Relacje państwo — Kościół na Półwyspie Iberyjskim do XVIII wieku

Tereny dzisiejszej Hiszpanii jeszcze przed przybyciem Rzymian w II w.

p.n.e. kolonizowali Fenicjanie, Grecy, Kartagińczycy. Po Rzymianach na Półwysep Iberyjski przybyli Wandalowie, Wizygoci, ludy arabskie¹. W

śred-1M. TUÑÓN DELARA, J. VALDEÓNBARUQUE, A. DOMÍNGUEZ ORTIZ: Historia de España. Bar-celona 1991, s. 26—63.

niowieczu zamieszkiwali go wyznawcy trzech religii: chrześcijaństwa, islamu i judaizmu, posługujący się sześcioma językami: kastylijskim, portugalskim, katalońskim, galicyjskim, baskijskim i arabskim. Usiłując odnaleźć swą toż-samość, Hiszpania od wieków boryka się z nierozwiązanym problemem pogo-dzenia społeczno-politycznej jedności państwa i wielości kulturowej. Do dziś w historiografii hiszpańskiej mówi się o tzw. dwóch Hiszpaniach². Pierwsza z nich zakłada wielość ludów, kultur i religii. Druga odwołuje się do centra-listycznej wizji państwa, opartej na wspólnocie kultury, języka i religii. Zwo-lennicy obu wizji zgadzają się natomiast, że współczesna Hiszpania jako wspólnota polityczno-kulturowa powstała w długim procesie, w którym decy-dującą rolę odegrała rekonkwista.

1.1. Arianizm i katolicyzm w królestwie Wizygotów

Już w czasach dominacji Wizygotów na Półwyspie Iberyjskim przekona-nia religijne determinowały w sposób zasadniczy miejsce jednostki w spo-łeczeństwie. Arianizm wyznawany przez mniejszość pochodzenia germań-skiego, współistniejąc z wiarą większości romańskiej, nabierał w tamtych okolicznościach charakteru wyróżnika etnicznego. W celu unifikacji religij-nej wizygocki król Leovigild dążył do konwersji romańskiej części spo-łeczeństwa na arianizm. Po nieudanych próbach ojca jego syn Rekkared I w 587 r. przyjął katolicyzm, a zbuntowaną część duchowieństwa ariańskiego wraz z królową matką postawił przed trybunałem. W czasie pierwszej sesji synodu w Toledo 8 maja 589 r. wraz ze zgromadzonymi dostojnikami króle-stwa wyrecytował nicejskie credo. Jednocześnie ogłoszone zostało rozwiąza-nie Kościoła ariańskiego na terenach królestwa Wizygotów i jedność króle-stwa w wierze katolickiej³.

1.2. Rekonkwista

Do postrzegania religii jako fundamentu jedności społeczno-politycznej przyczynił się także najazd Arabów (711 r.) i długotrwały konflikt zbrojny chrześcijańskiej północy z wyznawcami islamu, zamieszkującymi południowe terytoria Półwyspu Iberyjskiego. Chrześcijaństwo odgrywało fundamentalną rolę w długim procesie odzyskiwania utraconych ziem, integracji królestw

2J. SANTOS: Historia de las dos Españas. Madrid 2005; J.M. GARCÍA ESCUDERO: Historia breve de las dos Españas. Madrid 1980; IDEM: Historia política de las dos Españas. Madrid 1976.

3J. DESCOLA: Historia de España. Barcelona 1963, s. 77—78. Na temat znaczenia synodu w Toledo w historii Hiszpanii zob.: P. LINEHAN: Past and Present in Medieval Spain. Norfolk 1992, s. 1—14.

w jeden organizm państwowy, a także w kształtowaniu się świadomości na-rodowej i poczucia kulturowej wspólnoty z Europą⁴. Od IX w. na terenach Półwyspu pozostających pod kontrolą władców chrześcijańskich zaczął roz-wijać się kult św. Jakuba. Grób świętego z biegiem czasu stał się symbolem jedności religijno-narodowej katolickich królestw walczących z wojskami arabskimi⁵.

