Wolność religijna w Hiszpanii na tle przemian
społeczno-politycznych
w latach 1931—1992
NR 2727
Piotr Ryguła
Wolność religijna w Hiszpanii na tle przemian
społeczno-politycznych w latach 1931—1992
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego Katowice 2009
Redaktor serii: Studia i Materiały Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Śląskiego
ks. JÓZEF BUDNIAK
Recenzent
ks. KRZYSZTOF WARCHAŁOWSKI
Publikacja będzie dostępna — po wyczerpaniu nakładu — w wersji internetowej:
Śląska Biblioteka Cyfrowa www.sbc.org.pl
Spis treści
Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
R o z d z i a ł p i e r w s z y Tło historyczne wolności religijnej do upadku monarchii w 1931 roku. 23 1. Relacje państwo — Kościół na Półwyspie Iberyjskim do XVIII wieku . . 23
1.1. Arianizm i katolicyzm w królestwie Wizygotów . . . . . . . 24
1.2. Rekonkwista . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
1.3. Katolicyzm ideowym fundamentem monarchii . . . . . . . . 25
1.3.1. Przekonania religijne jako element identyfikacji jednostki ze wspólnotą polityczną . . . . . . . . . . . . . 26
1.3.2. Idea narodowego mesjanizmu . . . . . . . . . . 28
1.4. Reformy w piętnastowiecznym i szesnastowiecznym Kościele katolic- kim w Hiszpanii . . . . . . . . . . . . . . . . 30
1.4.1. Reformy o charakterze wewnątrzkościelnym . . . . . . 30
1.4.2. Reformy zmierzające do podporządkowania Kościoła katolickie- go monarchii hiszpańskiej . . . . . . . . . . . 30
1.5. Dekadencja wieku XVII . . . . . . . . . . . . . . 32
1.6. Relacje państwo — Kościół w wieku XVIII . . . . . . . . 33
2. Relacje państwo — Kościół w Hiszpanii w XIX wieku . . . . . . 34
2.1. Katolicyzm w procesie formowania się hiszpańskiej świadomości na- rodowej w początkach XIX wieku . . . . . . . . . . . 35
2.1.1. Rola katolicyzmu w wojnie o niepodległość . . . . . . 35
2.1.2. Naród, państwo, religia katolicka w konstytucji z 1812 roku . 36 2.1.3. Status Hiszpana a status katolika . . . . . . . . . 39
2.2. Katolicyzm a konflikt między zwolennikami tradycyjnego absolutyzmu a liberałami . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
2.2.1. Kościół w Hiszpanii w okresie rządów Ferdynanda VII . . . 41
2.2.2. Kościół wobec karlizmu . . . . . . . . . . . . 43
2.2.3. Rozwiązanie hiszpańskiej inkwizycji . . . . . . . . 44
2.3. Hiszpański liberalizm wobec Kościoła katolickiego . . . . . . 46
2.3.1. Dezamortyzacja majątku Kościoła katolickiego . . . . . 46
2.3.2. Zniesienie dziesięciny . . . . . . . . . . . . 48
2.3.3. Gwarancje dotyczące finansowania Kościoła katolickiego . . 49
2.4. Deklaracje dotyczące wyznaniowego charakteru państwa w hiszpań- skich ustawach zasadniczych XIX wieku . . . . . . . . . 51
2.4.1. Wyznaniowy charakter państwa w konstytucjach z 1812 i 1837 roku . . . . . . . . . . . . . . . 52
2.4.2. Tolerancja w dziewiętnastowiecznych konstytucjach hiszpań- skich . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
2.5. W kierunku wolności religijnej i rozdziału Kościoła od państwa: re- wolucyjne lata 1868—1874 . . . . . . . . . . . . . 54
2.5.1. Konstytucja monarchii hiszpańskiej z 1869 roku . . . . 55
2.5.2. Projekt konstytucji republikańskiej z 1873 roku . . . . . 57
2.6. Powrót do tradycyjnego kształtu relacji państwo — Kościół w okresie restauracji burbońskiej . . . . . . . . . . . . . . 59
3. Antyklerykalizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
3.1. Początki antyklerykalizmu w Hiszpanii . . . . . . . . . 60
3.2. Anarchizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62
