Kwestia klasy średniej

Niezależnie od opisanych uprzednio koncepcji śmierci klas, wciąż w badaniach struktury społecznej ważne miejsce zajmuje kwestia klasy średniej. Dotyczy to zarówno badań bazujących na obiektywnych wskaźnikach, jak i potocznych wizjach stratyfikacji społecznej. Na podstawie tego, co zostało powiedziane, można zaobserwować ścisłe powiązanie obiektywnej i subiektywnej sfery badań. Jak wykazują różne analizy świadomościowe, klasa średnia jest kategorią, z którą respondenci najczęściej identyfikują się (od 40 do 60% wskazań), i która ich zdaniem powinna być dominującym składnikiem struktury społecznej (nawet 70% wskazań)¹⁴⁹. Oczywiście, samo stwierdzenie wysokiej identyfikacji nie stanowi żadnej wartości eksplanacyjnej. Zasadny zatem staje się namysł nad tym czym jest owa klasa średnia, jakie kryteria ją definiują, na jakiej płaszczyźnie można ją rozpatrywać (obiektywnej/subiektywnej) oraz kiedy można uznawać, że występuje?

Zagadnienie klasy średniej jest nierozerwalnie związane z postrzeganiem struktury społecznej w kategoriach schematu wielowarstwowego czy też, używając terminologii Ossowskiego, gradacyjnego. Jak tłumaczy Szacka „Klasa średnia (…) jest określeniem środkowego poziomu. Poniżej niej umiejscowiona jest klasa robotnicza, ponad nią zaś klasa wyższa”¹⁵⁰. Najprościej ujmując, członkowie społeczeństwa przyporządkowywani są do klasy robotniczej na podstawie wykonywania pracy fizycznej, a przynależność do klasy wyższej

147 Tamże, s. 81-82.

148 Henryk Domański, Wpływ przynależności klasowej…, dz. cyt., s. 605-606.

149 Patrz raporty z badań CBOS: Włodzimierz Derczyński, Postrzeganie struktury społecznej, Warszawa 1997, [http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/1997/K_049_97.PDF ; dostęp: 18.02.2012] oraz Włodzimierz Derczyński, Postrzeganie swojego miejsca w strukturze społecznej, awanse i degradacje, Warszawa 2004, [http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2004/K_147_04.PDF ; dostęp: 18.02.2012].

150 Barbara Szacka, Wprowadzenie…, dz. cyt., s. 307.

46

oparta jest na wielu (zrelatywizowanych do konkretnego państwa) kryteriach, gdzie istotną rolę odgrywają zarówno majątek (przykładem może być podział na 1% rodzin w Stanach Zjednoczonych posiadających ponad 20% majątku narodowego i pozostałe 99%

społeczeństwa, który jest między innymi formułowany przez działaczy occupy wall street), jak i usankcjonowane tradycją elitarne położenie w strukturze społecznej (arystokracja brytyjska).

We współczesnych naukach społecznych występuje historycznie ugruntowane i zainicjowane przez Gustawa Schmollera rozróżnienie na „starą klasę średnią” i „nową klasę średnią”¹⁵¹. Tradycyjna – stara – klasa średnia z okresu XIX wiecznego kapitalizmu grupowała drobnych przedsiębiorców (kupców, rzemieślników, właścicieli firm), czyli wszystkich, których nie dało się zaklasyfikować do robotników, ani wielkich kapitalistów. W wyniku przemian, jakie zaszły w gospodarce od przełomu XIX i XX wieku i pojawienia się licznej kategorii osób pracujących umysłowo: pracowników handlu i usług, urzędników, wysoko wykwalifikowanych specjalistów oraz kadr kierowniczych, zaczęto mówić o nowej klasie średniej¹⁵². Warto pamiętać, że współczesną klasę średnią ze względu na to, że składa się z bardzo wielu zróżnicowanych kategorii, jest swoistą kombinacją czynników i historycznie wytworzonych wzorów, nie można rozpatrywać w kategoriach tradycyjnego (industrialnego) rozumienia klasy.

Niemniej, na gruncie socjologii skonstruowano wiele klasyfikacji ujmujących obiektywne wyznaczniki przynależności do (nowej) klasy średniej, tym samym nakreślając jej cechy konstytutywne. Na podstawie różnych prac Domańskiego można zrekonstruować zasadniczo cztery obiektywne wymiary przynależności do klasy średniej:

Przynależność zawodowa. Klasę średnią tworzą pracownicy umysłowi utrzymujący się z pracy najemnej oraz drobny i średni biznes (small biznes),

Własność. Chodzi zarówno o własność firmy, kapitału ekonomicznego oraz włączenie jej w struktury rynkowe. Czyli czerpanie korzyści z obrotu własnością na rynku kapitałowym poprzez uzyskiwanie za nią cenionych dóbr konsumpcyjnych. Ponadto z własnością związane są takie cechy jak zamożność i wysoka stopa życiowa.

