dotyczące wolności religijnej, do stycznia 1932 roku
4. Kwestia narodowa a „kwestia religijna”
W wyniku narastania świadomości odrębności narodowościowych, w Hiszpanii od początku XX w. coraz mocniej swą obecność zaznaczały ten-dencje autonomiczne (szczególnie wśród Katalończyków i Basków).
Tenden-134 W swym wystąpieniu rozwiązanie zakonu jezuitów i zapisany na karatch konstytucji zakaz nauczania przez pozostałe zakony Azaña przedstawiał jako alternatywę proponowane-go w projekcie konstytucji Komisji Parlamentarnej (art. 24) rozwiązania wszystkich ist-niejących w Hiszpanii zakonów. A. LÓPEZ-SIDRO LÓPEZ: El control estatal..., s. 68.
135 W praktyce władze republikańskie nie skorzystały z możliwości rozwiązania zakonów uznanych za „zagrożenie bezpieczeństwa państwa”, wyjąwszy Towarzystwo Jezusowe. Instru-mentem kontroli zgromadzeń zakonnych ze strony państwa stał się wspomniany w art. 26 konstytucji rejestr zakonów. Ibidem, s. 69.
cje te radykalnie zmieniły perspektywę postrzegania narodu (nación) i naro-dowości (nacionalidades). Przede wszystkim jednak zmiana rozumienia przez prawodawcę tego, czym jest i być powinna wspólnota narodowa i polityczna, dokonała się wraz z przemianami politycznymi w 1931 r. Mimo wspomnia-nych przemian społeczno-polityczwspomnia-nych „kwestia religijna” i narodowa nadal pozostawały z sobą powiązane.
4.1. Konstytucyjne regulacje kwestii narodowej
Kwestia narodowa i religijna miały fundamentalne znaczenie dla przy-szłego kształtu ustrojowego państwa. Tworząc konstytucyjne podstawy sys-temu politycznego, prawodawca odchodził od fundamentów, na których zbu-dowana została upadła monarchia. Konstytuując Hiszpanię republiką, jej strukturę terytorialno-administracyjną określił on jako „państwo integral-ne”136, dopuszczając w nim szeroki zakres autonomii municypiów i regio-nów. Nie regulował jednak kwestii narodowej w sposób bezpośredni137.
Uczynił to natomiast pośrednio — w konstytucyjnych zapisach do-tyczących „kwestii religijnej”; tej, która w ciągu wieków wpisała się w kwe-stię narodową, tworząc jej integralną część. Stanowiąc regulacje ustawowe dotyczące religii, prawodawca pośrednio regulował kwestię narodową. Wpro-wadzeniem ustawowego rozdziału państwa od Kościoła oraz laicyzacją społecznej płaszczyzny życia nie rozwiązał jednak zakorzenionych w historii
136 Zob. CRE, art. 1. Stanowiąc Hiszpanię państwem integralnym, ustrojodawca usiłował odejść od alternatywy: państwo jednolite lub federalne. Rozumienie integralnego charakteru państwa precyzował on w konstytucyjnym zapisie: „Państwo hiszpańskie, wewnątrz nieredu-kowalnych granic swego terytorium, składa się z municypiów wchodzących w skład prowincji i z regionów, które konstytuują się jako autonomiczne”. Ibidem, art. 8.
137 W pierwszym zdaniu preambuły wstępnego projektu konstytucji autorstwa Pomocni-czej Komisji Prawnej stwierdza się: “La Nación española, en uso de su soberanía y represen-tada por sus Cortes Constituyentes, decreta y sanciona la siguiente Constitución”. Cyt. za:
F.DE MEERLECHA-MARZO: La Constitución de la II República..., s. 211. Jednak już w projekcie Komisji Parlamentarnej sformułowanie „naród hiszpański” (nación española) zostało zastąpio-ne określeniem „Hiszpania”. Mimo padających w trakcie debaty parlamentarzastąpio-nej głosów po-stulujących przywrócenie wspomnianego sformułowania nie zamieszczono go w tekście konstytucji. Ibidem, s. 237—238.