3.3. Republikanie i kataloński ruch separatystyczny . . . . . . . 62
3.4. Socjalizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64
4. Wnioski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
4.1. Katolicyzm religią państwa . . . . . . . . . . . . . 65
4.2. Katolicyzm religią narodu . . . . . . . . . . . . . 66
4.3. Lata 1869—1876 okresem wolności religijnej . . . . . . . . 67
4.4. Dwie Hiszpanie . . . . . . . . . . . . . . . . 68
R o z d z i a ł d r u g i Wolność religijna w okresie II Republiki (1931—1936) . . . . . 71
1. Relacje państwo — Kościół w pierwszych dwóch miesiącach II Republiki (kwiecień—maj 1931 roku) . . . . . . . . . . . . . . 72
1.1. Pierwsze deklaracje przedstawicieli rządu na temat przyszłych relacji państwo — Kościół . . . . . . . . . . . . . . . 73
1.2. Postawa hierarchii Kościoła katolickiego wobec władz republikań- skich przed rozruchami społecznymi w maju 1931 roku . . . . 73
1.3. Majowe rozruchy społeczne punktem zwrotnym w relacjach państwo — Kościół . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75
1.4. Relacje państwo — Kościół po rozruchach majowych . . . . . 77
2. Republikańskie regulacje prawne, dotyczące wolności religijnej, do stycz- nia 1932 roku . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80
2.1. Statut prawny Republiki . . . . . . . . . . . . . . 80
2.2. Dekret z 22 maja 1931 roku . . . . . . . . . . . . 81
2.3. Republikańskie regulacje prawne dotyczące edukacji . . . . . 83
3. Wolność religijna w konstytucji z 9 grudnia 1931 roku . . . . . . 86
3.1. Wstępny projekt konstytucji autorstwa Pomocniczej Komisji Prawnej 87
3.2. Projekt Komisji Parlamentarnej . . . . . . . . . . . . 89
3.3. Debata parlamentarna nad tekstem artykułów dotyczących wolności religijnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92
3.3.1. Laicki charakter państwa . . . . . . . . . . . 93
3.3.2. Status Kościoła katolickiego . . . . . . . . . . . 93
3.3.3. Zapisy konstytucyjne regulujące istnienie i działalność zakonów 94 3.3.4. Spór w „kwestii religijnej” powodem kryzysu rządowego i par- lamentarnego . . . . . . . . . . . . . . . 97
3.4. Wolność religijna w konstytucji republikańskiej . . . . . . . 99
3.4.1. Laickość państwa . . . . . . . . . . . . . . 100
3.4.2. Konstytucyjne gwarancje wolności religijnej . . . . . . 101
3.4.3. Konstytucyjne ograniczenia wolności religijnej . . . . . 103
4. Kwestia narodowa a „kwestia religijna” . . . . . . . . . . . 106
4.1. Konstytucyjne regulacje kwestii narodowej . . . . . . . . 107
4.2. Statuty autonomiczne a „kwestia religijna” . . . . . . . . 108
5. Wolność religijna w ustawodawstwie republikańskim od stycznia 1932 roku do wyborów parlamentarnych w listopadzie 1933 roku . . . . 109
5.1. Rozwiązanie zakonu jezuitów . . . . . . . . . . . . 110
5.2. Sekularyzacja cmentarzy . . . . . . . . . . . . . . 112
5.3. Reforma prawa małżeńskiego . . . . . . . . . . . . 113
5.4. Akty prawne rozwiązujące formacje kapelanów . . . . . . . 115
5.5. Wolność religijna w Ustawie o wyznaniach i kongregacjach zakonnych 115 5.5.1. Wolność sumienia i kultu . . . . . . . . . . . 116
5.5.2. Osobowość prawna i autonomia wyznań religijnych . . . . 117
5.5.3. Kwestie majątkowe . . . . . . . . . . . . . 118
5.5.4. Działalność edukacyjna . . . . . . . . . . . . 120
5.5.5. Zakony i zgromadzenia zakonne . . . . . . . . . 121
5.5.6. Reakcja Kościoła katolickiego na wydanie Ustawy o wyznaniach i kongregacjach zakonnych . . . . . . . . . . . 123
