Klasyfikacje ujęć struktury społecznej w świadomości jednostek

Wojciech Zaborowski podjął pierwszą w Polsce próbę ujęcia subiektywnych wizji społeczeństwa w spójną koncepcję typologiczną. Na podstawie wypowiedzi respondentów uzyskanych drogą wywiadu kwestionariuszowego autor przedstawił cztery typy wizji porządku społecznego:

Typ optymistyczny. Charakterystyczny dla respondentów, którzy w swoich wypowiedziach podkreślali słabości, zacieranie się lub brak podziałów typu wertykalnego albo silnie akcentujących istnienie elementów spajających społeczeństwo.

Typ przyzwalający. Przejawiający się w wypowiedziach respondentów, które akcentowały czynniki stanowiące podstawę udzielania legitymizacji. Tego typu postawa charakteryzuje zarówno osoby akceptujące postrzeganą przez siebie

93 Tamże, s. 35.

94 Tamże, s. 35-37.

95 Tamże, s. 37.

96 Tamże, s. 39-42.

33

rzeczywistość ponieważ są zwolennikami nierówności, jak i osoby uważające, że najbardziej widoczne nierówności zostaną zlikwidowane w pewnej perspektywie czasowej.

Typ reformatorski. Który polega na częściowym cofnięciu legitymizacji kształtu struktury społecznej w percepcji respondentów. Stan taki jest konsekwencją przyjęcia przez badane osoby założenia o istnieniu dysfunkcjonalnych fragmentów systemu społecznego, takich jak: wady dystrybucji dóbr materialnych, występowaniu grup niesłusznie uprzywilejowanych, odchyleń od zasady wynagradzania według pracy.

Typ radykalny. Opierający się na całkowitym cofnięciu legitymizacji dla porządku społecznego za sprawą rozpatrywana przez respondentów stosunków społecznych na zasadzie konfliktu między „elitą” posiadana a grupami o różnym stopniu upośledzenia⁹⁷.

W opinii Daniela Markowskiego „Szczególną, bo uniwersalną rolę w rozumieniu struktury społecznej odgrywają trzy abstrakcyjne sposoby jej ujmowania, które dadzą się zastosować do każdego historycznego społeczeństwa”⁹⁸. Chodzi tu o Stanisława Ossowskiego podział schematów struktury społecznej w potocznej świadomości. Koncepcja ta wydaje się o wiele pełniejsza i przydatniejsza niż zaprezentowane typy wizji porządku społecznego według Zaborowskiego.

Ossowski w latach 50 XX wieku usystematyzował wiedzę na temat potocznego postrzegania struktury społecznej przyjmując odmienną od Zaborowskiego metodę klasyfikacji. W książce Struktura klasowa w społecznej świadomości Ossowski uznaje, że

„Jednym z zadań, które stoją przed nami (czyli badaczami - przyp. aut.), gdy chcemy poddać analizie charakterystyczne dla jakiegoś środowiska koncepcje dotyczące spraw społecznych, jest docieranie do istotnego sensu rozpowszechnionych metafor”⁹⁹. Są to przede wszystkim obiegowe terminy, które często odwołują się do kategorii przestrzennych, „nieostre” pojęcia obecne w marksowskiej teorii struktur społecznych, obiegowe zwroty i terminy używane przez przedstawicieli nauk społecznych¹⁰⁰. W celu systematyzacji sposobów interpretowania struktury społecznej Ossowski posłużył się źródłami pisemnymi z różnych epok i ustrojów.

97 Wojciech Zaborowski, Subiektywne wizje porządku społecznego. Propozycja typologii, „Przegląd

Socjologiczny” t. XXXV, 1985, s. 55-69, cyt. za: Aleksander Zandecki, Struktura społeczna…, dz. cyt., s. 24-25.

98 Daniel Markowski, O metodologicznych problemach badań nad strukturą społeczną, w: Stanisław Marczuk (red.), Wartości a struktura społeczna, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej, Rzeszów 1990, s. 21.