Usytuowanie po środku drabiny stratyfikacyjnej. Jest to wymiar ściśle połączony z własnością i oznacza, że członkowie klasy średniej posiadają więcej niż klasy najbiedniejsze i mniej niż klasy najwyższe.

151 Henryk Domański, Struktura…, dz. cyt., s. 83.

152 Tamże, s. 83.

47

Wykształcenie i ekspertalna wiedza. Oznacza to, że typowy przedstawiciel klasy średniej wchodzi na rynek pracy z dyplomem wyższych studiów i specjalistyczną wiedzą eksperta, które umożliwiają mu wykonywanie zawodów umysłowych¹⁵³.

Nieco inny podział proponuje Szacka, która sprowadzając przynależność do klasy średniej do jednego głównego wymiaru „siły ekonomicznej”, dokonuje podziału jego źródeł:

Własność. W sensie posiadania środków produkcji w różnych formach (własna firma, pakiet akcji, udziały w spółce),

Kontrola. Rozumiana jako prawo do zarządzania pewną częścią procesu produkcyjnego,

Szanse na rynku. Oznaczające posiadanie kwalifikacji poświadczonych dyplomami bądź talentów, które są szczególnie przydatne na rynku pracy¹⁵⁴.

Przynależność do klasy średniej w żadnej mierze jednak nie zamyka się w przedstawionych powyżej obiektywnych kryteriach stratyfikacyjnych. Jak zauważa Domański klasa średnia „przede wszystkim jest wytworem aspiracji i potocznych wyobrażeń na temat tego, czym jest i być powinna”¹⁵⁵. Oznacza to, że pojęcie klasy średniej w przeważającej części jest tworem powstałym na gruncie psychologii zbiorowej, czyli pod wpływem pragnień, skojarzeń, idei czy poglądów¹⁵⁶. To właśnie potoczny sposób ujmowania klasy średniej jest najbardziej przydatny dla niniejszej pracy, gdyż stanowi on rekonstrukcję tkwiących w umysłach ludzkich cech definicyjnych przynależności do tej klasy i ukazuje pobudki, którymi ludzie się kierują afirmując kategorię społeczną znajdującą się „w środku”

drabiny stratyfikacyjnej.

Za obraz klasy średniej w świadomości badanych odpowiada wiele podmiotów i przekazywanych przez nie narracji rzeczywistości. Media elektroniczne propagują indywidualny sukces i waloryzują jednostkową przedsiębiorczość, czego najdobitniejszym chyba przykładem są produkcje serialowe, gdzie przedstawiane jest życie wyidealizowanych metropolitalnych warstw średnich i wyższych, których bohaterowie odznaczają się wysokim standardem życia.

153 Tamże, s. 83-85 oraz Henryk Domański, Potoczna wizja klasy średniej jako przyczynek do adaptacji zachodnich wzorów, „Kultura i Społeczeństwo” 1/2000, s. 166-167.

154 Barbara Szacka, Wprowadzenie…, dz. cyt., s. 308.

155 Henryk Domański, Potoczna wizja…, dz. cyt., s. 165.

156 Tamże, s. 165.

48

Naukowcy upatrują w przedstawicielach klasy średniej czynnika stabilizującego społeczeństwo zarówno w sferze politycznej, jak i gospodarczej. Należy pamiętać, że już u Arystotelesa odnajdziemy pochwałę klasy średniej jako czynnika stabilizującego system społeczny¹⁵⁷. Natomiast we współczesnej myśli społecznej i ekonomicznej głośne i popularne są koncepcje klasy metropolitalnej Jałowieckiego¹⁵⁸ oraz klasy kreatywnej Floridy¹⁵⁹, które de facto stanowią rozwinięcie namysłu nad klasami średnimi.

Dla polityków klasa średnia stanowi swoisty bufor między radykalnymi dołami społecznymi a zachowawczą klasą wyższą, przez co neutralizuje ona napięcia i niezadowolenie społeczne¹⁶⁰. Również dla polityków średnie warstwy społeczeństwa są, przez swoje umiarkowanie, synonimem stabilizacji politycznej i reprezentantem woli większości. Podobnie jak pojęcie struktura społeczna, tak i pojęcie klasa średnia na trwałe weszło do języka potocznego często tracąc swoje naukowe konotacje, i przez to, stało się nieostre.

