Umowy konkordatowe

Nowe władze Hiszpanii, izolowane na arenie międzynarodowej, zacie-śniały współpracę z Kościołem katolickim. Uchylając republikańskie ustawo-dawstwo wyznaniowe, prawodawca początkowo dążył do odbudowania relacji państwo — Kościół z okresu obowiązywalności konkordatu z 1851 r.²⁰⁶ Nie-przestrzegana przez władze II Republiki dziewiętnastowieczna umowa kon-kordatowa nie odpowiadała jednak sytuacji społeczno-politycznej, jaka zapa-nowała w Hiszpanii pod rządami gen. Franco. W niedługim czasie od zakończenia działań wojennych rząd Hiszpanii podjął więc starania zmie-rzające do podpisania nowej umowy konkordatowej.

W trakcie negocjacji między przedstawicielami rządu Hiszpanii i Stolicy Apostolskiej okazało się, że obie strony pragnęły zapewnić sobie jak najko-rzystniejsze warunki przyszłego konkordatu, co sprawiło, że data podpisania umowy konkordatowej była kilkakrotnie przekładana. Do odsunięcia zawarcia konkordatu w czasie przyczyniła się ponadto ostrożność Stolicy Apostolskiej wobec reżimu nieprzychylnie postrzeganego przez demokracje Zachodu. W tej sytuacji, przed podpisaniem konkordatu całościowego w 1953 r. między Stolicą Apostolską a rządem Hiszpanii frankistowskiej doszło do zawarcia

204 Ibidem, art. 4.

205 Ley constitutiva de las Cortes, art. 2. BOE 1942, n.° 200 (de 19 de julio), s. 5301.

206 Opinię taką wyraża Ángel López-Sidro. Odwołuje się on do tekstu preambuły ustawy z 2 lutego 1939 r., w której — jak pisze — podkreśla się, że „nowy rząd szanuje konkordat z 1851 r.” Samo uchwalenie wspomnianej ustawy uchylającej republikańskie ustawodawstwo wyznaniowe nie pociągnęło jednak za sobą powrotu do stanu relacji państwo — Kościół sprzed 14 kwietnia 1931 r. Ustawa nie spowodowała — zauważa López-Sidro — zaprzestania aktywności działającej przy Ministerstwie Sprawiedliwości sekcji odpowiedzialnej za rejestr zakonów i kongregacji zakonnych. Zachowały się dokumenty wskazujące, że rejestr ten pro-wadzono jeszcze w 1940 r. A. LÓPEZ-SIDROLÓPEZ: El control estatal de las entidades religiosas a través de los registros. Estudio histórico-jurídico. Jaén 2003, s. 95—98.

pięciu parcjalnych umów konkordatowych, regulujących wybrane zagadnienia będące przedmiotem zainteresowania państwa i Kościoła katolickiego²⁰⁷.

7.1. Konwencja z 7 czerwca 1941 roku

Konwencja z 7 czerwca 1941 r. regulowała sporną kwestię patronatu. Za-wierała ponadto zapowiedź podpisania umowy regulującej kwestie związane z beneficjami niekonsystorskimi, a także jednostronne zobowiązanie rządu hiszpańskiego do podpisania w niedalekiej przyszłości konkordatu całościo-wego ze Stolicą Apostolską.

7.1.1. Obsadzanie urzędów kościelnych

W pkt. 7 konwencji — w kontekście obsadzania stolic biskupich — stwierdza się: „Kościół, któremu z własnego, przyrodzonego prawa przy-sługuje powierzanie tych beneficjów niekonsystorskich, co do których król Hiszpanii cieszył się określonymi przywilejami, jest gotowy uczynić także w tej kwestii pewne ustępstwa wobec hiszpańskiego rządu”. Zapis ten pod-kreślał, że możliwość ingerencji w nadawanie wspomnianych beneficjów, którą cieszyli się w przeszłości i prawdopodobnie będą się cieszyć także w przyszłości hiszpańscy monarchowie, wynika z przywileju, jakiego udzielił im Kościół katolicki²⁰⁸.