5.6. Regulacje prawne dotyczące rejestrów: wyznań, dóbr publicznego ma- jątku narodowego oraz zakonów i zgromadzeń zakonnych (dekret z 27 lipca 1933 roku) . . . . . . . . . . . . . . 125
6. Relacje państwo — Kościół w okresie rządów centroprawicy (listopad 1933 — luty 1936) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127
6.1. Wpływ „kwestii religijnej” na przejęcie władzy przez siły centropra- wicy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128
6.2. Ustawodawstwo wyznaniowe w okresie rządów centroprawicy . . . 129
6.3. Relacje centroprawicowego rządu republikańskiego ze Stolicą Apo- stolską . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130
6.4. Akty przemocy o charakterze antykatolickim ograniczeniem realnej możliwości korzystania z wolności religijnej . . . . . . . . 131
7. Relacje państwo — Kościół po wyborczym zwycięstwie lewicy w lutym 1936 roku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133
7.1. Akty przemocy o charakterze antykatolickim ograniczeniem realnej możliwości korzystania z wolności religijnej . . . . . . . . 133
7.2. Relacje państwo — Kościół po zwycięstwie wyborczym lewicy . . . 134
8. Wnioski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136
8.1. Idea wolności religijnej w państwie neutralnym religijnie . . . . 136
8.2. Wolność religijna w konstytucji z 1931 roku . . . . . . . . 137
8.3. Wolność religijna w Ustawie o wyznaniach i kongregacjach zakonnych 139 R o z d z i a ł t r z e c i Wolność religijna w Hiszpanii od wojny domowej do Soboru Watykań- skiego II . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141
1. Kościół katolicki w czasie wojny domowej na terytorium republikańskim . 142 2. Postawa Kościoła katolickiego wobec rodzącej się Hiszpanii „narodowej” . 145 3. Katolicyzm fundamentem jedności ideowej Hiszpanii . . . . . . . 151
4. Kościół katolicki i wyznania mniejszościowe w Hiszpanii po wojnie domowej 156 4.1. Okres od zakończenia działań wojennych w Hiszpanii do końca dru- giej wojny światowej (lata 1939—1945) . . . . . . . . . 156
4.1.1. Między współpracą a konfliktem . . . . . . . . . 156
4.1.2. Konflikt z Falangą . . . . . . . . . . . . . 157
4.1.3. Konflikt wokół osób kardynałów Segury oraz Vidal i Barraquera 158 4.1.4. Spór o obsadzanie stolic biskupich . . . . . . . . . 159
4.1.5. Katolickie sympatie dla Hiszpanii „narodowej” . . . . . 161
4.1.6. Niekatolickie wspólnoty religijne . . . . . . . . . 162
4.2. Okres od zakończenia drugiej wojny światowej do Soboru Watykań- skiego II . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163
4.2.1. Wysiłki hierarchii katolickiej zmierzające do poszerzenia za- kresu wolności obywatelskich i suwerenności Kościoła . . . 164
4.2.2. Spór o autonomię szkolnictwa katolickiego . . . . . . 166
4.2.3. Deklaracje wspólne metropolitów . . . . . . . . . 166
4.2.3.1. Integracja obywateli na fundamencie wspólnych prawd wiary i moralności . . . . . . . . . . . 167
4.2.3.2. Zachęta do rzeczywistego wcielenia w życie nauki Kościoła katolickiego . . . . . . . . . . 168
4.2.3.3. Deklaracja zapowiadająca Sobór Watykański II . . 168
4.2.4. Niekatolickie wspólnoty religijne . . . . . . . . . 169
5. Wolność religijna w przedsoborowej doktrynie Kościoła katolickiego . . 171
6. Unilateralne ustawodawstwo wyznaniowe prawodawcy państwowego . . 172
6.1. Zniesienie republikańskiego ustawodawstwa wyznaniowego . . . 173
6.1.1. Oświata . . . . . . . . . . . . . . . . . 173
6.1.2. Małżeństwo . . . . . . . . . . . . . . . . 174
6.1.3. Ustawodawstwo dotyczące wspólnot zakonnych . . . . . 175