Domański pod koniec XX wieku dokonał rekonstrukcji potocznych przekonań Polaków o konstytutywnych czynnikach przynależności do klasy średniej w Polsce. Jednym z zagadnień podejmowanych przez realizowany w 1998 roku projekt badaczy Instytutu Filozofii i Socjologii PAN pt. „Jak formują się klasy średnie w okresie transformacji” było zbadanie rozkładu cech wymienianych przez respondentów jako charakterystyki klasy średniej¹⁶¹. Zdecydowana większość osób definiuje klasę średnią w kategoriach „bogactwa”

(40,9%) oraz „ekstremalnego bogactwa” (35%). Następną, co do kolejności wymieniania cechą konstytutywną było „wykształcenie” (21,2%) bez wskazania stopnia tego wykształcenia. Czwarte miejsce zajął „wykonywany zawód” (16,5%), a piąte „wykształcenie średnie” (13,1%). Dopiero szóstą pod względem częstotliwości wskazań kategorią było pojęcie „właściciele” (7,7%). Bardziej oddalone miejsca i przy małej liczbie wskazań zajęły pozycje opierające się na wskazaniu konkretnej kategorii – „inteligencja” (4,6%) oraz

„robotnicy” (3,6%)¹⁶².

Powyższe dane ukazują pewien rozdźwięk między naukowymi modelami klasy średniej, a potocznymi jej wizjami. W obrazie respondentów wyraźnie dowartościowany jest

157 Bohdan Jałowiecki, Marek S. Szczepański, Miasto i przestrzeń w perspektywie socjologicznej, Wydawnictwo naukowe SCHOLAR, Warszawa 2006, s. 237.

158 Zob.: Bohdan Jałowiecki, Globalny świat metropolii, Wydawnictwo naukowe SCHOLAR, Warszawa 2007.

159 Zob.: Richard Florida, Narodziny klasy kreatywnej oraz jej wpływ na przeobrażenia w charakterze pracy, wypoczynku, społeczeństwa i życia codziennego, Narodowe centrum kultury, Warszawa 2010.

160 Barbara Szacka, Wprowadzenie…, dz. cyt., s. 309.

161 Henryk Domański, Potoczna wizja…, dz. cyt., s. 170.

162 Tamże, s. 174.

49

wymiar własności, ale tylko w postaci zasobów finansowych. Natomiast niedowartościowany jest aspekt wykształcenia. Zaskakuje niewielka różnica między liczbą wskazań na inteligencję i robotników.

Częściową odpowiedzią na rodzące się pytanie o przyczyny rozbieżności obiektywnych o subiektywnych modeli klasy średniej są inne istotne dane pozyskane w opisywanym badaniu. Okazuje się, że tylko 9,2% respondentów w pytaniu otwartym zawierającym prośbę podania grup, warstw, klas składających się na społeczeństwo samoistnie, bez wstępnego wywołania tego pojęcia, wymieniło klasę średnią wśród innych segmentów klasowych. Kiedy jednak o identyfikację terminu klasa średnia respondentów zapytano wprost, do jego znajomości przyznało się 63% badanych, a 47,5% dokonało samo klasyfikacji do klasy średniej lub wyższej średniej. Oznacza to, że nieznajomość pojęcia (i zapewne związanej z nim rozbudowanej treści pojęciowej) nie przeszkadza części osób w samoidentyfikacji z jego desygnatem¹⁶³.

Niejako uwzględniając powyżej opisane różnice, w większości definicji klasy średniej znajdziemy zarówno bazujący na ilościowych wskaźnikach wymiar obiektywny, jak i niemierzalny wymiar subiektywny. Domański, obok przynależności zawodowej, własności, usytuowania po środku modelu stratyfikacyjnego i wykształcenia dodaje dość relatywną kategorię, jaką jest specyficzny styl życia i orientacje życiowe¹⁶⁴. Szacka wymiary własności, kontroli i szans na rynku poszerza o indywidualizm, przedsiębiorczość i liberalną orientację światopoglądową¹⁶⁵. Natomiast katalog cech decydujących o zaliczeniu do klasy średniej zaproponowany przez Bohdana Jałowieckiego i Marka S. Szczepańskiego jest przykładem perspektywy niemal wyłącznie opierającej się na wskaźnikach nieilościowych. Autorzy ci zwrócili uwagę, że klasę średnią konstytuują: wyższe wykształcenie, zwłaszcza o uniwersyteckim charakterze, bogaty zasób wiedzy podręcznej, emocjonalny związek z wykonywaną pracą, sposób zarobkowania (wolne zawody prawnicze, dziennikarskie, artystyczne, menedżerowie i przedsiębiorcy, nauczyciele, lekarze, specjaliści z dziedziny marketingu i reklamy, oficerowie), wydatki na sposób spędzania wolnego czasu (głównie rekreacja, sporty), stała gotowość do inwestowania we własne dzieci¹⁶⁶.

163 Tamże, s. 170-171.

164 Henryk Domański, Struktura…, dz. cyt., s. 84.

165 Barbara Szacka, Wprowadzenie…, dz. cyt., s. 308-309.

166 Bohdan Jałowiecki, Marek S. Szczepański, Miasto i przestrzeń…, dz. cyt., s. 238-242.

50