W XI w. narodziła się i rozwinęła idea rekonkwisty, w której bardzo ważną rolę odgrywał ideał szerzenia wiary chrześcijańskiej. Rekonkwista, w miarę rosnącego znaczenia zakonów rycerskich, przekształciła się w ideę krucjaty. Zjednoczone przez religię i powiązania dynastyczne katolickie mo-narchie — nie wykluczając Portugalii — występowały razem przeciwko muzułmanom. Po wygranej przez katolickie wojska bitwie pod Navas de To-losa w 1212 r. sprzymierzonym wystarczyło 30 lat, aby odzyskać prawie w całości utracone wcześniej terytoria⁶.

1.3. Katolicyzm ideowym fundamentem monarchii

Do idei katolicyzmu, jako ideowego fundamentu monarchii hiszpańskiej, odwoływali się bardzo wyraźnie królowie katoliccy (reyes católicos). Małżeń-stwo Izabeli Kastylijskiej i Ferdynanda V Aragońskiego w 1469 r. doprowa-dziło do unii dwóch najpotężniejszych koron Półwyspu Iberyjskiego: Kastylii i Aragonii. Niezależne pozostawały tylko trzy królestwa: Nawarry, Portugalii i Grenady. To ostatnie, po wyparciu w 1492 r. sił arabskich z terenu Półwy-spu, zostało przyłączone do monarchii królów katolickich. W latach 1580—1640 monarchię tę współtworzyła także korona Portugalii. Pod rządami jednego suwerena znalazły się więc różne królestwa, wchodzące w skład poszczególnych koron. Każde z nich zamieszkiwali tzw. naturales, którzy posiadając wspólny język, prawo, historię, współtworzyli narody (na-ciones) Kastylijczyków, Aragończyków itd. Królestwa te zachowywały własne systemy prawne jeszcze w XVI i XVII w.

Do wzrostu potęgi hiszpańskich monarchów przyczyniło się także odkry-cie Ameryki przez Krzysztofa Kolumba w 1469 r. Królowie Kastylii i Arago-nii w ciągu niecałego półwiecza stali się władcami potężnego imperium, w którego skład, poza Półwyspem Iberyjskim, wchodziły posiadłości nad

4J. BENEYTOPÉREZ: Historia social de España y de Hispanoamérica. Repertorio manual para una historia de los españoles. Madrid 1973, s. 170.

5A.L. MOLINA: Covadonga y los orígenes del Reino de Asturias. En: R.DE LACIERVA: Histo-ria general de España. Vol. 3: Alta Edad Media: predominio musulmán. Madrid 1980, s. 30—35.

6W rękach muzułmanów pozostał tylko niegroźny z punktu widzenia militarnego emirat Grenady, który przetrwał jeszcze 250 lat. S.G. PAYNE: El catolicismo español. Barcelona 2006, s. 27—30.

Morzem Śródziemnym⁷ oraz w Ameryce. Zjednoczenie, sprawowanie rządów i ciągłe zwiększanie wpływów monarszych nad tak rozległym terytorium, za-mieszkanym przez ludy o różnych kulturach i językach, wymagały większej niż dotąd spójności i jednolitości społecznej poddanych.

1.3.1. Przekonania religijne jako element identyfikacji jednostki ze wspólnotą polityczną

Wspólną politykę dwóch niezależnych koron (Kastylii i Aragonii) cecho-wało przede wszystkim dążenie do wzmocnienia pozycji monarchii względem pozostałych podmiotów władzy, realizowane przez zdobycie kontroli nad mia-stami i Kortezami, ograniczenie samowoli szlacheckiej, a także na drodze specyficznych relacji z Kościołem katolickim⁸. W okresie rządów królów ka-tolickich motywy polityczne i religijne „zrosły się” z sobą do tego stopnia, że trudno je było rozróżnić⁹. Idea nowożytnego państwa narodowego oraz sa-mego narodu zrodziła się w Europie dopiero około XVIII w. Na Półwyspie Iberyjskim już w okresie rządów „królów katolickich” dążenie do zjednocze-nia współistniejących w jednej monarchii naciones i zwiększezjednocze-nia zakresu władzy monarchy wymagało większej niż dotąd jednorodności społecznej.

