 3 de febrero), s. 3578—3579.

Na mocy dekretu z 12 kwietnia 1937 r. zniesiono trzy republikańskie święta państwowe (między innymi 1 Maja), a dniem świątecznym ogłoszono 2 maja — rocznicę powstania antyfrancuskiego w czasie wojny o niepod-ległość z wojskami Napoleona⁵⁰. Dekretem z 15 lipca 1937 r. uznano za święto narodowe dzień 18 lipca — rocznicę alzamiento i moment narodzin

„nowego państwa”⁵¹. Z kolei 21 lipca 1937 r. Franco podpisał dekret, w któ-rym za patrona Hiszpanii uznany został św. Jakub. Kościelne święto apo-stoła, przypadające na 25 lipca, ogłoszono świętem narodowym⁵².

20 maja 1939 r. w królewskim kościele św. Barbary w Madrycie odbyła się uroczystość nosząca znamiona publicznej inauguracji władzy Franco⁵³. Na uroczystość — w celu podkreślenia ciągłości historycznej i jedności tery-torialnej Hiszpanii — sprowadzono z Oviedo wizygocką relikwię św. Arki, z Navarry — łańcuchy zdobyte podczas bitwy z muzułmańskimi wojskami pod Navas de Tolosa, a z Barcelony — wizerunek Nuestra Señora de Atocha.

W czasie uroczystości odśpiewano modlitwy, którymi w okresie wizygockim witano króla powracającego z wojny (orationes de regressu regis)⁵⁴.

W latach 1937—1939 powrócono więc do idei tradycyjnej monarchii hiszpańskiej, charakteryzującej się silnymi związkami między państwem i Kościołem. W rezultacie tak mocnego wymieszania się płaszczyzny życia politycznego i religijnego doszło do powstania tzw. katolicyzmu narodowego (nacionalcatolicismo)⁵⁵.

50[Decreto declarando hábiles y laborales los días once de febrero, catorce de abril y primero de mayo y disponiendo que el lapso de tiempo que media entre el 17 de julio de 1936 e igual fecha del presente se denominará “Primer Año Triunfal”, teniendo en este periodo como Fiesta Nacional la del “Dos de Mayo”]. BOE 1937, n.° 175 (de 13 de abril), s. 978.

51[Decreto declarando día de Fiesta Nacional el dieciocho de julio]. BOE 1937, n.° 269 (de 16 de julio), s. 2386.

52[Decreto reconociendo como Patrón de España al Apóstol Santiago y declarando día de Fie-sta nacional el día 25 de julio de cada año]. BOE 1937, n.° 275 (de 22 de julio), s. 2482.

W dniu 25 lipca 1937 r. uroczyście oddano kraj pod opiekę św. Jakuba oraz Najświętszej Ma-ryi Panny z Kolumny (Santa María del Pilar), patronce Hiszpanii z sanktuarium w Sara-gossie.

53Przed ceremonią ofiarowania swej szpady jako votum z okazji zwycięstwa w wojnie do-mowej caudillo modlił się w klasztorze św. Wawrzyńca El Escorial przy grobach Filipa II i Ka-rola V.

54Szczegółowy opis ceremonii w: G. REDONDO: Historia de la Iglesia en España 1931—1939.

Vol. 2: La guerra..., s. 623—632.

55Na temat nacionalcatolicismo zob.: A. ALVAREZBOLADO: El experimento del nacionalcatoli-cismo (1939—1975). Madrid 1976; V.M. ARBELOA: Aquella España católica. Salamanca 1975;

I. MARTÍNMARTINEZ: El “nacional-catolicismo” en las relaciones entre la Iglesia y el Estado duran-te el gobierno del general Franco. “Anales” 1987, n.° 17, s. 99—136; IDEM: La calificación de las relaciones del Estado español con la Iglesia durante el gobierno del general Franco. “Anales”

1988, n.° 18, s. 77—123.

4. Kościół katolicki i wyznania mniejszościowe