Regulując kwestię obsadzania stolic biskupich w Hiszpanii, konwencja stwierdzała, że w wypadku sede vacante, po wstępnych uzgodnieniach z przedstawicielami rządu, nuncjusz apostolski winien był przesłać Stolicy Apostolskiej listę co najmniej 6 kandydatów. Spośród nich papież wybierał 3 osoby i za pośrednictwem Nuncjatury Apostolskiej powiadamiał o wyborze hiszpańskie władze. Gdyby jednak z zaproponowanych nazwisk Ojciec Świę-ty „nie potrafił wybrać 3 osób lub nikogo”²⁰⁹, z własnej inicjatywy mógł

„uzupełnić lub też zaproponować 3 kandydatów”²¹⁰. Władzom państwowym, w terminie do 30 dni, przysługiwało prawo niezaakceptowania proponowa-nych przez papieża nazwisk „z powodów polityczproponowa-nych natury ogólnej”²¹¹.

13 — Wolność...

207 W tytule wspomnianych pięciu parcjalnych umów konkordatowych posłużono się poję-ciem „konwencja” (convenio).

208 E. REGATILLO: El concordato español..., s. 221.

209 Fragmenty konwencji cytowane z: Convenio entre el Gobierno español y la Santa Sede acerca del modo de ejercicio del privilegio de presentación. BOE 1941, n.° 168 (de 17 de junio), s. 4401.

210 Ibidem, pkt 3.

211 Ibidem.

W wypadku niezgłoszenia zastrzeżeń głowa państwa, również w ciągu 30 dni, dokonywała ostatecznego wyboru²¹².

Zobowiązując się do natychmiastowego rozpoczęcia rozmów dwustron-nych w celu podpisania konwencji regulującej kwestie związane z beneficja-mi niekonsystorskibeneficja-mi²¹³, obaj sygnatariusze zgodzili się, aby do czasu osta-tecznego uregulowania tej kwestii władze kościelne mogły „w sposób wolny obsadzać parafie, zgodnie z przepisami prawa kanonicznego”. Winny one były jednak powiadamiać władze państwowe o mianowaniu konkretnej osoby na urząd kościelny przed objęciem przez nią tego urzędu, aby władze te mogły „w wyjątkowych przypadkach wyrazić zastrzeżenie wobec mianowa-nia, ze względów politycznych natury ogólnej”²¹⁴. Przytoczone zapisy kon-kordatowe, uznając prawo Kościoła katolickiego do wolnego obsadzania pa-rafii, stwarzały jednocześnie możliwości ingerencji władz państwowych w tej materii.

7.1.2. Czasowe pozostanie w mocy

pierwszych czterech artykułów konkordatu z 1851 roku W konwencji strona rządowa zobowiązywała się do podpisania nowego konkordatu ze Stolicą Apostolską. Do czasu wejścia w życie całościowej umowy konkordatowej obowiązywać miały przepisy konwencji z 1941 r.

(w materii, którą ona regulowała)²¹⁵ oraz dyspozycje zawarte w czterech pierwszych artykułach konkordatu z 1851 r.²¹⁶

Zobowiązanie władz Hiszpanii do zachowania wspomnianych czterech artykułów oznaczało zerwanie z systemem rozdziału Kościoła od państwa.

Zgodnie bowiem z art. 1 konkordatu z 1851 r., „Religia katolicka, rzym-ska […], z wykluczeniem jakiegokolwiek innego kultu, pozostaje jedyną reli-gią narodu hiszpańskiego, na terenach znajdujących się pod władaniem Jego Wysokości” i „zawsze cieszyć się będzie wszystkimi prawami i prerogatywa-mi należnyprerogatywa-mi jej według prawa Bożego i zgodnie z normaprerogatywa-mi, zawartyprerogatywa-mi w świętych kanonach”²¹⁷. Wspomniany artykuł zawierał ponadto zakaz spra-wowania niekatolickiego kultu religijnego. Ten stan rzeczy zmieniony został

212 Przepisy regulujące tryb obsadzania stolic biskupich zawarte zostały w pkt. 1—5 kon-wencji.

213 Ibidem, pkt 7.

214 Ibidem, pkt 8.

215 Ibidem, pkt 6.

216 Ibidem, pkt 9.

217 Concordato celebrado entre Su Santidad el Sumo Pontífice Pío IX y S. M. Católica Doña Isabel II Reina de las Españas, art. 1. “Gaceta de Madrid” 1951, n.° 6306 (de 19 de octubre), s. 1—7.

cztery lata później, kiedy to Karta praw Hiszpanów dopuściła na terenie Hiszpanii prywatny kult niekatolicki.