W tym kontekście wiara jawiła się nie jako prywatna sprawa poszczegól-nych osób, a nawet nie konkretposzczegól-nych wspólnot narodowych, ale jako funda-ment jedności poddanych oraz ich identyfikacji z katolicką monarchią¹⁰.

W politykę wzmacniania władzy królewskiej dzięki budowaniu jedności narodowej została od połowy XIV w. wpisana tzw. limpieza de sangre, czyli idea czystości krwi, nawiązująca do ideałów germańskich Wizygotów, mających stanowić fundament rosnącej w potęgę monarchii. U podstaw owej idei legło założenie o wyższości tzw. dawnych chrześcijan i osadników nad

„napływową” ludnością żydowską i muzułmańską, która tylko częściowo

7Terytorium korony Aragonii poza dzisiejszym regionem autonomicznym Aragón obej-mowało także ziemie dzisiejszej Katalonii, Walencji (od 1245 r.), Sycylii (od 1282 r.), Sardy-nii (od 1326 r.), Majorki i Minorki (od 1349 r.), księstwa Aten i Neopatrii (od 1379 r.) oraz królestwo Neapolu (od 1443 r.).

8I.C. IBÁN, L. PRIETO SANCHÍS, A. MOTILLA DE LA CALLE: Derecho eclesiástico. Madrid 1997, s. 36.

9“Reyes Católicos iniciaron una política de instauratión de la unidad en la fe profesada por los ciudadanos”. Ibidem, s. 38. “Los reyes hicieron de la religión y del establecimiento de la unidad de la fe católica el fin primordial del Estado”. A. UBIETO, J. REGLA, J.M. JOVER, C. SECO: Introducción a la historia de España. Barcelona. 1979, s. 286. Zob. także: S.G. PAYNE: El catolicismo español..., s. 56.

10P. RYGUŁA: W kierunku jedności polityczno-religijnej. Wybrane zagadnienia z historii Koś-cioła i państwa na Półwyspie Iberyjskim od III do XV wieku. „Studia z Prawa Wyznaniowego”

2003, T. 6, s. 91—122.

i stosunkowo niedawno przeszła na chrześcijaństwo¹¹. Polityka budowania jedności narodowej, oparta na odwołaniu się do idei limpieza de sangre, z upływem czasu przyczyniła się do przyjęcia postawy wrogości względem wspomnianych dwóch grup społecznych; antagonizmu, w którym różność re-ligii postrzegano jako jeden z elementów odmienności etnicznej.

W kontekście monarchistycznych dążeń do wzmocnienia władzy królew-skiej i pogłębienia jedności polityczno-kulturowo-religijnej należy rozpatry-wać tzw. kwestię żydowską oraz samo wygnanie ludności żydowskiej z Półwyspu Iberyjskiego, a także wygnanie ludności muzułmańskiej. Po-zostać mogli tylko tzw. conversos, tj. osoby wyznania judaistycznego nawró-cone na katolicyzm, oraz moriscos (muzułmańscy neofici) i mudejares (muzułmańscy chłopi zamieszkujący ziemie Aragonii)¹².

Należy tu wspomnieć o hiszpańskiej inkwizycji, która — pomijając trybu-nały istniejące w Aragonii przed 1478 r.¹³ — swój kształt i zakres działania zawdzięcza parze królewskiej Ferdynandowi i Izabeli. Monarcha zabiegał u papieża o zgodę na utworzenie trybunałów inkwizycyjnych w celu wykry-cia osób, które podając się za nawrócone, potajemnie wyznawały judaizm lub islam. Na mocy bulli Sykstusa IV z 1 listopada 1478 r. hiszpańscy mo-narchowie nabyli prawo nominacji inkwizytorów i tworzenia wspomnianych trybunałów. W 1483 r. para królewska powołała do życia Najwyższą Radę Inkwizycji (Consejo Supremo de la Inquisición), przekształcając ją w insty-tucję o charakterze nie tyle religijno-państwowym, ile państwowo-religijnym.