99 Stanisław Ossowski, O strukturze…, dz. cyt., s. 110.

100 Tamże, s. 110.

34

Dla przykładu są to dzieła takich autorów jak: Arystoteles, Tomasz z Akwinu, Adam Smith, Karol Marks czy Herbert Spencer.

Należy nadmienić, iż Ossowski przystępując do opisywanej systematyzacji strukturę społeczną definiuje jako „system międzyludzkich zależności, dystansów i hierarchii zarówno w nieorganizacyjnej, jak i organizacyjnej formie”. Natomiast struktura klasowa „stanowi szczególnie doniosły aspekt struktury społecznej”¹⁰¹. W oparciu o opisane powyżej ramy teoretyczne i metodologiczne Ossowski wyróżnił następujące ujęcia struktury społecznej w potocznym przedstawieniu:

Dychotomiczne wizje struktury społecznej, Schemat gradacyjny,

Koncepcje funkcjonalne¹⁰².

Dychotomiczne wizje struktury społecznej opierają się na metaforze pionowego uwarstwienia klas społecznych, gdzie społeczeństwo przedstawione jest jako zespół ludzi, z których jedni są na górze, a inni na dole¹⁰³. Cytowany autor uszczegóławia interpretację tej metafory o trzy aspekty dychotomii, które odpowiadają trzem kategoriom przywilejów górnej warstwy społeczeństwa. Jest to podział na:

Rządzących i rządzonych. Gdzie występują „klasy panujące”,

Bogatych i biednych. W której to kategorii występuje rozgraniczenie na „klasy posiadające” i „klasy nieposiadające”,

Tych, na których się pracuje i tych, którzy pracują. Wymiar ten odpowiada podziałowi na „eksploatatorów” i „eksploatowanych”¹⁰⁴.

Równie istotne są wymieniane przez Ossowskiego warunki, które sprzyjają ujmowaniu przez społeczeństwo obrazu struktury społecznej w kategoriach dychotomicznych.

Po pierwsze, pewne cechy struktury społecznej mogą sprawiać, że niektóre społeczeństwa są obiektywnie bliższe schematowi dychotomicznemu niż inne. Jako przykład Ossowski podaje starożytne społeczeństwa niewolnicze, gdzie występował „wielki dystans pozycji społecznej pomiędzy niewolnikiem a najniższą nawet sferą ludności wolnej”¹⁰⁵. Jednak, jak stwierdza sam autor niniejszej klasyfikacji, obecnie podać można inne przykłady, takie jak wysoki

101 Tamże, s. 114.

102 Tamże, s. 120-163.

103 Tamże, s. 120.

104 Tamże, s. 125-127.

105 Tamże, s. 137.

35

poziom polaryzacji społecznej. Powszechnie stosowanym dziś miernikiem charakteryzującym poziom nierówności w społeczeństwie jest współczynnik Giniego¹⁰⁶. Współczynnik ten przyjmuje wartość 0 w hipotetycznej sytuacji całkowitej równości dochodów, natomiast wartość 1 w równie hipotetycznej sytuacji całkowitej nierówności utożsamianej z zagarnięciem przez jedną osobę wszystkich dochodów. Jednocześnie wyższa wartość tego współczynnika determinuje jaskrawe współistnienie bogactwa i nędzy, co rzutuje na społeczne postrzeganie struktury społecznej¹⁰⁷.

Po drugie, wyróżnić można pewne okoliczności, które sprawiają, że obraz dwudzielności struktury społecznej przemawia do pewnych klas społecznych, bądź sprzyja ich interesom. Są to przypadki, kiedy klasy lub grupy społeczne, które są upośledzone przeciwstawiają sobie grupy uznawane za wyzyskiwaczy. Następnie, ten antagonistyczny stosunek dwóch grup prowadzi do zepchnięcia innych klas i ich interesów na margines ludzkiej świadomości, co skutkuje uogólnieniem antagonistycznej relacji na całe społeczeństwo¹⁰⁸. Równocześnie, wystąpić mogą przypadki, kiedy klasa panująca dąży do zwiększenia dystansu względem wszystkich innych grup w celu utrwalenia i rozszerzenia swoich przywilejów. Jest to charakterystyczne dla ustroju stanowego oraz tam, gdzie dominująca klasa panująca ustala wyraźne bariery oddzielające ją od innych klas.