W art. 2 umowy konkordatowej z 1851 r. znajdujemy zapewnienie, że

„edukacja na uniwersytetach, w kolegiach, seminariach oraz w szkołach pu-blicznych i prywatnych wszelkiego rodzaju będzie we wszystkim zgodna z doktryną [...] religii katolickiej”. Ponadto wspomniany artykuł gwaran-tował Kościołowi możliwość „czuwania nad czystością doktryny wiary i oby-czajów oraz nad edukacją młodzieży w zakresie sobie powierzonym” na te-renie placówek prywatnych i publicznych. W końcu art. 4 zapewniał

„biskupom i podlegającemu im duchowieństwu [...] pełną swobodę” w wyko-nywaniu „władzy kościelnej i sprawowaniu kultu”, zgodnie z przepisami pra-wa kanonicznego.

Zapis zawarty w pkt. 9 konwencji, deklarując pozostanie w mocy czte-rech pierwszych artykułów konkordatu z 1851 r., uznających katolicyzm za religię narodu i przyznających Kościołowi katolickiemu autonomię w zakre-sie niezbędnym do pełnienia jego misji, zakładał pośrednio nieobowiązywal-ność pozostałej części dziewiętnastowiecznej umowy konkordatowej. Roz-wiązywał w ten sposób dyskutowaną w owym czasie kwestię pozostawania w mocy uzgodnień zawartych w nieprzestrzeganym, ale też niewypowiedzia-nym przez władze II Republiki konkordacie z 1851 r.²¹⁸

7.2. Konwencja z 16 lipca 1946 roku

Zapowiadaną w konwencji z 1941 r. umowę podpisano 16 lipca 1946 r.

W art. 1 tej ostatniej podkreślono, że „nadawanie beneficjów niekonsystor-skich należy do władzy kościelnej, która powierza je zgodnie z Kodeksem prawa kanonicznego”²¹⁹. Stolica Apostolska — stwierdzał jednocześnie art. 1

— „biorąc pod uwagę katolicką tradycję Hiszpanii”, przyznaje władzom pań-stwa określone w tekście konwencji uprawnienia w zakresie nadawania wspomnianych beneficjów.

Konwencja uznawała więc autonomię Kościoła katolickiego w zakresie nadawania beneficjów niekonsystorkich. Kościół zaś, ze wspomnianych

po-13*

218 Kwestię pozostawania w mocy uzgodnień konkordatowych z 1851 r. po upadku Repu-bliki postrzegał odmiennie Kościół katolicki, który uznawał je za nieobowiązujące, oraz władze państwowe, które sugerowały ich pozostawanie w mocy, przynajmniej w przypadku korzystnych dla państwa zapisów regulujących prawo patronatu. Zob. A. LÓPEZ-SIDRO LÓPEZ: El control estatal..., s. 109. J.M. VÁZQUEZ GARCÍA-PEÑUELA: Las capellanías colativo-familiares.

(Régimen legal vigente). Pamplona 1992, s. 216—219.

219 Fragmenty konwencji cytowane z: Convenio de 16 de julio de 1946 entre la Santa Sede y el Gobierno español para la provisión de beneficios no consistoriales. BOE 1946, n.° 199 (de 18 de julio), s. 5661—5662.

wodów, przyznawał władzy państwowej określony umową zakres praw w tej materii. Zgodnie z logiką wymiany przywilejów i wzajemnych ustępstw rząd hiszpański zobowiązywał się utrzymać na dotychczasowym poziomie dotacje państwowe przypisane do beneficjów kościelnych, pozostających przedmio-tem tej umowy²²⁰. Odnawiał także zobowiązanie do „przestrzegania dyspozy-cji zawartych w czterech początkowych artykułach konkordatu z 1851 r.”

i do niestanowienia prawa w zakresie będącym „przedmiotem zainteresowa-nia Kościoła, bez wcześniejszej zgody Stolicy Apostolskiej”²²¹.

Obie strony umowy zgadzały się, aby zapisane w tekście konwencji zasa-dy prowizji beneficjów niekonsystorskich zostały w przyszłości „włączone do nowego konkordatu”²²². Można więc wnioskować, że nie traktowały zawar-tych w niej ustaleń jako tymczasowych.