Obok rady państwa, rady finansów, rady Kastylii i rady Aragonii wspomnia-na rada była jednym z ministerstw mowspomnia-narchii. W sferze zainteresowania in-kwizycji pozostawali tzw. conversos i moriscos. Od 1542 r. wykorzystywano ją do zwalczania protestantyzmu¹⁴, a później także innych przeciwników ide-owych monarchii¹⁵. Inkwizycja hiszpańska stała się więc w dużej mierze

in-11Od początku XV w. uniwersytety zaczęły domagać się od pracowników potwierdze-nia tzw. czystości krwi, wykluczając tym samym spośród nich osoby pochodzepotwierdze-nia żydowskie-go i muzułmańskieżydowskie-go. Pod koniec XV w. praktykę tę przejęła także większość zakonów.

W 1484 r. inkwizycja uznała, że potomkowie skazanych za pozostawanie przy wierze Ma-hometa czy kultywowanie judaizmu nie mogą pełnić stanowisk publicznych. T. MIŁKOWSKI, P. MACHCEWICZ: Historia Hiszpanii. Wrocław 2002, s. 125.

12Mudejares, pozostający nadal wyznawcami islamu, wygnani zostali z terenów monarchii dopiero w 1609 r., co spowodowało wielkie straty w ówczesnej gospodarce.

13Przed 1478 r. w Aragonii istniały trybunały inkwizycji, ale nie zajmowały się kwestią fałszywych nawróceń, a liczba procesów — w porównaniu z przeprowadzonymi po wspomnia-nej dacie — była znikoma.

14W późniejszym czasie trybunały inkwizycyjne (działające między innymi w Sewilli, To-ledo, Walencji, Barcelonie) służyły także jako narzędzie do walki o poprawę szeroko rozumia-nych postaw społeczrozumia-nych, moralrozumia-nych, religijrozumia-nych (na przykład w wypadku bigamii).

15Abraham Barrero Ortega pisze, że wykorzystywano ją także do zwalczania idei liberali-zmu oraz innych idei określanych mianem rewolucyjnych. Przytaczając opinię Henry’ego Ka-mena, Abraham Barrero podkreśla, że inkwizycja była instrumentem, którym posłużono się

strumentem, którym posługiwano się, aby powstrzymać rozprzestrzenianie się na terytorium hiszpańskim idei mogących stanowić zagrożenie jedności ideowej monarchii¹⁶.

1.3.2. Idea narodowego mesjanizmu

Religia stanowiła najsilniejszy element łączący poszczególne królestwa iberyjskie. Wraz z upływem lat, w czasach walk prowadzonych z muzułma-nami na terenie Półwyspu Iberyjskiego i w Afryce północnej, a w później-szym czasie przeciwko protestantom i ich sprzymierzeńcom w Europie, kato-licyzm w coraz większym stopniu stawał się dla Hiszpanów składową tożsamości polityczno-kulturowo-religijnej. Identyfikacja jednostek z tym, co hiszpańskie i katolickie, stawiała poddanych monarchii w opozycji do tego, co obce, bo zakorzenione w innej tradycji religijno-kulturowej. Przyczyniała się jednocześnie do wytworzenia poczucia obowiązku obrony i głoszenia tego, co katolickie (a więc wspólne i wspólnototwórcze).

Zdobycie Grenady (1492 r.) nie zakończyło walki zbrojnej z siłami isla-mu. Kampanię północnoafrykańską postrzegano jako wypełnienie legatu zmarłej w 1504 r. królowej Izabeli i kontynuację rekonkwisty, tym razem już na ziemi muzułmańskiej. Przyniosła ona Hiszpanii wiele strat w ludziach i ogromne koszty, dając w zamian niewielkie zdobycze terytorialne¹⁷. Idea misji, jaką mają do spełnienia ludy Półwyspu Iberyjskiego zjednoczone w ra-mach monarchii „królów katolickich”, towarzyszyła również odkrywcom, mi-sjonarzom, a po części także kolonizatorom w okresie hiszpańskiej ekspan-sji w zamorskich terytoriach Nowego Świata.

