Katowice-Muchowiec, Katowice-Pyrzowice

Katowice-Muchowiec, 1927

Architekci Tadeusz Michejda, Lucjan Sikorski

W latach 20. XX w., w okresie prosperity gospodarczej Śląska i Katowic (jako miasta wojewódzkiego Górnego Śląska) powstały lotniska w Muchowcu i Aleksandrowicach. Były one samodzielnymi próbami podjętymi przez odrodzoną Rzeczypospolitą mają­ cymi na celu rozwój cywilnej infrastruktury komunikacyjnej i potencjału militarnego kraju. Połączenie nowoczesnej techniki z architekturą okazało się trudnym wyzwa­ niem, zmuszającym twórców do inwencji i poszukiwania nowych rozwiązań.

W 1927 roku rozstrzygnięto konkurs na budynek dworcowy na nowym lotnisku w Muchowcu. Jego zwycięzcą został Lucjan Sikorski, jednakże do realizacji skierowano pracę Tadeusza Michejdy, który Sikorskiego zaprosił do współpracy. Architekci zapro­ jektowali reprezentacyjny jak na owe czasy terminal, w którym znalazły się pomiesz­ czenia zarządu oraz obsługi pasażerów z poczekalnią i restauracją.

Terminal jest próbą adaptacji klasycyzującego modelu pałacu dla potrzeb lotnic­ twa. Mimo jednoznacznych odwołań do form historycznych, zarówno w planie jak i detalu (kolumnady, trójkątny motyw wieńczący nad głównym wejściem), widocz­ ne jest ich współczesne opracowanie. Piętrowy budynek został zaopatrzony w rodzaj obserwacyjnego belwederu i kolumnowy ganek, akcentując oś całego założenia od strony lądowiska. Symetryczne parterowe skrzydła zostały połączone z głównym bu­ dynkiem wolnostojącymi kolumnadami osłaniającymi przejścia. Cały zespół, wraz z dachami o małym spadku, tworzy horyzontalną kompozycję, zamykającą perspek­ tywę pola wzlotów127. Budynek obsługi lotniska w Muchowcu pochodzi z wczesne­ go okresu działalności Michejdy, w którym wyraźne zaznaczały się w jego twórczo­ ści wpływy wątków historycznych. W późniejszych pracach architekta widoczne jest przejście na pozycje zdeklarowanego funkcjonalizmu.

127 Należy docenić prostotę i dyscyplinę założenia całego lotniska w skali urbanistycznej - re­ gularny prostokąt pola wzlotów, przecięty w późniejszym okresie przekątną betonowej drogi startowej, system dróg dojazdowych łączących lotnisko z miastem wraz z parkingami po stronie landside, jednoznaczną kompozycję terminalu i hangarów oraz zabudowy towa­ rzyszącej, usytuowanych wzdłuż czytelnej linii zabudowy. Logika organizacji przestrzennej lotniska w Muchowcu jest z reguły nieosiągalna w dzisiejszych realizacjach. Być może mała skala obiektu i jego konserwatywny charakter skłaniają do zbyt krytycznych opinii, iż „kom­ pozycja zdradza nieporadność stylistyczną architektów, ale można ją wytłumaczyć brakiem doświadczenia w projektowaniu tego typu obiektów". A. Syska, Siła narodu - Wojsko Pol­

skie i budownictwo sportowe, [w:] Modernizmy. Architektura nowoczesności w II Rzeczypo­ spolitej, t. 2: Katowice i województwo śląskie, red. A. Szczerski, Kraków 2014, s. 149.

Lotnisko w Muchowcu, na którym wzniesiono przed wojną budynek zarządu i ob­ sługi pasażerów oraz dwa hangary zostało wybudowanie staraniem Śląskiego Okręgu Ligi Obrony Powietrznej Państwa a następnie oddane w dzierżawę Ministerstwu Ko­ munikacji. Polskie Linie lotnicze „LOT" obsługiwały regularne połączenie pasażerskie na trasie Katowice-Warszawa od 1926 r. raz dziennie. W okresie powojennym, jeszcze do 1958 r., LOT utrzymywał regularne połączenie ze stolicą. Później, z powodu pogar­ szającego się stanu technicznego pasa na skutek szkód górniczych, loty zawieszono.

N

L — -i

2.4-31. Port Lotniczy Katowice-Muchowiec, 1927. Widoki od strony pola wzlotów.

W ostatnich latach rozważane są możliwości odbudowy lotniska i uczynienia z nie­ go tzw. lotniska miejskiego (city airport), obsługującego mały ruch biznesowy i miejski samolotami krótkiego startu i lądowania (STOL). Opłacalność takiego przedsięwzię­ cia ze względu na znaczne koszty budowy w zasadzie całej nowej infrastruktury - utwardzonej drogi startowej, urządzeń nawigacyjnych, restauracji starego terminalu i budowy nowych obiektów kubaturowych - jest problematyczna i stanowi przed­ miot publicznej dyskusji128. Istnieją duże naciski ze strony mieszkańców okolicznych osiedli i lobby developerskiego, którzy kwestionują zasadność rewitalizacji lotniska i przywrócenia jego funkcji, postulując zniesienie istniejących formalnych ograniczeń w wysokości otaczającej zabudowy.

128 Niech Muchowiec się rozwija ale mieszkańcy nie mogą cierpieć, http://katowice.gazeta. pl/katowice/1,35063,10708364,Niech_M uchowiec_sie_rozwija ale_mieszkancy_nie_ moga.html, dostęp: 2011.12.20.