Milcząc na temat „narodu hiszpańskiego” — postrzeganego jako suwerenny podmiot, w którego imieniu Kortezy stanowią nową ustawę zasadniczą — prawodawca nie wspomniał także w tekście konstytucji o innych narodowościach (nacionalidades) niemających własnej suwerenności. Tomás y Valiente pisze, że przemilczenie w republikańskiej konstytucji rzeczy-wistości społecznej wielu narodowości było ceną za pominięcie w tekście preambuły (i konse-kwentnie w całej ustawie zasadniczej) wyrażenia „naród hiszpański”. F. TOMÁS Y VALIENTE: Manual de historia del Derecho español. Madrid 2001, s. 462.
więzów między tym, co narodowe i religijne. Doprowadził natomiast do jesz-cze większego upolitycznienia kwestii religijnej.
4.2. Statuty autonomiczne a „kwestia religijna”
W wyniku starań nacjonalistów katalońskich już w Pakcie z San Seba-stian z sierpnia 1930 r. (deklaracji programowej ugrupowań antymonarchi-stycznych) zawarto zapis dopuszczający możliwość uznania autonomii poli-tycznej niektórych terytoriów Hiszpanii w przyszłym systemie politycznym państwa138. 9 września 1932 r. Kortezy uchwaliły Statut autonomiczny Kata-lonii. Uczyniły to mimo sprzeciwu prawicy, oskarżającej będące wówczas u władzy ugrupowania lewicowe o rozbijanie jedności kraju139.
Oprócz Katalończyków autonomii domagali się także Baskowie. Nacjona-lizm baskijski cechował się konserwatyzmem politycznym oraz przywiąza-niem do religii i tradycji katolickiej, co przyczyniło się do postrzegania go przez centralny rząd Republiki jako „reakcyjnego”140. Z kolei wielu Basków utworzenie własnej autonomii uznawało za możliwość osłabienia siły prze-mian politycznych, które zaszły w II Republice, a z którymi duża część społeczności baskijskiej się nie zgadzała. Wobec nieprzyjaznej Kościołowi katolickiemu polityki II Republiki nacjonaliści baskijscy zbliżyli się do kato-lickich tradycjonalistów nawarryjskich, tworząc opozycyjną mniejszość w parlamencie.
Wstępny projekt statutu autonomicznego dla prowincji baskijskich (Ála-va i Guipúzcoa) oraz Nawarry został zaaprobowany 14 czerwca 1931 r. na zjeździe municypiów baskijskich i nawarryjskich w Estelli141. Przewidywał on utworzenie z terytorium prowincji baskijskich i Nawarry autonomicznego państwa, wchodzącego w skład nadrzędnej jednostki administracyjno-teryto-rialnej — państwa hiszpańskiego. Zawierał także zapisy gwarantujące wła-dzom przyszłej autonomii całkowitą swobodę w kształtowaniu relacji pań-stwo — Kościół. Pozwoliłoby to na prowadzenie polityki wyznaniowej niezależnej od centralnych władz w Madrycie i umożliwiłoby autonomiczne-mu państwu zawieranie umów konkordatowych ze Stolicą Apostolską142.
138 R. JIMENEZ ASENSIO: Introducción a una historia del constitucionalismo español. Valencia 1993, s. 132—133.
139 T. MIŁKOWSKI, P. MACHCEWICZ: Historia Hiszpanii. Wrocław 2002, s. 355.
140 F. MARTÍ GILABERT: Política religiosa..., s. 151.
141 Dostrzegając odmienność nawarryjskiej i baskijskiej rzeczywistości społeczno-politycz-nej, a także odmienność celów, jakie stawiały sobie Kraj Basków i Nawarra, ta ostatnia w krótkim czasie odstąpiła od projektu.
142 Ibidem, s. 152—153.
Prace nad wprowadzeniem projektu w życie zostały wstrzymane na szczeblu władz centralnych, po przedstawieniu go 22 września 1931 r.
Alcalá-Zamorze143. W tych okolicznościach z inicjatywy władz centralnych opracowano — na poziomie władz regionalnych prowincji baskijskich — nowy projekt statutu. Nie zawierał on już zapisu gwarantującego możliwość pro-wadzenia niezależnej od władz centralnych polityki wyznaniowej. Nową for-mułę statutu zaakceptowali nacjonaliści baskijscy, w przeciwieństwie do na-warryjskich karlistów, dla których „kwestia religijna” stanowiła kwestię fundamentalną144. Statut autonomiczny Kraju Basków w proponowanej for-mie zyskał aprobatę władz centralnych dopiero w październiku 1936 r.
w trakcie toczących się już działań wojennych145.