Pod rządami Karola I, wybranego w 1519 r. na cesarza (jako Karola V), monarchia hiszpańska stała się największym ówczesnym imperium.

W 1530 r. Karol V przyjął od papieża Klemensa VII koronę Świętego Cesar-stwa Rzymskiego. Poczucie potęgi polityczno-militarnej — powstałej dzięki zjednoczeniu licznych królestw Półwyspu Iberyjskiego, a później także in-nych ziem pod panowaniem katolickich monarchów — przyczyniło się do

po-nie tyle do obrony ortodoksji religii, ile raczej do ochrony interesów pewnych klas społecz-nych. A. BARRERO ORTEGA: La libertad religiosa en España. Madrid 2006, s. 29. Stanley Payne z kolei w swojej monografii na temat katolicyzmu w Hiszpanii przytacza przypadek, kiedy to trybunał inkwizycyjny oskarżył i przetrzymywał w więzieniu przez 7 lat abp. Toledo i pryma-sa Kościoła katolickiego w Hiszpanii Bartolomé de Carranza, aby w końcu orzec jego nie-winność i go uwolnić. Na prośbę Stolicy Apostolskiej o przekazanie sprawy abp. Carranzy do rozpatrzenia przed trybunałem w Wiecznym Mieście — hiszpańscy „królowie katoliccy” odpo-wiedzieli odmownie, aby pod tym pozorem nie dopuścić do zawężenia zakresu jurysdykcji hiszpańskiej inkwizycji. S.G. PAYNE: El catolicismo español..., s. 66.

16A. BARRERO ORTEGA: La libertad religiosa..., s. 29.

17S.G. PAYNE: El catolicismo español..., s. 64.

głębienia w społeczeństwie poczucia misji, jaką ma do spełnienia hiszpańska monarchia. Misja ta związana była z obroną katolicyzmu, dzięki któremu oraz w którego obronie zrodziło się poczucie wspólnoty politycznej. W XVI w. zarówno rządzący monarchią, jak i jej poddani zaczęli postrzegać się w kategoriach „ludu wybranego” (pueblo elegido), który na drodze akceptacji cierpienia i poświęcenia realizuje zadanie, jakie powierzyła mu Opatrzność¹⁸. Idea mesjańskiej misji narodu¹⁹ znalazła w XVI w. odzwierciedlenie w wielu płaszczyznach życia. Pod rządami Karola V i Filipa II — w rezulta-cie swego zaangażowania politycznego i militarnego na kontynenrezulta-cie europej-skim — Hiszpania stała się awangardą kontrreformacji i tarczą katolicyzmu w Europie. W sposób o wiele wyraźniejszy niż inne kraje katolickie zaanga-żowała się w reformy Kościoła powszechnego na soborze trydenckim. Wątek mesjanistyczny przewijał się także w najznakomitszych dziełach literatury hiszpańskiej złotego wieku²⁰.

18Zob. ibidem, s. 64—65.

19Pojęcie „naród” użyte zostało w rozumieniu racjonalno-abstrakcyjnym: jako suwerenna wspólnota polityczna, zorganizowana w ramach struktur państwowych (tj. monarchii hisz-pańskiej). Francisco Tomás y Valiente podkreśla, że od epoki romantyzmu w Europie elemen-tem determinującym naród stała się przede wszystkim samoświadomość jednostek współtworzenia podmiotu kolektywnego, cieszącego się własną tożsamością. Wspomniany au-tor używa pojęcia „naród” w obu znaczeniach. F. TOMÁS YVALIENTE: Manual de historia del De-recho español. Madrid 2001, s. 580.

20Ukoronowaniem złotego okresu literatury hiszpańskiej (XVI w.) było dzieło Miguela Cervantesa Don Quijote z La Manchy (El ingenioso hidalgo Don Quixote de la Mancha). Powieść, wzorowana na popularnych w ówczesnym czasie na Półwyspie Iberyjskim opowieściach o ry-cerzach, miała jednocześnie być ich pastiszem. Opowiada o szlachcicu z iberyjskiej La Manchy walczącym w obronie swoich ideałów z wyimaginowanymi wrogami i gorączkowo po-szukującym własnej tożsamości. Sam Don Kichot podkreślał, że jego powołaniem jest chronić wdowy, wspomagać sieroty, ale także wędrować po świecie, prostując błędy i naprawiając złe czyny innych.