7.2.1. Nadawanie parafii

Konwencja nakazywała ordynariuszom diecezjalnym nadawać parafie zgodnie z kan. 459 Kodeksu prawa kanonicznego²²³. Jednocześnie zobo-wiązywała ich do komunikowania rządowi nominacji proboszczowskich przed ich publikacją, w celu pozostawienia mu „w wyjątkowym wypadku”

możliwości przedstawienia zastrzeżeń odnośnie do osoby kapłana „z powo-dów politycznych natury ogólnej”²²⁴. W wypadku rozbieżności między ordy-nariuszem a rządem konwencja nakazywała zwrócenie się do Stolicy Apo-stolskiej, która miała podjąć decyzję po uzgodnieniu jej z głową państwa²²⁵. Tak sformułowane uprawnienie strony rządowej nie oznaczało prawa veta, lecz jedynie możliwość przedłożenia ordynariuszowi wspomnianych zastrze-żeń, pozostawiając podjęcie ostatecznej decyzji Stolicy Apostolskiej²²⁶.

220 Ibidem, art. 9.

221 Ibidem, art. 10.

222 Ibidem.

223 Ibidem, art. 2.

224 Ibidem. Ze względu na charakter pracy duszpasterskiej państwo wykazywało zaintere-sowanie osobami, którym powierzane były beneficja duszpasterskie. Ani konwencja z 16 lipca 1946 r., ani konkordat z 1953 r. nie zawierały wymogu powiadamiania władzy państwowej o osobach, którym nadawano beneficja nieduszpasterskie (non curata). E. REGATILLO: El con-cordato español..., s. 238.

225 Brak odpowiedzi strony rządowej w okresie 30 dni od zakomunikowania jej planowa-nych nominacji był interpretowany jako brak sprzeciwu. Convenio de 16 de julio de 1946 entre la Santa Sede y el Gobierno español para la provisión de beneficios no consistoriales, art. 2. BOE 1946, n.° 199 (de 18 de julio), s. 5661.

226 Generalną zasadą — pisał Eduardo Regatillo — pozostaje prawo biskupa diecezjalnego do wolnego obsadzania parafii w Hiszpanii, którą to wolność do pewnego stopnia ograniczała przyznana władzom państwowym możliwość zgłoszenia zastrzeżeń wobec konkretnych

kandy-Przepisy zawarte w konwencji — stwierdzał art. 2 tejże — nie regulowały trybu powierzania parafii związanych prawem patronatu prywatnego²²⁷. W tym wypadku nie było obowiązku informowania władz państwowych o osobie przewidzianej do objęcia konkretnej parafii²²⁸. Po przedłożeniu przez patrona prezenty miejscowemu ordynariuszowi ten ostatni miał prawo i obowiązek zbadania, czy przedstawiony kandydat jest zdatny do sprawowa-nia urzędu, a także poddasprawowa-nia go egzaminowi i ewentualnego odrzucesprawowa-nia. Po przyjęciu prezenty przez ordynariusza prezentowany miał prawo do kano-nicznej instytucji, której udzielał ordynariusz miejsca²²⁹.

7.2.2. Nadawanie prelatur i kanonii w kapitułach katedralnych i kolegiackich

Wśród urzędów kościelnych stanowiących przedmiot zainteresowania władz państwowych znalazły się kanonie katedralne i kolegiackie²³⁰. Według Kodeksu prawa kanonicznego z 1917 r. mianowanie przewodniczącego

kapi-datów. Ze wspomnianej możliwości można było jednak korzystać tylko „w wyjątkowym wy-padku” (caso excepcional). E. REGATILLO: El concordato español..., s. 237.

227 Zob. Convenio de 16 de julio de 1946 entre la Santa Sede y el Gobierno español para la provisión de beneficios no consistoriales, art. 2. BOE 1946, n.° 199 (de 18 de julio), s. 5661.

Prawo patronatu (ius patronatus) to ogół przywilejów oraz obowiązków, które dotyczą fun-datorów kościołów, kaplic, beneficjów, a także tych osób, które to prawo nabyły. Patronat mógł być królewski (przysługujący panującemu albo państwu) lub też prywatny (przysługu-jący osobom prywatnym, niezależnie od tego, czy był to patronat kościelny, świecki czy mie-szany). Zapis art. 2 konwencji nie wspominał o patronacie królewskim, ponieważ — jak pisze Regatillo — instytucja patronatu królewskiego w Hiszpanii w momencie wejścia w życie kon-wencji już, z małymi wyjątkami, nie istniała. E. REGATILLO: El concordato español..., s. 225.