6.1.4. Kapelani . . . . . . . . . . . . . . . . 176
6.1.5. Ustawodawstwo dotyczące świątyń i miejsc pochówku . . . 176
6.2. Dalsze zmiany w zakresie ustawodawstwa wyznaniowego . . . . 177
6.2.1. Reforma oświaty . . . . . . . . . . . . . . 177
6.2.2. Forma kanoniczna i cywilna zawarcia małżeństwa . . . . 179
6.2.3. Uroczystości kościelne świętami państwowymi . . . . . 181
6.3. Wolność religijna w ustawach zasadniczych . . . . . . . . 181
6.3.1. Hiszpania państwem wyznaniowym . . . . . . . . . 183
6.3.1.1. Poszanowanie katolickiej tradycji oraz wartości ducho- wych i religijnych w pierwszych dwóch ustawach za- sadniczych . . . . . . . . . . . . . 184
6.3.1.2. Zapisy dotyczące wyznaniowego charakteru państwa . 185 6.3.2. Tolerancja wobec wyznań niekatolickich . . . . . . . 186
6.3.3. Doktryna Kościoła katolickiego inspiracją ustawodawstwa pań- stwowego . . . . . . . . . . . . . . . . 189
6.3.4. Kryterium wyznaniowe powoływania kandydatów na głowę państwa . . . . . . . . . . . . . . . . . 190
6.3.5. Obecność reprezentantów hierarchii Kościoła katolickiego w strukturach władzy państwowej . . . . . . . . . 191
7. Umowy konkordatowe . . . . . . . . . . . . . . . . 192
7.1. Konwencja z 7 czerwca 1941 roku . . . . . . . . . . 193
7.1.1. Obsadzanie urzędów kościelnych . . . . . . . . . 193
7.1.2. Czasowe pozostanie w mocy pierwszych czterech artykułów konkordatu z 1851 roku . . . . . . . . . . . . 194
7.2. Konwencja z 16 lipca 1946 roku . . . . . . . . . . . 195
7.2.1. Nadawanie parafii . . . . . . . . . . . . . . 196
7.2.2. Nadawanie prelatur i kanonii w kapitułach katedralnych i ko- legiackich . . . . . . . . . . . . . . . . 197
7.2.2.1. Prelatury . . . . . . . . . . . . . . 198
7.2.2.2. Kanonie niezastrzeżone Stolicy Apostolskiej . . . 199
7.2.3. Nadawanie innych urzędów i beneficjów . . . . . . . 199
7.3. Konwencja z 8 grudnia 1946 roku . . . . . . . . . . . 200
7.3.1. Prawo Kościoła do prowadzenia działalności edukacyjnej . . 201
7.3.2. Zakres autonomii Kościoła katolickiego w naukach kościelnych 202 7.3.3. Dotowanie działalności oświatowej Kościoła katolickiego przez państwo . . . . . . . . . . . . . . . . . 203
7.4. Konwencja z 5 sierpnia 1950 roku . . . . . . . . . . . 203
7.4.1. Duszpasterstwo wojskowe . . . . . . . . . . . 204
7.4.2. Służba wojskowa osób duchownych i zakonnych . . . . . 205
7.5. Konkordat z 27 sierpnia 1953 roku . . . . . . . . . . 206
7.5.1. Hiszpania państwem wyznaniowym . . . . . . . . . 209
7.5.2. Tolerancja wobec wyznań niekatolickich . . . . . . . 210
7.5.3. Osobowość prawna Kościoła katolickiego i jego jednostek orga- nizacyjnych . . . . . . . . . . . . . . . . 211
7.5.4. Zakres autonomii Kościoła katolickiego i państwa oraz ich wzajemnej współpracy . . . . . . . . . . . . 214
7.5.5. Duchowieństwo i zakonnicy . . . . . . . . . . . 217
7.5.5.1. Obsadzanie urzędów biskupich . . . . . . . 217
7.5.5.2. Przywilej immunitetu . . . . . . . . . . 217 7.5.5.2.1. Sprawowanie urzędów, pełnienie funkcji pu-
blicznych przez duchownych i zakonników . 218 7.5.5.2.2. Służba wojskowa duchownych i zakonników 218
7.5.5.3. Przywilej sądu kościelnego . . . . . . . . 218
7.5.6. Małżeństwo . . . . . . . . . . . . . . . 219
7.5.6.1. Małżeństwa kanoniczne w porządku prawa państwo- wego . . . . . . . . . . . . . . . 219
7.5.6.2. Kompetencja trybunałów kościelnych w sprawach małżeńskich . . . . . . . . . . . . 221
7.5.7. Szkolnictwo i działalność oświatowo-wychowawcza Kościoła katolickiego . . . . . . . . . . . . . . . 222