Odwracanie uwagi od pozycji pośrednich jest także cechą właściwą okresów walk społecznych (rewolucji). Wtedy to uwydatniana jest tylko jedna linia podziału społeczeństwa, np. na burżuazję i proletariat¹⁰⁹.

Powyższy zestaw sytuacji, które prowadzą do wyłaniania się wizji dychotomicznych rozbudować można o coś, co nazwalibyśmy ludzką tendencją do zauważania skrajności, do pomijania wartości pośrednich.

Natomiast trójstopniowy typ ujmowania struktury społecznej stanowi opisywany przez Ossowskiego schemat gradacji. Społeczeństwo przedstawiane jest w nim jako warstwowy układ trzech lub większej liczby klas. Każda z tych klas jest pod takim samym względem wyższa lub niższa od pozostałych i jednocześnie każda klasa określana jest przez swój stosunek do innych klas¹¹⁰. I w tym przypadku autor wyróżnił wymiary, lub raczej dwie wersje schematu gradacji:

106 Internetowy Serwis informacyjny NBP, hasło: współczynnik Giniego,

[http://www.nbportal.pl/pl/commonPages/EconomicsEntryDetails?entryId=184&pageId=608; dostęp:

2.03.2012].

107 Tamże.

108 Stanisław Ossowski, O strukturze…, dz. cyt., s. 137.

109 Tamże, s. 138-140.

110 Tamże, s. 144.

36

Gradacja prosta (ekonomiczna). Gdzie „system wyższych i niższych klas jest oparty na stopniowaniu jakiejś obiektywnie wymierzalnej cechy”. O tym typie gradacji można mówić tylko wtedy, kiedy bierzemy pod uwagę jedno kryterium, np. zamożność.

Gradacja syntetyczna. Mamy z nią do czynienia „kiedy przy ustalaniu piętra struktury społecznej współdecydują dwa niewspółmierne kryteria lub większa ich liczba”.

Ważną cechą gradacji syntetycznej jest możliwość kompensowania się w pewnych granicach czynników decydujących o pozycji społecznej, np. brak wykształcenia może być kompensowany przez wysokie dochody.¹¹¹

Natomiast według ujęcia funkcjonalnego społeczeństwo podzielone jest na pewną liczbę klas różniących się funkcjami jakie pełnią w życiu społecznym. Odrębność funkcji pociąga za sobą określone stosunki między klasami. Ze względu na odrębne funkcje klasy mogą być sobie wzajemnie potrzebne lub mogą być ze sobą w niezgodzie. System klas społecznych wyróżnionych na podstawie kryteriów funkcjonalnych może się układać w hierarchę klas, nie jest to jednak gradacja jednolita ze względu na to, że różne stosunki oparte są na różnej podstawie¹¹².

Cytowany już Markowski wyraża pogląd, że „te trzy schematy (…) wyczerpują wszelkie możliwości abstrakcyjnego i uniwersalnego spojrzenia na strukturę społeczeństwa”¹¹³. W schemacie dychotomicznym zawarte jest konfliktowe spojrzenie na strukturę społeczną, a sam model może być „określany jako klasowy”. Schemat funkcjonalny opiera się na zasadzie kooperacji i rozpatrywany winien być raczej w kategoriach struktury społeczno-zawodowej. Natomiast w trzecim – gradacyjnym – modelu zawarta została perspektywa patrzenia na społeczeństwo w kategoriach „góry” i „dołu”, gdzie mamy do czynienia z wertykalnie rozłożonymi warstwami (stratyfikacją)¹¹⁴.

111 Tamże, s. 145-154.

112 Tamże, s. 164.

113 Daniel Markowski, O metodologicznych…, dz. cyt., s. 22.

114 Tamże, s. 22.

37