228 Ibidem, s. 226.

229 Por. CIC 17, kan. 1464—1466.

230 Kanonia — urząd kościelny w kapitule katedralnej (przy kościele katedralnym) lub ko-legiackiej (przy innym kościele). W skład kapituły kościoła katedralnego lub kolegiackiego wchodzili prałaci i kanonicy piastujący różne urzędy. Przy katedrach istniały ponadto mniej-sze beneficja, a osoby, którym zostały one przyznane przez biskupa, zwano beneficjatami. Be-neficjaci nie wchodzili jednak w skład kapituły. F. BĄCZKOWICZ: Prawo kanoniczne. Podręcznik dla duchowieństwa. T. 1. Opole 1957, s. 542—543.

Kapituły kanoników istniały w celu sprawowania bardziej uroczystych czynności litur-gicznych w kościele katedralnym lub kolegiackim oraz pomagania biskupowi, jako jego rada, w zarządzaniu diecezją. W wypadku niemożności sprawowania rządów w diecezji przez bisku-pa (sedes impedita), gdy żaden rządca nie został ustanowiony, lub przewidziany nie mógł spra-wować władzy, kapituła katedralna obejmowała władzę i wybierała wikariusza z władzą wikariusza kapitulnego (CIC 17, kan. 429 § 3). W wypadku vacatu na stolicy biskupiej, jeśli Stolica Święta nie wyznaczyła administratora apostolskiego lub nie zarządziła inaczej, zarząd diecezji przejmowała kapituła katedralna (CIC 17, kan. 431 § 1). Ze względu na zakres praw przysługujących kapitułom katedralnym obsadzanie ich stanowiło przedmiot zainteresowania władz państwowych.

tuły oraz innych prałatów kapitulnych zastrzeżone było Stolicy Świętej²³¹. Kanonie i beneficja, zarówno katedralne, jak i kolegiackie niezastrzeżone Stolicy Apostolskiej, obsadzał biskup po zapoznaniu się z opinią właściwej kapituły.

7.2.2.1. Prelatury

Jeśli chodzi o nadanie godności „dziekana kanoników metropolitalnych i katedralnych”²³², konwencja nakazywała biskupowi, po wcześniejszym wysłuchaniu opinii kapituły, przesłać głowie państwa listę trzech kandyda-tów, spośród których ta winna była wybrać i przedstawić Stolicy Świętej jed-nego²³³. Także w wypadku opatów kapituł kolegiackich²³⁴ biskup — zgodnie z nakazem konwencji — winien był przesłać głowie państwa listę trzech kan-dydatów, spośród których ta winna wybrać i przedstawić Stolicy Świętej jed-nego z nich²³⁵.

Powierzenie godności kantora (chantre) umowa pozostawiała w gestii Santa Sede²³⁶. „Prowizja pozostałych godności kanoników metropolitalnych i katedralnych przez Stolicę Świętą — stwierdzał art. 3 § 3 konwencji —

od-231 Zob. CIC 17, kan. 396 i 1435 § 1. W art. 8 konwencji z 16 lipca 1946 r. podkreślano, że „zachowując podstawowe pryncypia Kodeksu prawa kanonicznego co do zastrzeżonych pa-pieżowi prowizji, Stolica Święta zdaje sobie sprawę, że nie stosuje się przepisów kan. 1435 § 1, nr 1, 2 i 4, gdy zgodnie z zapisami niniejszej konwencji, nadając jakieś beneficjum niekon-systorskie, dokonuje się wcześniejszej prezentacji ze strony głowy państwa”.

232 Mówiąc o powierzaniu godności przewodniczącym kapituły, w konwencji (art. 3 § 1) użyto wyrażenia “proveer la dignidad de deán de los cabildos metropolitanos y catedrales”.

Kodeks prawa kanonicznego z 1917 r. rozróżniał kapituły katedralne i kolegiackie (CIC 17, kan. 391 § 1). Konwencja, mówiąc o kanonikach katedralnych i metropolitalnych, rozróżniała tym samym kapituły przy katedrze metropolitalnej i przy katedrze diecezji niemającej statusu metropolii. Convenio de 16 de julio de 1946 entre la Santa Sede y el Gobierno español para la provisión de beneficios no consistoriales, art. 3 § 1 i 3. BOE 1946, n.° 199 (de 18 de julio), s. 5661.