7.5.7.1. Szkoły . . . . . . . . . . . . . . 223
7.5.7.2. Seminaria i uniwersytety . . . . . . . . . 224
7.5.7.3. Współudział państwa w procesie edukacji religijnej . 225 7.5.8. Ochrona dziedzictwa kultury znajdującego się w posiadaniu kościelnych osób prawnych. . . . . . . . . . . 226
7.5.9. Kwestie ekonomiczne . . . . . . . . . . . . 226
7.5.9.1. Materialne świadczenia wiernych . . . . . . 227
7.5.9.2. Dotacje z budżetu państwa . . . . . . . . 227
7.5.9.3. Zwolnienia z obciążeń podatkowych na rzecz Kościo- ła katolickiego . . . . . . . . . . . . 228
7.5.10. Duszpasterstwo szczególnych grup społecznych . . . . 229
7.5.10.1. Duszpasterstwo wojskowe . . . . . . . . 229
7.5.10.2. Duszpasterstwo i działalność dobroczynna w zakła- dach penitencjarnych, wychowawczych, opieki zdro- wotnej i społecznej . . . . . . . . . . 229
7.6. Konwencja z 5 kwietnia 1962 roku . . . . . . . . . . 230
7.6.1. Prawo Kościoła katolickiego do prowadzenia działalności edu- kacyjnej . . . . . . . . . . . . . . . . . 230
7.6.2. Zakres autonomii Kościoła katolickiego na jego uniwersytetach 232 7.6.3. Edukacja zgodna z katolickimi zasadami wiary na uczelniach państwowych . . . . . . . . . . . . . . . 233
8. Wnioski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 234
8.1. Lata 1936—1944 okresem poszukiwań ustrojowych . . . . . . 234
8.2. Katolicyzm religią państwa i narodu . . . . . . . . . . 235
8.3. Prawo do wyznawania i praktykowania religii katolickiej . . . . 236
8.4. Tolerancja względem niekatolików . . . . . . . . . . . 236
8.5. Konkordat z 27 sierpnia 1953 roku . . . . . . . . . . 237
R o z d z i a ł c z w a r t y Wolność religijna w Hiszpanii od Soboru Watykańskiego II do śmierci generała Franco . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239
1. Transformacja w hiszpańskim Kościele katolickim . . . . . . . 239
1.1. Konferencja Episkopatu Hiszpanii . . . . . . . . . . . 240
1.2. Transformacja wśród duchowieństwa i katolików świeckich . . . 242
1.3. Wspólne zgromadzenie biskupów i księży . . . . . . . . . 444
1.4. Działalność opozycyjna . . . . . . . . . . . . . . 247
2. Zmiana uregulowań prawnych, dotyczących wolności religijnej w tekstach ustaw zasadniczych, pod wpływem nauki Soboru Watykańskiego II . . 249
2.1. Nauka Soboru Watykańskiego II o wolności religijnej . . . . . 250
2.2. Ustawa organiczna państwa . . . . . . . . . . . . . 254
2.2.1. Konfesyjność — wolność religijna . . . . . . . . . 255
2.2.2. Ochrona zasad ustrojowych . . . . . . . . . . . 256
2.3. Karta praw Hiszpanów . . . . . . . . . . . . . . 257
3. Pierwsza hiszpańska ustawa o wolności religijnej z 1967 roku . . . . 259
3.1. Aksjologiczne podstawy wolności religijnej . . . . . . . . 260
3.2. Granice prawa do wolności religijnej . . . . . . . . . . 262
3.3. Wolność religijna w wymiarze indywidualnym . . . . . . . 265
3.3.1. Zakaz dyskryminacji ze względów religijnych . . . . . . 265
3.3.1.1. Praca zawodowa oraz zajmowanie stanowisk i pełnie- nie funkcji publicznych . . . . . . . . . 266
3.3.1.2. Składanie przysięgi w formie zgodnej z własnymi prze- konaniami religijnymi . . . . . . . . . . 267
3.3.1.3. Skutki cywilne małżeństwa . . . . . . . . 267
3.3.1.4. Forma pochówku zgodna z przekonaniami religijny- mi zmarłego . . . . . . . . . . . . . 269
3.3.2. Zakres gwarantowanej ustawowo wolności religijnej w aspekcie pozytywnym . . . . . . . . . . . . . . . 269
3.3.2.1. Prawo do wypełniania obowiązków religijnych . . . 269