W rozprawie filozoficznej z 1914 r. Medytacje o Don Kichocie (polskie wydanie: J. ORTEGA YGASSET: Medytacje o “Don Kichocie”. Warszawa 2008) Ortéga y Gasset podkreśla, że nie jest to tylko opowieść o podbojach błędnego rycerza z La Manczy. W swej powieści Cervantes z osoby Don Kichota czyni symbol całego kraju. Jego droga życia związana jest — pisze wspo-mniany filozof — z losami Hiszpanii, od chwalebnych i ofensywnych działań do wyczerpania się w walce, wycofania się i pogrążenia w milczeniu. Ortéga y Gasset posuwa się do porówna-nia Don Kichota z Synem Bożym. Dostrzega on w stworzonej przez Cervantesa postaci paro-dię Chrystusa, który dobrowolnie przyjął cierpienie, a życie uczynił pasmem poświęceń dla dobra innych.

1.4. Reformy w piętnastowiecznym

i szesnastowiecznym Kościele katolickim w Hiszpanii

Źródła reform kościelnych w XV w. miały charakter dwojaki: wewnętrzny i zewnętrzny. Do ich przeprowadzenia bowiem przyczyniły się osoby pia-stujące urzędy kościelne (między innymi abp Toledo Francisco Cisneros) oraz państwowe (para królewska Izabela i Ferdynand)²¹.

1.4.1. Reformy o charakterze wewnątrzkościelnym

Duch reformatorski, zmierzający do odrodzenia całego Kościoła, już w połowie XV w. cechował zakony hieronimitów, obserwantów (odłam fran-ciszkanów) oraz zakony żebracze: dominikański i augustiański. Promotorem wielu reform dotyczących życia osób duchownych i zakonnych był też Fran-cisco Cisneros, spowiednik królowej (od 1492 r.), arcybiskup Toledo (od 1495 r.) i regent Kastylii. Otwarty na nowe prądy w Kościele (Erazm z Rot-terdamu, św. Katarzyna ze Sieny), doprowadził do otwarcia w 1508 r. uni-wersytetu w Alcalá de Henares, na którym kierował pracami nad wydaniem Biblii w 4 językach (Biblia políglota complutense).

1.4.2. Reformy zmierzające do podporządkowania Kościoła katolickiego monarchii hiszpańskiej

Promotorami reform byli także władcy świeccy postrzegający Kościół ka-tolicki jako eklezjalną „inkarnację” przekonań religijnych mieszkańców Półwyspu Iberyjskiego. Zdając sobie sprawę, że przekonania te stanowią fundament jedności i samoidentyfikacji monarchii, dążyli do wzmocnienia Kościoła za pomocą reform oraz — także na drodze reform — do poszerzenia zakresu kontroli Kościoła przez państwo²². Wykorzystując udział abp. Toledo Alfonsa Carrilla w wojnie domowej przeciwko Izabeli, królowie katoliccy wy-musili na obecnych na synodzie w Sewilli (1478 r.) przedstawicielach Koś-cioła zgodę na przeprowadzenie licznych reform. Doprowadziły one między innymi do większego uniezależnienia się Kościoła hiszpańskiego od Stolicy Apostolskiej i do podporządkowania go Koronie²³.

21 Biorąc pod uwagę ówczesny stopień powiązania instytucji państwowych i kościelnych, należy zauważyć, że przedstawione rozróżnienie na czynniki zewnętrzne i wewnętrzne nie zawsze jest jednoznaczne.

