Przemiany struktury społecznej w perspektywie teorii zmiany społecznej

Rozpatrywanie klasowości, czyli kategorii najczęściej stosowanej w analizach struktury społecznej, w nieodłączny sposób związane jest z podziałem pracy w społeczeństwie. Oznacza to, iż przekształcenia dokonujące się w sferze rynku pracy, jak i zmiany ujmowania samej pracy oraz zróżnicowania zawodowego w istotny sposób wpływają na empiryczne ujmowanie struktury społecznej. Jednocześnie, przemiany zachodzące w tym obiektywnym wymiarze, stają się podstawą dla potocznych wyobrażeń o kształcie i przemianach struktury współczesnego społeczeństwa polskiego.

Warto zacząć od tego, że dominującą rolę w dyskursie naukowym posiadają typologie społeczeństw powstałe na gruncie modernizacyjnych teorii zmiany społecznej. Przejawia się to tym, iż duża część opracowań dotyczących transformacji gospodarczych, a zarazem strukturalnych odwołuje się do podziału na występujące po sobie w porządku ewolucyjnym

38

społeczeństwa przedprzemysłowe, przemysłowe, poprzemysłowe. W istotnych pracach, takich jak choćby Wielka transformacja. Zmiany ustroju w Polsce po 1989¹¹⁵, czy Modernizacja Polski. Struktury, agencje, instytucje¹¹⁶, implicite bądź explicite analiza oparta została na paradygmacie modernizacji. W takim ujęciu zmiany zachodzące w społecznym podziale pracy i zróżnicowania zawodowego oparte są na przeciwstawieniu społeczeństwa fazy przemysłowej i poprzemysłowej. Zdaniem Raymonda Arona społeczeństwo przemysłowe, to takie „w którym przemysł, wielki przemysł, jest najbardziej dominującą formą produkcji. A zatem w społeczeństwie przemysłowym produkcja dokonuje się w wielkich fabrykach i kombinatach, takich choćby jak Renault czy Citroen”¹¹⁷. Aron zaznacza, że ten typ społeczeństwa cechuje między innymi:

Wyraźne oddzielenie miejsca pracy od miejsca zamieszkania, choć w przypadku istniejących zakładów rzemieślniczych rozdział taki jest mniej wyraźny,

Skomplikowany podział pracy obejmujący swym zasięgiem całe społeczeństwo, sektory gospodarki, poszczególne grupy producentów, a nawet pojedyncze przedsiębiorstwa,

Akumulacja kapitału w przedsiębiorstwach,

Koncentracja klasy robotniczej w wielkich zakładach pracy¹¹⁸.

Gideon Sjoberg na podstawie swoich badań zespołów miejskich określił strukturalną charakterystykę tego okresu. Jego zdaniem zamiast sztywnych podziałów strukturalnych właściwych okresowi przedprzemysłowemu pojawił się nowy układ uwarstwienia oparty na wykształceniu, stylu i standardzie życia, różnicach zarobkowych i profesjonalnych. Do szczególnych cech uwarstwienia tego okresu należą:

Występowanie grup społecznych hierarchicznie uporządkowanych, Powszechne przekonanie o względnej trwałości tych grup,

Powiązanie owych grup społecznych z wielkimi instytucjami politycznymi, gospodarczymi, wojskowymi, religijnymi, determinujące podział władzy,

Istnienie kulturowych różnic i społecznego dystansu między członkami poszczególnych warstw,

115 Wielka transformacja. Zmiany ustroju w Polsce po 1989, Ireneusz Krzemiński (red.), Oficyna Wydawnicza Łośgraf, Warszawa 2010.

116 Modernizacja Polski. Struktury, agencje, instytucje, Witold Morawski (red.), Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2010.

117 Podaję za: Kazimierz Krzysztofek, Marek S. Szczepański, Zrozumieć rozwój. Od społeczeństw tradycyjnych do informacyjnych, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2005, s.64.