3.3.2.2. Prawo do prowadzenia działalności edukacyjnej, kol- portażu publikacji oraz innych przedmiotów o charak- terze religijnym . . . . . . . . . . . . 270
3.3.2.3. Prawo do zgromadzeń i do zrzeszania się w celach religijnych . . . . . . . . . . . . . 271
3.3.2.4. Prawo rodziców do wolnego kształtowania życia reli- gijnego w rodzinie i wychowania swych dzieci . . . 272
3.3.3. Zakres gwarantowanej ustawowo wolności religijnej w aspek- cie negatywnym . . . . . . . . . . . . . . 273
3.3.3.1. Wolność od przymusu uczestniczenia w praktykach re- ligijnych niezgodnych z własnymi przekonaniami reli- gijnymi . . . . . . . . . . . . . . 273
3.3.3.2. Wolność uczniów od przymusu uczestniczenia w zaję- ciach z religii niezgodnej z ich przekonaniami religij- nymi . . . . . . . . . . . . . . . 274
3.4. Wolność religijna w wymiarze wspólnotowym . . . . . . . 275
3.4.1. Osobowość prawna związków wyznaniowych . . . . . . 275
3.4.2. Komisja do spraw Wolności Religijnej . . . . . . . . 276
3.4.3. Rejestr związków wyznaniowych i ministrów kultu . . . . 277
3.4.4. Ministrowie kultu . . . . . . . . . . . . . . 278
3.4.5. Rejestr członków związku wyznaniowego i księgi rachunkowe . 279 3.4.6. Świadectwo przynależności do związku wyznaniowego . . . 280
3.4.7. Prawo do kultu publicznego . . . . . . . . . . . 280
3.4.8. Prawo do zakładania i prowadzenia placówek edukacyjnych i formacyjnych . . . . . . . . . . . . . . . 281
3.4.9. Uprawnienia majątkowe niekatolickich związków wyznaniowych 282 3.5. Ochrona prawa do wolności religijnej ze strony państwa . . . . 283
3.5.1. Ochrona w drodze postępowania administracyjnego . . . . 283
3.5.2. Sądowa kontrola decyzji administracyjnych . . . . . . 284
4. Wnioski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 286
4.1. Wpływ doktryny soborowej na zmianę ustawowych zapisów dotyczą- cych wolności religijnej . . . . . . . . . . . . . . 286
4.2. Transformacja postaw wewnątrz hiszpańskiego Kościoła katolickie- go . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 287
4.3. Wolność religijna w Karcie praw Hiszpanów . . . . . . . . 287
4.4. Ustawa o wolności religijnej z 28 czerwca 1967 roku . . . . . 288
R o z d z i a ł p i ą t y Wolność religijna w monarchii konstytucyjnej . . . . . . . . 291
1. Transformacja polityczna . . . . . . . . . . . . . . . 291
1.1. Fiasko koncepcji reforma Arias . . . . . . . . . . . . 292
1.2. Transformacja relacji państwo — Kościół początkiem transformacji ca- łego systemu politycznego . . . . . . . . . . . . . 294
1.3. Ustawa o reformie politycznej . . . . . . . . . . . . 295
1.4. Wybory parlamentarne i skład konstytuanty . . . . . . . . 296
2. Debata nad tekstem konstytucyjnych uregulowań wolności religijnej . . 298
2.1. Okres prac podkomisji parlamentarnej . . . . . . . . . . 298
2.2. Debata w parlamencie . . . . . . . . . . . . . . 305
2.2.1. Komisja Konstytucyjna Kongresu Deputowanych . . . . . 305
2.2.2. Debata na forum parlamentu . . . . . . . . . . 309
2.3. Debata w Senacie . . . . . . . . . . . . . . . . 312
2.3.1. Debata w ramach Komisji Konstytucyjnej Senatu . . . . 313
2.3.2. Debata na forum Senatu . . . . . . . . . . . . 315
2.4. Komisja Mieszana . . . . . . . . . . . . . . . . 317
3. Wolność religijna na kartach konstytucji z 1978 roku . . . . . . 318
3.1. Prawo do wolności religijnej. . . . . . . . . . . . . 319
3.2. Ochrona wolności przekonań . . . . . . . . . . . . 320
3.2.1. Interpretacja konstytucyjnego sformułowania „wolność w sfe- rze ideologii, religii i kultu” . . . . . . . . . . . 320
3.2.2. Konstytucyjne gwarancje dotyczące wolności przekonań . . 323