233 Ibidem, art. 3 § 1.

234 Ibidem, art. 3 § 4. Ze względu na zakres władzy opatów obsadzanie takich urzędów stanowiło przedmiot zainteresowania władz państwowych. Kodeks prawa kanonicznego z 1917 r. zaliczał opatów zakonnych do kategorii prałatów niższych (praelati inferiores) — du-chownych wykonujących jurysdykcję w zakresie zewnętrznym, a niemających sakry biskupiej.

Sprawowali oni władzę na własnym terytorium (nienależącym do żadnej diecezji) na równi z biskupem. Zob. CIC 17, kan. 319 § 1. Opatów udzielnych mianował i instytuował papież.

Zob. CIC 17, kan. 320 § 1. W wypadku gdy ktoś miał prawo wyboru czy prezenty, papież za-twierdzał wybór, przyjmował prezentę oraz instytuował kandydata.

235 Convenio de 16 de julio de 1946 entre la Santa Sede y el Gobierno español para la provi-sión de beneficios no consistoriales, art. 3. BOE 1946, n.° 199 (de 18 de julio), s. 5661.

236 Ibidem, art. 3 § 2.

bywać się będzie na przemian” na drodze prowizji niezależnej oraz wskaza-nia osoby przez głowę państwa²³⁷.

7.2.2.2. Kanonie niezastrzeżone Stolicy Apostolskiej

W przeciwieństwie do kanoników-prałatów, nadanie urzędu kanonika zwykłego — zgodnie z deklaracją konwencji — należało do biskupa, po zasię-gnięciu opinii właściwej kapituły²³⁸. Powierzenie „kanonii zwykłych oraz mniej-szych beneficjów” odbywać się miało na przemian: na drodze prowizji nie-zależnej oraz w wyniku wskazania osoby przez głowę państwa spośród trzech duchownych wybranych przez biskupa po wysłuchaniu opinii kapituły²³⁹.

Zgodnie z przepisem kan. 398 Kodeksu prawa kanonicznego z 1917 r.

w każdym kościele katedralnym musiał istnieć urząd kanonika teologa i je-śli to możliwe — także penitencjarza. Urzędy te mogły istnieć także w kole-giatach²⁴⁰. Oprócz tych dwóch urzędów w ramach kapituł w Hiszpanii były jeszcze dwa inne: urząd magisterski i doktorski²⁴¹. Wybór kandydatów na wspomniane urzędy konwencja pozostawiała w rękach biskupa i kapituły²⁴².

7.2.3. Nadawanie innych urzędów i beneficjów

Regulując tryb nadawania urzędów i beneficjów związanych prawem pa-tronatu królewskiego, w konwencji oddzielnie potraktowano przypadek prze-oratu zakonów rycerskich Ciudad Real²⁴³ oraz kapelanów i beneficjatów

237 W obu wypadkach władze państwowe miały jednak wpływ na nadawanie prelatur: bądź to bezpośredni, gdy wskazywały konkretną osobę, bądź pośredni, gdy wskazania dokonywał biskup, ale po zasięgnięciu opinii rady kapituły, której część członków zasiadała w niej ze względu na wskazanie ich kandydatury przez władzę państwową. Nie bez znaczenia w oma-wianej kwestii był także wpływ tej władzy na wybór samego biskupa.

238 Ibidem, art. 4.

239 Ibidem, art. 5.

240 Zob. CIC 17, kan. 398 § 1—2.

241 Wspomniane urzędy magisterski i doktorski poza samą Hiszpanią istniały jeszcze w kapitułach znajdujących się na terenach hiszpańskich posiadłości w Ameryce i na Filipi-nach — na mocy nadania udzielonego w bulli Sykstusa IV Creditam Nobis z 1 grudnia 1474 r.

Zadaniem osoby, której powierzono urząd magisterski, było między innymi głoszenie kazań (tzw. sermones de tabla). Zadanie związane z urzędem doktorskim polegało na pouczaniu kapi-tuły w kwestiach prawnych i jej obronie w procesach sądowych. Comentarios al Código de De-recho Canónico con el texto legal latino y castellano. [VVAA]. T. 1. Madrid 1963, s. 693—694.

242 Convenio de 16 de julio de 1946 entre la Santa Sede y el Gobierno español para la provi-sión de beneficios no consistoriales, art. 4 § 1. BOE 1946, n.° 199 (de 18 de julio), s. 5661.

243 Priorat zakonów rycerskich był prałaturą nullius (hiszp. priorato nullius de Ciudad Real), ponieważ jej terytorium nie należało do żadnej diecezji. Było prałaturą regulowaną