118 Tamże, s. 54.

39

Identyfikacja członków określonej warstwy społecznej z innymi ludźmi wchodzącymi w jej skład,

Szerzenie ideologii sankcjonującej istnienie zróżnicowanych warstw społecznych¹¹⁹. Kiedy w na przełomie lat 50. i 60. w USA i krajach Europy Zachodniej odsetek osób zatrudnionych w sektorze usług przekroczył 50% świat, zdaniem teoretyków modernizacji zaczął wchodzić w okres poprzemysłowy. Kazimierz Krzysztofek i Marek S. Szczepański przedstawiają cechy charakterystyczne tego okresu i właściwe mu stosunki pracy:

Przedsiębiorstwo przemysłowe, centralną dotychczas instytucję społeczeństwa, zastępuje uniwersytet – ośrodek kodyfikujący i weryfikujący wiedzę teoretyczną oraz kształcący doradców i ekspertów,

Półwykwalifikowanych robotników oraz inżynierów zastępują uczeni, naukowcy i specjaliści najwyższej klasy,

Badania eksperymentalno-empiryczne są stopniowo eliminowane na korzyść abstrakcyjnych teorii,

Kapitałochłonną technologię wypiera technologia „naukochłonna”¹²⁰.

Warto wspomnieć, iż w 1987 roku Daniel Bell w opracowaniu prognostycznym The World In Year 2013 przedstawił koncepcję struktury klasowej społeczeństwa poprzemysłowego. Bell napisał w nim, iż obecnie kształtuje się czteroczłonowa struktura klasowa, którą tworzą:

Wyższa klasa średnia złożona ze specjalistów i menedżerów – około 25% ludności Klasa średnia, do której należą pracownicy techniczni i administracyjni oraz wykwalifikowani robotnicy – 35% ludności

Klasa usługowa – 25% ludności

Klasa niższa, złożona z ludzi bez stałego zatrudnienia, pracujących w marginalnych zawodach, wykonujących pośrednie funkcje – 15% ludności¹²¹.

Przedstawiona charakterystyka wymaga kilku uwag. Po pierwsze, model ten wyraźnie odnosił się do uwarstwienia społeczeństwa Stanów Zjednoczonych, za co może być całkiem słusznie krytykowany. Po drugie, Bell wyłącza z układu strukturalnego klasę wyższą, co wiąże się z założeniem, iż główna oś podziału będzie przebiegała między klasą średnią i jej

119 Tamże, s. 66-67.

120 Tamże, s. 79-80.

121 Tamże, s. 81.

40

różnymi odmianami a klasą niższą¹²². Ponadto współcześnie weryfikacji wymaga sam przedstawiony przez Bella model i reprezentacja poszczególnych zaprezentowanych w nim klas społecznych.

Naukowa rzetelność wymaga przyznania, że zaprezentowane powyżej podejście do przekształcania współczesnych społeczeństw i ich stratyfikacyjnego wymiaru choć ma znaczenie dominujące w analizach naukowych, to nie jest jedyną możliwą perspektywą.

Zupełnie inaczej do przekształceń strukturalnych podchodzą teoretycy zależności, a zwłaszcza znajdująca się w tym paradygmacie analiza systemów-światów Immanuela Wallersteina¹²³.

Osadzona w nurcie neomarksowskim koncepcja Wallersteina występujące w ramach świata zróżnicowanie opiera na tzw. „osiowym podziale pracy”, gdzie najważniejsze są relacje między rozlokowanymi na całym globie burżuazją i proletariatem. Według koncepcji Wallersteina, burżuazja to ,,grupa osób otrzymujących część wartości dodanej, której same nie wytworzyły i wykorzystują ją do akumulacji kapitału. Burżuazja to klasa żyjąca z wartości dodatniej wytworzonej przez proletariat”¹²⁴. Jednak głównie ze względu na problemy operacjonalizacyjne w konkretnych badaniach empirycznych perspektywa ta we współczesnych naukach społecznych ma charakter niszowy i jest również mało przydatna dla niniejszej pracy. Ponadto należy pamiętać, że choć wkład współczesnych teorii zmiany społecznej w sposób rozpatrywania struktury społecznej, a zwłaszcza jej przekształceń, jest znaczny, to zawarte w nich modele społeczeństw i uwarstwienia mogą być kwestionowane ze względu na małe odzwierciedlenie w rzeczywistości.

2.2. Przechodzenie z okresu „fordyzmu” do „postfordyzmu” i związane z tym