3.3. Neutralność religijna państwa . . . . . . . . . . . . 324
3.4. Współpraca władz publicznych z Kościołem katolickim i pozostałymi wyznaniami . . . . . . . . . . . . . . . . . 328
4. Ustawa organiczna o wolności religijnej . . . . . . . . . . . 332
4.1.Uznanie prawa do wolności religijnej . . . . . . . . . . 333
4.2. Zakres wolności religijnej . . . . . . . . . . . . . 334
4.3. Granice prawa do wolności religijnej . . . . . . . . . . 336
4.4. Ochrona prawa do wolności religijnej ze strony państwa . . . . 338
4.5. Osobowość prawna związków wyznaniowych . . . . . . . . 342
4.6. Organizacja i autonomia związków wyznaniowych . . . . . . 345
4.7. Współpraca władz publicznych z Kościołami, wyznaniami i wspólno- tami religijnymi . . . . . . . . . . . . . . . . 347
4.7.1. Konwencje oraz umowy o współpracy między państwem i związ-
kami wyznaniowymi . . . . . . . . . . . . . 348
4.7.2. Komisja Doradcza do spraw Wolności Religijnej . . . . . 350
5. Umowy z Kościołem katolickim i pozostałymi wyznaniami . . . . . 352
5.1. Współczesny system konkordatowy. . . . . . . . . . . 354
5.1.1. Umowa konkordatowa z 28 lipca 1976 roku regulująca kwe- stie związane z wyborem biskupów i privilegium fori . . . 357
5.1.1.1. Preambuła . . . . . . . . . . . . . 357
5.1.1.2. Mianowanie biskupów . . . . . . . . . . 358
5.1.1.3. Przywilej sądu kościelnego . . . . . . . . 359
5.1.2. Umowa konkordatowa z 3 stycznia 1979 roku regulująca za- gadnienia prawne . . . . . . . . . . . . . . 361
5.1.2.1. Status prawny Kościoła katolickiego i jego jednostek organizacyjnych . . . . . . . . . . . . 361
5.1.2.2. Wolność Kościoła w dziedzinie komunikowania się . 364 5.1.2.3. Poszanowanie niedziel i dni świątecznych . . . . 364
5.1.2.4. Duszpasterstwo w zakładach penitencjarnych, wycho- wawczych, zakładach opieki zdrowotnej i społecznej . 365 5.1.2.5. Działalność charytatywna i opiekuńcza . . . . . 367
5.1.2.6. Małżeństwo . . . . . . . . . . . . . 368
5.1.3. Umowa konkordatowa z 3 stycznia 1979 roku regulująca kwe- stie ekonomiczne . . . . . . . . . . . . . . 370
5.1.3.1. Uznanie prawa Kościoła do nabywania dóbr material- nych . . . . . . . . . . . . . . . 370
5.1.3.2. Współpraca ekonomiczna państwa i Kościoła . . . 370
5.1.3.3. Regulacje podatkowe . . . . . . . . . . 372
5.1.4. Umowa konkordatowa z 3 stycznia 1979 roku regulująca kwe- stie związane z nauczaniem i kulturą . . . . . . . . 373
5.1.4.1. Nauczanie religii w przedszkolach i szkołach publicz- nych . . . . . . . . . . . . . . . 373
5.1.4.2. Teologia i działalność o charakterze religijnym w pu- blicznych placówkach uniwersyteckich . . . . . 378
5.1.4.3. Szkoły ustanowione przez Kościół i niższe seminaria duchowne . . . . . . . . . . . . . 379
5.1.4.4. Uniwersytety ustanowione przez Kościół katolicki . . 380
5.1.4.5. Dziedzictwo historyczne . . . . . . . . . 381
5.1.5. Umowa konkordatowa z 3 stycznia 1979 roku regulująca kwe- stie związane z opieką duszpasterską w siłach zbrojnych i ze służbą wojskową osób duchownych . . . . . . . . 383
5.1.5.1. Opieka duszpasterska w siłach zbrojnych . . . . 384
5.1.5.2. Służba wojskowa osób duchownych . . . . . . 385
5.2. Umowy z innymi wyznaniami i religiami . . . . . . . . . 386
5.2.1. Preambuły . . . . . . . . . . . . . . . . 388
5.2.2. Podmioty praw i obowiązków zawartych w umowach z wyzna- niami mniejszościowymi . . . . . . . . . . . . 389
5.2.3. Miejsca kultu, cmentarze . . . . . . . . . . . 390
5.2.4. Ministrowie kultu . . . . . . . . . . . . . . 391