22 I.C. IBÁN, L. PRIETOSANCHÍS, A. MOTILLA DE LACALLE: Derecho eclesiástico..., s. 36.

23 Stolica Apostolska czasem tylko mogła identyfikować własne cele z dążeniami hiszpań-skiej monarchii. Przeszkodą we wzajemnym zbliżeniu była przede wszystkim potęga

Hiszpa-Newralgicznym punktem polityki monarchów okazała się kwestia wyboru biskupów oraz obsadzania innych wysokich stanowisk kościelnych. W wyni-ku długotrwałego procesu negocjacji ze Stolicą Apostolską hiszpańscy mo-narchowie zdobywali coraz większy wpływ na obsadę stolic biskupich. Na mocy bulli Hadriana VI z 1523 r. prawo prezentacji przysługujące władcom Hiszpanii rozszerzono na terytorium całej monarchii. Od czasów królów ka-tolickich, z pewnymi wyjątkami w okresie rządów Karola V, jednym z wa-runków, jakie musieli spełniać kandydaci na biskupów, było ich pochodzenie z Kastylii lub z Aragonii²⁴.

Reforma Kościoła katolickiego zakończona została w okresie rządów Fili-pa II. Jego politykę historycy określają jako „ortodoksyjny nacjonalizm kato-licki”²⁵. Filip II jeszcze mocniej niż Izabela i Ferdynand dążył do utworzenia Kościoła o charakterze „państwowo-narodowym”, który wspierając monar-chię w sprawach administracji, polityki, finansów, czyniłby to za pośrednic-twem osób godnych zaufania z punktu widzenia interesów hiszpańskiej mo-narchii.

Za rządów Filipa II wydano pierwszy hiszpański indeks ksiąg zakaza-nych. Zabroniono sprowadzania do kraju książek oraz drukowania ich bez specjalnego zezwolenia. W 1559 r. monarcha wydał dekret zakazujący Hisz-panom studiowania na uniwersytetach zagranicznych, także na uczelniach katolickich, uznając, że są za mało ortodoksyjne. Snuł plany stworzenia struktury organizacyjnej zakonu jezuitów, niezależnej od władz zakonnych poza granicami Hiszpanii²⁶.

Reformy w Kościele hiszpańskim w XV i w pierwszej połowie XVI w.

przyczyniły się do tego, że idee reformacji nie znalazły większego oddźwięku w społeczeństwie²⁷. W czasie kiedy Marcin Luter zaprezentował swe tezy, Kościół w Hiszpanii był już zreformowany w tym, co odnosiło się do moral-ności i życia duchowego. Reform tych z pewmoral-nością nie dokonano w stopniu

nii, która — zdobywszy hegemonię na Półwyspie Apenińskim — broniła własnych interesów, rozmijając się z celami, jakie stawiała sobie Stolica Apostolska. W rywalizacji między dwoma monarchami: Karolem V Habsburgiem i królem francuskim Franciszkiem I, papież Klemens VII popierał raz jednego, raz drugiego. Z powodu rywalizacji z katolicką Francją zarówno Ka-rol V, jak i Filip II wykazali brak zainteresowania ekspedycjami zbrojnymi przeciwko Tur-kom. S.G. PAYNE: El catolicismo español..., s. 68.

24Ibidem, s. 37.

25Payne pisze: „Felipe II siguió lo que podría llamarse una política dinástica de naciona-lismo católico ortodoxo”. Ibidem, s. 67.

26Ibidem, s. 68.

27Idee reformacji nie znalazły wielu naśladowców w iberyjskich posiadłościach Habsbur-gów także z innego powodu. Jedynymi niekatolikami, jakich ludność Półwyspu Iberyjskiego znała wcześniej, byli wyznawcy islamu i judaizmu, utrwaleni w świadomości społecznej jako wrogowie monarchii. Protestantyzm także kojarzono z państwami, które w tamtym czasie stanowiły zagrożenie interesów korony hiszpańskiej.

doskonałym, ale — jak się okazało — wystarczającym do utrzymania jedności społeczeństwa na płaszczyźnie ideowej²⁸. Biorąc pod uwagę ówczesne relacje państwo — Kościół, należy podkreślić, że w Hiszpanii nie zaistniała także

doskonałym, ale — jak się okazało — wystarczającym do utrzymania jedności społeczeństwa na płaszczyźnie ideowej²⁸. Biorąc pod uwagę ówczesne relacje państwo — Kościół, należy podkreślić, że w Hiszpanii nie zaistniała także