2.4.32. Port Lotniczy Katowice-Muchowiec. Hol główny poczekalni pasażerów, ok. 1929 (dato­ wanie na podstawie plakatu propagującą Powszechną Wystawę Krajową w Poznaniu w 1929 r. widocznego na fotografii).

2.4.33. Hol główny poczekalni pasażerów, stan obecny recepcji lotniska.

2.4-34. Port Lotniczy Katowice-Muchowiec. Wolnostojąca kolumnada pomiędzy budynkiem głównym i pawilonem skrzydła bocznego.

Katowice-Pyrzowice, od 1966

Pierwsze lotnisko w pobliskim Zendku założyli Niemcy w czasie II wojny światowej jako lotnisko zapasowe dla Luftwaffe oraz miejsce lotów doświadczalnych samolo­ tów z napędem rakietowym. Po wyzwoleniu na bazie poniemieckiej infrastruktury utworzono polskie lotnisko wojskowe. Cywilny port lotniczy z dojazdem od strony Pyrzowic rozpoczął swoją działalność w 1966 roku i został wybudowany częściowo za pieniądze kopalń, które szkodami górniczymi doprowadziły do uszkodzenia pasa startowego lotniska w Muchowcu. Do 1994 r. lotnisko było współużytkowane z woj­ skiem. W 1969 r. powstał terminal pasażerski o pow. 550 m2, drogi kołowania i płyta postojowa. W latach 1976-1980 Pyrzowice przeżywały pierwszy okres rozwoju, kiedy funkcjonowały regularne połączenia z Warszawą, Gdańskiem, Szczecinem, Koszali­ nem i Słupskiem, obsługując 120 tys. pasażerów rocznie.

W nowym ustroju gospodarczym, w 1991 r. powstało Górnośląskie Towarzy­ stwo Lotnicze S.A., które postawiło sobie za cel rozwój lotnictwa cywilnego w re­ gionie. W 1994 r. zmodernizowano terminal pasażerski, w 1997 otwarto halę cargo. W 2004 r. nastąpiła inauguracja lotów z MPL Katowice węgierskiej niskokosztowej linii lotniczej Wizz Air.

W 2004 r. zakończono rozbudowę terminalu pasażerskiego zwiększając jego po­ wierzchnię do 7 600 m2, co podniosło przepustowość do 1,7 mln pasażerów rocznie. W roku 2006 lotnisko zostało połączone z systemem dróg regionu śląskiego i kraju drogą ekspresową S1. W 2007 r. otwarto Terminal B, zwiększając przepustowość do 3,6 mln pasażerów rocznie. W 2012 r. przebudowano Terminal A i w 2015 r. zreali­ zowano Terminal C przeznaczony dla obsługi przylotów. Za rosnącym sukcesywnie ruchem pasażerskim na śląskim lotnisku podążają kolejne rozbudowy, jednak nie stanowią one kontynuacji spójnej koncepcji przestrzennej. Poszczególne segmenty różnią się znacznie gabarytami i rozwiązaniami formalnymi będąc przykładem działa­ nia, które na pewno posiada ekonomiczne uzasadnienie, ale nie stanowi odpowiedzi na potrzebę kreowania architektury i przestrzeni publicznej odpowiadającej randze pełnionej funkcji.

W 2008 roku przyjęto Plan Generalny dla portu wyznaczający kierunki rozwoju infrastruktury lotniskowej i okołolotniskowej do roku 2032. Częścią dokumentu jest koncepcja zagospodarowania przestrzennego strefy ogólnodostępnej portu, stworzo­ na przez zespół architektów z Katedry Urbanistyki i Planowania Przestrzennego Wy­ działu Architektury Politechniki Śląskiej129. Autorzy koncepcji urbanistycznej odwołu­ ją się do bezpośrednich studiów przypadków rozwiązań w funkcjonujących portach w Warszawie, Londynie (T5 na Heathrow, Stansted, City Airport) oraz materiałów do­

129 http://www.pasazer.com/in-6197-wizualizacje,rozwoju,katowice,airport.php; dostęp: 24.09.2010.

stępnych w sieci dotyczących lotnisk w Manchesterze i Barcelonie. W rozwiązaniach architektonicznych zasugerowano nawiązanie do wartościowej architektury budynku dworca kolejowego w Katowicach, który został zburzony ustępując miejsca komercyj­ nej inwestycji w centrum miasta.

2.4-35. Terminal B. Widok od strony głównego podjazdu, 2007 r.

2.4-36. Koncepcja rozbudowy terminali wraz z garażami wielopoziomowymi i parkingami oraz układem komunikacyjnym w rejonie terminali. Autor opracowania: zespół z Katedry Urbanisty­ ki i Planowania Przestrzennego Wydziału Architektury Politechniki Śląskiej. Dzięki uprzejmości Michała Stangela.

Bliskość Katowic i Krakowa w naturalny sposób powoduje, że porty lotnicze obu miast konkurują ze sobą. W latach 70. mimo istnienia racjonalnych przesłanek nie doszło do realizacji śmiałego pomysłu budowy wspólnego lotniska dla dwóch sąsia­ dujących ze sobą aglomeracji w okolicach Chrzanowa. Wydaje się, że szansa ta została bezpowrotnie zmarnowana.